Автор: Пользователь скрыл имя, 29 Апреля 2013 в 09:48, реферат
ХІҮ ғ. ортасы – ХҮІ ғ. басында Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді. Бұл мемлекет ХІҮ ғ. ортасында Орта Азияның солтүстік-шығыс бөлігі, Жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай ұлысы ыдырағаннан кейін құрылды. Моғолстан мемлекетінің негізін салушы – дулат тайпасының көсемі Әмір Болатшы. Алғашқы ханы – Тоғылық Темір (1348-1362 жж.), ол Моғолстан билеушілері әулетінің негізін салды. Астанасы – Іле алқабындағы Алмалық қаласы болды. Территориясы: Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан, Шығыс Түркістан. Орталық аймағы – Жетісу.
Моғолстандағы жағдай 1428 жылы Уәйіс хан қайтыс болғаннан кейін де сол баяғы бытыраңқы күйінде қалады. Хандық билік үшін талас енді Уәйіс ханның балалары Жүніс пен есен-бұға арасында басталады. Таластың нәтижесінде дулат әмірлерінің қолдауымен есен-бұға 1433-1462 жылдары хан тағына отырады. Бірақ Жүніс хандық өкімет үшін таласын тоқтатпайды. Ол Темір әулеті әбу Саидтан көмек сұрайды. Тартыс 1462 жылы Есен-бұғаның қаза болуымен аяқталады. Ферғана жерінде – Жетікентте билік құрып отырған Жүніс дереу Моғолстанға оралып, өзін хан етіп жариялайды. Моғолстан хандығы Жүніс ханның немересі Абдар-рашид ханның кезінде ыдырай бастайды. Оның Жетісу аймағы Қазақ хандығының құрамына енеді.
Жетісудағы Моғолстан мемлекетінің жойылуы — 14 ғ-дың орта шені мен 16 ғ-дың бас кезінде Жетісуда (сондай-ақ қазіргі Қыргызстанда және Шығыс Түркістанның біраз бөлігінде) пайда болған Моғолстан мемлекеті бытыраңқы әр текті тайпалардың бірлестігінен құрылған еді. Жетісуды ұлы жүз тайпалары: Албан, Суан, Дулат, Қаңлы, Жалайыр, т.б., ал Тянь-Шань өлкесін қырғыз тайпалары, Шығыс Түркістанды ұйғырлар мекен етті. 15 ғ-дың 2-жартысында Жетісудағы қазақ тайпаларының ұлы жүзге бірігуі аяқталып, мұнымен қоса қазақтар мен қырғыздардың жеке-жеке халық болын қалыптасуы, жергілікті халықтың өз тәуелсіздігі мен экономикалық және саяси жағынан дербес даму жолына түсуі Жетісудагы Қазақ хандыгының құрылуы, осы өңірді жайлаған қазақ тайпаларының Дешті Қыпшақ пен Түркістандағы казак руларымен қосылуға ынтасының артуы да ханды билікгің әлсіреп, мемлекеттің ішінен ыдырауына алып келді. Бұған жергілікті халықтың ашынып, қанаушылыққа каре шығуы да әсер етті. Сондай-а қалмақтардың Жетісуға шабу ылы, Орта Азиядағы өзбек-шай бани әулетінің және Әмір Темі әскерлерінің кескілескен күресі де ықпал етпей койған жоқ. 15 ғ-дың 70-жылдарында Жүніс хан (1462-87) басқарған моғол ұлысы Ташкент, Ферғанадан бастап Ақсу мен Қашғария аралығын камтыды. Бірақ ол Жетісуға билігін жүргізе алмады. Ал оның баласы Султан Ахмет хан 1484 ж. моғол және қырғыз шонжарларының көмеғімен Жетісудың оңтүстік бөлігі мен Тянь Шанда дербес хандық құрды. Жүніс хан мирасқоры Султан Махмүт хан (1487-1508) ағасы Ахмет хан өлгеннен кейін (1503-04) Жетісу мен Тянь Шандағы екі моғол ұлысын біріктіріп, онда өзі билік құрғысы келді. Ахмет ханның балалары Султан Халил мен Султан Саидтан соққы көрген ол Бұл райынан қайтуға мәжбүр болды. 