Развiццё капiталiстычных адносiн у аграрным сектары

     1.Развiццё капiталiстычных адносiн у аграрным сектары. Памешчыцкiя и сялянскiя гаспадаркi.

20 лістапада  1857 г. на імя віленскага генерал-губернатара  У.І. Назімава быў накіраваны  царскі рэскрыпт, які дазваляў  ствараць дваранскія камітэты  і агульную камісію ў Вільне  для распрацоўкі праекта адмены  прыгоннага права. Аднак большасць  памешчыкаў выступіла супраць  вызвалення сялян з зямлёй. Таму  Аляксандрам ІІ была створана  спецыяльная Рэдакцыйная камісія.  Распрацаваны ёю Маніфест аб  адмене прыгоннага права і  шэраг спецыяльных палажэнняў  былі выдадзены 19 лютага 1861 г.  Сяляне атрымоўвалі асабістую  свабоду і права распараджацца  сваёй маёмасцю. Ва ўласнасці  памешчыкаў заставаліся ўсе землі,  але ў пастаяннае карыстанне  сялян пераходзілі іх сядзібы  і палявыя надзелы, за што  сяляне на працягу 9 гадоў павінны  былі знаходзіцца ў стане часоваабавязаных  – адпрацоўваць паншчыну і  выплачваць аброк. За гэты час  сяляне і памешчык павінны  былі з дапамогай міравога  пасрэдніка (ён выбіраўся з ліку  дваран) дамовіцца аб памерах  надзелаў (звычайна яны змяншаліся) і выкупных плацяжах за зямлю,  якія былі ў некалькі разоў  вышэйшыя за рынкавыя цэны, бо  разлічваліся з сумы гадавога  аброку. Сяляне выплочвалі памешчыку  толькі 20 – 25 % ад выкупнога плацяжу.  Астатняе памешчыку выплочвала  дзяржава каштоўнымі паперамі. Але  праз 49 гадоў селянін павінен  быў аддаць запазычанасць дзяржаве  з улікам 6 % гадавых.

     Вынікам рэформы была не толькі ліквідацыя прыгоннага ладу, але і паскарэнне капіталістычных адносін. Многія памешчыкі  былі вымушаны інтэнсіфікаваць сваю гаспадарку, астатнія не вытрымлівалі канкурэнцыі і перапрадавалі  свае землі чыноўнікам, гараджанам і сялянам. Але большасць сялян  таксама пазбаўлялася зямлі ў  выніку хуткага росту насельніцтва. На пачатку ХХ ст. толькі 8 – 10 % сялянскіх  гаспадарак былі заможнымі, 60 % – бядняцкімі. Бедныя сяляне шукалі працы ў памешчыкаў, а таксама на гарадскіх прадпрыемствах, часта за межамі Беларусі.

     Адмена  прыгоннага права супала з актывізацыяй новай хвалі рэвалюцыйнага руху на землях былой Рэчы Паспалітай. Рэвалюцыянеры  падзяляліся на "белых" і "чырвоных". Большасць "белых" паходзіла з  памешчыцкіх колаў. "Чырвоная" плынь была значна больш стракатай  па паходжанні. Калі "белыя" ставілі  перад сабой мэту – толькі адраджэнне былой дзяржавы, то "чырвоныя" – вырашэнне эканамічных і  сацыяльных пытанняў. Летам 1862 г. прадстаўнікі "левых" для падрыхтоўкі паўстання  стварылі ў Вільне Літоўскі правінцыяльны  камітэт (ЛПК). На чале яго стаяў выдатны  дзеяч беларускага дэмакратычнага руху Канстанцін Каліноўскі. Ён выступаў за разгортванне сялянскай рэвалюцыі. Шляхта, на яго думку, з'яўлялася "прагніўшай і разбэшчанай кастай". Разам  з У. Урублеўскім і Ф. Ражанскім  у 1862 – 1863 гг. К. Каліноўскі выдаваў  першую нелегальную газету на беларускай мове "Мужыцкая праўда".

     У студзені 1863 г. ў Польшчы пачалося паўстанне. 1 лютага 1863 г. ЛПК таксама  звярнуўся да насельніцтва з адозвай  браць у рукі зброю. У паўстанні  прымала актыўны ўдзел шляхта, некалькі ў меншай ступені – сяляне. Ваенныя дзеянні паўстанцаў нагадвалі  партызанскія акцыі – адкрыта  ўступаць у бітву з расійскімі войскамі большасць не рашалася. 24 красавіка 1863 г. атрад Л. Звяждоўскага захапіў  павятовы цэнтр Горкі. У гэтым  чыне яму дапамагалі студэнты мясцовага  земляробчага інстытута.

     Аднак спрэчкі паміж "белымі" і "чырвонымі", дрэнная падрыхтоўка і рэпрэсіі царскага ўрада прывялі да паражэння  паўстання. 22 сакавіка 1864 г. захоплены  ў палон К. Каліноўскі быў пакараны смерцю. Віленскі генерал-губернатар М. Мураўёў, які атрымаў ад цара неабмежаваныя  паўнамоцтвы, жорстка распраўляўся з паўстанцамі. 128 з іх былі пакараны смерцю, 800 – адпраўлены на катаргу, больш за 12 тысяч – высланы  з Беларусі. Памешчыкі і сяляне–католікі  абмяжоўваліся ў сваіх правах. Быў зачынены Гора-Горацкі земляробчы інстытут, апошняя вышэйшая навучальная  ўстанова на Беларусі. Фактычна была забаронена і беларуская мова. Разам з тым, сяляне былі вызвалены ад стану часоваабавязаных. Беззямельныя сяляне атрымоўвалі невялікія  надзелы. Пасля падаўлення паўстання  царызм таксама правёў некаторыя  ліберальныя рэформы: земскую (1864), судовую (1864), гарадскую (1870) і ваенную (1874). Аднак  на Беларусі з-за недаверу царскага ўрада  да мясцовага насельніцтва гэтыя  рэформы ў поўным аб’ёме прайшлі  толькі на пачатку ХХ ст.

     Рэформы 1860 – 1870-х гг. спрыялі развіццю таварнай вытворчасці. З 1880-х гг. сельская гаспадарка Беларусі паступова пераходзіць  ад пераважнага вырошчвання зерневых культур да спецыялізацыі ў малочнай жывёлагадоўлі, ільнаводстве і бульбаводстве. У прамысловасці назіраецца пераход  ад мануфактурнай да фабрычнай вытворчасці. Яе канцэнтрацыя абумовіла стварэнне  акцыянерных таварыстваў. З Беларусі вывозіліся лес, запалкі, тканіны, абутак, кафля, гарбарныя вырабы і інш. Значную  ролю пачалі адыгрываць банкі. Асабліва хутка ішло будаўніцтва чыгункі: у 1870 г. працягласць чыгуначных ліній  складала 302 км., у 1902 г. – 2752 км., 1914 г. – 3900 км. Але з-за канкурэнцыі з суседнімі  буйнымі прамысловымі рэгіёнамі  Расійскай імперыі прамысловасць  на Беларусі ўвогуле развівалася  марудна.

     У другой палове ХІХ ст. у палітычны  рух актыўна ўключыліся спачатку прадстаўнікі трэцяга саслоўя –  разначынцы, а на пачатку ХХ ст. –  і рабочыя. У 1880-я гг. ў Пецярбургу дзейнічала беларуская народніцкая  група "Гоман", якая выдавала нелегальны часопіс на беларускай мове. У 1881 г. адзін з удзельнікаў "Гоману", І. Грынявіцкі, разам з рускімі  рэвалюцыянерамі здзейсніў замах  на Аляксандра ІІ. Бомба, кінутая ім, аказалася для цара смяротнай. Сам  І. Грынявіцкі таксама загінуў.

     У 1896 г. прадстаўнікі польскай, беларускай і часткова літоўскай інтэлігенцыі стварылі першыя марксісцкія партыі – Літоўскую Сацыял-Дэмакратычную  Партыю і Рабочы Саюз Літвы. У 1902 г. на базе маладзёжных асветніцкіх гурткоў была створана Беларуская Рэвалюцыйная Грамада. У 1903 г. яна змяніла назву на Беларускую Сацыялістычную Грамаду (БСГ). Актыўна дзейнічалі і яўрэйскія арганізацыі. У 1897 г. прадстаўнікі яўрэйскіх марксісцкіх колаў аб’ядналіся ва Усеагульны яўрэйскі рабочы саюз у Літве, Польшчы і Расіі (Бунд). У 1898 г. пры падтрымцы ЦК Бунда ў Мінску адбыўся першы з’езд Расійскай Сацыял-Дэмакратычнай Рабочай Партыі (РСДРП).