1508 ж. Ақсуды билеп тұрған Ахмет ханның баласы Мансұр Шағатай әулетінен шыққан моғол хандарының билігін Жетісуда қайта орнатпақшы болды. Ол Шелек пен Шарын маңында ағалары Султан Халил мен Сұлтан Саидгың әскерлерін талқандады. Сұлтан Халил өзбектерге, ал Сұлтан Сайд Кабулдағы Бабырға қашты. Алайда Мансұр да Қасым хан бастаған қазақ тайпаларының, Тянь Шандағы қырғыздардың және Қашғар билеушісі Әбу Бакр Дулатидің (14801514) қысымына шыдай алмай, Түрфанға кетуге мәжбүр болды. 15 ғ-дың аяғы мен 16 ғ-дың басында Моғолстан бірнеше иеліктерге ыдырап кетті. 1508 жылдан соң Жетісу моғол хандарының билігінен біржола шықты. Қасым хан Жетісудың негізгі бөлігіндегі қазақ тайпаларына бірте-бірте өз билігін орната бастады. Моғол ханы Сұлтан Сайд 1514 ж. Қашғарияда Моғолия деп аталған жаңа мемлекет құрды. Сұлтан Сайд хан бастаған шонжарлар Могалстанның бұрынғы шекарасын қалпына келтіруге тырысып, Тянь Шанға әлденеше рет (1517, 1522, 1524-25) жорыққа аттанды. Жетісу мен Тянь Шанды бағындыру әрекеті Рашид хан тұсында да (1533-65) байқалды. Бірақ бөрі негізінен нәтижесіз болды. Моғолстанның ыдырауына және Жетісудағы моғол хандары билігінің жойылуына байланысты жергілікті тайпалар мен рулар қазақ халқының негізгі құрамына енді.
Моғолстанның Қазақ хандығының құрылуындағы орны
1456 ж. Керей
хан мен Әз Жәнібек ханның
Әбілхайыр хан үстемдігіне
Алғашында қазақ хандығының территориясы батыс Жетісу жері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Міне, нақ осы территорияға деректемелерде тұңғыш рет «Қазақстан» деген атау қолданылды, ежелден осы алапты мекендеген қазақтың ұлы жүз тайпалары Дешті-Қыпшақтан қоныс аударған қазақ тайпаларымен етене араласып кетті. Әбілхайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынан қанжілік болған қазақ халқы бұл араға келіп ес жиып, етек жауып, экономикалық тұрмысы түзеле бастады. Мұны көрген Дешті-Қыпшақ көшпенділері Әбілхайыр хан қоластынан шығып, бөгеуін бұзған судай ағылып қазақ хандығына келіп жатты. XV ғасырдың 50-жылдарының ортасынан 70-жылдарының басына дейін Әбілхайыр ханның қарамағынан батыс Жетісуға 200 мың адам көшіп барды. 1462-жылы Моғолстан ханы Есенбұға қайтыс болған соң, бұл мемлекетте ішкі феодалдық қырқыс күшейіп, өкіметсіздік жағдайдың өріс алуы, Амасанжы Тайшы бастаған ойрат жоңғарларының жасаған шабуылы салдарынан Моғолстан мемлекетінің шаңырағы шайқалған кезде, Жетісуды мекендеген қазақ тайпаларының қазақ хандығына келіп қосылуы үдей түсті. Бұлар жаңадан құрылған Қазақ хандығының үкімет билігін нығайтып, оның беделі мен әскери, саяси күш-қуатын арттыра түсті.
Пайдаланған әдебиет