     Працэс  стварэння палітычных партый значна паскорыўся падчас буржуазна-дэмакратычнай  рэвалюцыі 1905 – 1907 гг. Асноўныя падзеі рэвалюцыі адбываліся па-за межамі Беларусі, аднак і тут праходзілі мітынгі, забастоўкі і сялянкія выступленні. 17 кастрычніка 1905 г. Мікалай ІІ падпісаў маніфест, згодна якому ў Расіі  былі дазволены асноўныя грамадзянскія  свабоды, а таксама заканадаўчы  орган – Дзяржаўную думу. 18 кастрычніка  па загадзе губернатара Курлова  ў Мінску была расстраляна мірная дэманстрацыя гаражан. Сутычкі з  паліцыяй і армейскімі часцямі адбыліся і ў іншых гарадах.

     У 1905 – 1906 гг. на падставе маніфеста былі створаны Канстытуцыйна-каталіцкая партыя Літвы і Беларусі, суполкі агульнарасійскіх партый эсэраў, кадэтаў, акцябрыстаў  і інш. Актывізавалі сваю дзейнасць  суполкі РСДРП, Бунда і іншых  сацыялістычных партый. У 1906 г. прыхільнікі  БСГ пачалі выдаваць першыя легальныя  беларускамоўныя газеты "Наша доля" і "Наша ніва". Дзейнічалі прафсаюзныя  аб’яднанні. Царскія ўлады актыўна  падтрымлівалі стварэнне рэакцыйных крайне правых арганізацый, накшталт Саюза  Рускага Народа і Рускага Акраіннага Саюза, прадстаўнікі якіх спавядалі  вялікадзяржаўны шавінізм і арыентаваліся  на манархію. 9 ліпеня 1906 г. ўладамі была распушчана І Дума, а 3 чэрвеня 1907 г. і ІІ Дума. Новае выбарчае заканадаўства  павінна было садзейнічаць выбранню прыхільнікаў царскага самаўладдзя. Такім  чынам, рэвалюцыя скончылася паражэннем. Але яна паказала, што сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне народа залежаць ад яго згуртаванасці і свядомасці.

Каб стрымаць сялянскі рух, урад на чале П. Сталыпіна распачаў у 1906 г. новую аграрную рэформу. Яе сутнасцю было разбурэнне сялянскай абшчыны  і паскарэнне капіталістычнага развіцця вёскі. Сялянам дазвалялася выходзіць  з абшчыны разам са сваім надзелам, ствараць вотрубы і хутары (з 1911 г. выхад стаў абавязковым). Уласнікі хутароў  і вотрубаў маглі атрымаць ад Пазямельнага банка пазыкі для набыцця новай  зямлі. Урад таксама стымуляваў перасяленне  сялянскіх сем’яў ў Сібір, на Далёкі Усход, Паўночны Каўказ і г. д. Найхутчэй  рэформа адбывалася на захадзе і  ў цэнтральнай Беларусі, дзе абшчыннае  землекарыстанне было ў большасці  ліквідавана яшчэ ў XVI ст. На ўсходзе  і поўначы Беларусі да 1916 г. з абшчын выйшла 63 % сялянскіх двароў. У 1904 – 1914 гг. Беларусь пакінула 356 тыс. перасяленцаў. Разам са станоўчымі рысамі, Сталыпінская рэформа мела і адмоўныя: павелічэнне кошту зямлі і колькасці бядняцкіх гаспадарак.  

2.Прамысловасць,транспарт,  гандаль, крэдыт.

Прамысловасць Беларусі ў першыя два паслярэформавы дзесяцігоддзі развівалася павольна. Большасць прадпрыемстваў заставалася  на ўзроўні дробнатаварнай вытворчасці  і мануфактуры. У гарадах і  мястэчках было засяроджана вялікая  колькасць дробных майстэрняў. У  іх, як правіла, працаваў сам гаспадар з чальцамі сям'і і два-тры наёмных  працаўніка. У пачатку 60-х гадоў XIX ст. у Беларусі было каля 10 тыс. майстэрняў, у якіх працавала 35 тыс. чалавек, у  тым ліку 10 тыс. наёмных рабочых. У канцы стагоддзя налічвалася 84 тыс. майстэрняў з агульнай колькасцю  занятых 144 тыс. чалавек. Колькасць прамысловых  майстэрняў мануфактурнай тыпу з  пачатку 60-х па 90-е гады ўзрасло са 127 да 233.

У 80 - 90-я гады паскорылася развіццё фабрычна-завадской  прамысловасці. Колькасць фабрыкаў і заводаў павялічылася з 1860 г. у 15 раз і склала ў канцы XIX ст. 1137. Аб'ём вытворчасці на іх вырас у 37 разоў, колькасць працоўных - у 9 разоў. У 1900 г. удзельная вага фабрычнай  прадукцыі склаў 46,8%, мануфактур - да 15%, дробнай прамысловасці - 37,8%. Найбольш буйныя фабрыкі знаходзіліся ў гарадах. Аднак 2 / 3 фабрыкаў і заводаў і  амаль палова занятых на іх працоўных былі размешчаны ў вёсцы.

Вялікі ўплыў  на гаспадарчае жыццё Беларусі аказала  чыгуначнае будаўніцтва. Першай увайшла  ў строй у 1862 г. Петебургско-Варшаўская магістраль (беларускі ўчастак ад Гамарні да Парэчча склаў 50 вёрст), у 1866 г. - Рыжска-Арлоўская, у 70-е гады - Маскоўска-Брэсцкая і Лібава-Роменская. У 80-я гг. пачалі дзейнічаць лініі  Вільня - Баранавічы - Лунінец; Гомель - Лунінец - Пінск - Жабінка; Баранавічы - Слонім - Ваўкавыск - Беласток. Агульная працягласць чыгунак у пачатку XX ст. склала 2837 вёрст.

Развіццё прамысловасці  садзейнічала росту гарадоў. Асабліва паспяхова развіваліся тыя з  іх, што сталі чыгуначнымі вузламі  і станцыямі. Па сваёй эканамічнай  значнасці статут галоўнага горада Беларусі паступова набываў Мінск, насельніцтва якога ў канцы стагоддзя  склала 99,9 тыс. чалавек. У цэлым жа гарадское насельніцтва Беларусі з 1813 па 1897 гг. узрасла з 330 да 648 тыс. чалавек. Каля 500 тыс. чалавек жыло ў той  час у мястэчках. Да пачатку ХХ ст. завяршылася фарміраванне ўнутранага рынка, значна ўзрос сталы крамны і крамны гандаль. Узніклі гандлёвыя аб'яднання, крэдытныя ўстановы, банкі і ашчадныя касы. У 80-я гг. у Беларусі працавалі аддзяленні Дзяржаўнага, Сялянскага, Дваранскага банкаў, Мінскі камерцыйны і інш. 

3.Фармiраванне асноуных класау буржуазнага грамадства.

З пашырэннем капіталістычных  формаў гаспадарання змянялася і  структура грамадства. Феадальна-саслоўнае  дзяленне губляла сваё значэнне. Ішоў працэс адукацыі новых сацыяльных груп і класаў. У канцы XIX ст. у Беларусі налічвалася больш за 400 тыс. працоўных  з улікам падзёншчыкаў ў сельскай гаспадарцы. З іх 142,8 тыс. працавалі  ў прамысловасці і на транспарце. У прафесійным плане сярод  працоўных дамінавалі швейнікі, тытуннікі, пекары і інш Гарадскі пралетарыят  папаўняўся, перш за ўсё, за кошт згалелых мяшчан, рамеснікаў, гандляроў, у асноўным габрэйскай нацыянальнасці.

Вядучую ролю ў  сацыяльна-эканамічным жыцці грамадства паступова займаў пласт прадпрымальнікаў. Буржуазія расла за кошт дваранства і купецтва, а таксама мяшчан. Асноўная маса мануфактур і фабрык належала дваранам. Уладальнікамі дробных  прадпрыемстваў у гарадах і мястэчках  былі звычайна мяшчане, у большасці  сваім габрэйскай нацыянальнасці. У  канцы стагоддзя насельніцтва Беларусі па сацыяльна-класаваму складу размяркоўвалася  наступным чынам: буйная буржуазія, абшарнікі, вышэйшыя чыноўнікі складалі 2,3%, сярэдняя заможная буржуазія - 10,4%, дробныя гаспадары - 30,8%, полупролетарии і пралетарыі - 56, 5%.