Мазмұны
1 Мемлекет
құрылуы
2 Ұсақталғандық
3 Ыдырауы
4 Саяси
құрылысы
5 Шаруашылығы
мен мәдениеті
6 Пайдаланған
әдебиет
7 Дереккөздер
Мемлекет құрылуы
Қарахан мемлекетінің
құрылуы. X ғасырдың орта шенінде Жетісу
аумағында және Шығыс Түркістанның
(Қашғардың) бір бөлігінде әлеуметтік
құрылымы біршама дамыған, өзінен бұрынғы
мемлекеттік құрылымдардың кептеген
әлеуметтік институттарын табиғи түрде
өзіне жинақтаған Қарахан мемлекеті
пайда болды. Мемлекеттің басында
болған түрік әулетінің этникалық
атрибуциясы әлі де толық айқындалмай
қалып отыр, ал алғашқы Қарахандар
туралы әңгімелер жартылай аңыз сипатында
болып келеді. Қарахан мемлекетінің
құрылуында және алдыңғы тарихында
қарлұқ конфедерациясының тайпалары
зор рөл атқарды, бұл конфедерацияға
қарлұқтармен бірге жікілдер мен
яғма кірді. X ғасырда яғманың бір
бөлігі қарлұқтармен бірге Жетісуда,
Нарыннан оңтүстікке таман мекендеді.
Кейінірек, XI ғасырда яғма анағұрлым
солтүстікке таман — Іле өзенінің
алқабын- да өмір сүрді. Ал осы алқапта
Ыстықкөл өңірінің солтүстік аудандарынан
кәшіп келген жікілдер қоныстанды.
Жікілдер Тараз маңында, Құяста, Барсхан
сыртында, Жікіл мекенінде және т.б.
өңірлерде шоғырлана қоныстанған
бірнеше топ болды.
Қарахан мемлекетінің
құрылуы батыста Жетісудан Испиджабқа
дейінгі және шығыста Қашғарға дейінгі
ұлан-байтақ аумақта болған саяси
оқиғалармен, сондай-ақ Қарлұқ қағанатының
ыдырауымен байланысты еді. Жетісуды және
көршілес өңірлерді мекендеген қарлұқтардың,
жікілдердің, яғмалардың Саманилерге
қарсы, сондай-ақ шығыстан дүркін- дүркін
шабуыл жасаған тоғыз-ғұздарға қарсы
ұзаққа созылған әрі табанды күресі
Қазақстан аумағының оңтүстігі
мен оңтүстік-шығысындағы түрік
тайпалары тобының этникалық-саяси
тұрғыдан топтасуымен қоса жүрді, олардың
ішінде қарлұқтар басты рөл атқарды.
840 жылы қарлұқтардың жетекшісі, Испиджабты
билеуші Білге Кұл Қадырхан қаған
атағын қабылдап, сол арқылы жоғарғы
өкіметті алуға хақысы барын мәлімдеді.
Нақ сол жылы Саманилер Испиджабты
бағындырды. Білге Құл Қадыр-хан
өлгеннен кейін қағанаттағы билік
ушін күресте оның екі баласы суырылып
шықты: Базыр Арслан-хан Баласағұнды,
ал Оғұлшақ Қадыр-хан Таразды
билей бастады. Таразды саманилік
Исмаил ибн Ахмад басып алғаннан
кейін (893 ж.) Оғұлшақ, тегінде аз уақытқа
Қашғарға баруға мәжбүр болса керек,
одан 904 жылы ол Саманилер иелігіне
шабуыл жасады. Оғұлшактың немере інісі
Сатұқ Боғра-ханды (915—955) Қарахан әулетінің
негізін салушы деп есептейді. Исламды
қабылдап, Саманилердің қолдауын пайдалана
отырып, Сатұқ Боғра-хан Оғүлшаққа қарсы
шығып, оны талқандады, сөйтіп Тараз бен
Қашғарды бағындырды; 942 жылы ол Баласағұнда
билеушісін құлатып, өзін жоғарғы қаған
деп жариялады. Шынына келгенде, Қарахан
мемлекетінің тарихы осы уақыттан басталды.[1]
Сатұқ өлгеннен соң билік оның баласы
Мұсаға көшті, ол 960 жылы қаға- наттың мемлекеттік
діні ислам деп жариялады. Оның астана
каласы Қашғар болды. Сатұқтың екінші
баласы Сүлеймен-ілек, тегінде, Баласағунды
иеленсе керек. Бұл өңірді оның баласы
Хасан Боғра-хан мұра етіп алды. Мұса өлген
соң жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли
Арслан-ханға көшті. Оның енші жерінің
орталығы Қашғар болды, сонымен қатар
ол Тараз бен Баласағұнның да билеушісі
болып есептелді. Қарахан мемлекетінің
саяси тарихы ол өмір сүрген алғашқы ондаған
жылдың өзінде-ақ негізінен ықпалды әрі
күшті екі әулеттің — Әли Арслан- хан мен
Хасан (Харун) Боғра-ханның ұрпақтары арасындагы
өзара қырқысқан күреске толы болды. Алғашқы
кезде Әли (әлилер) ұрпағының ықпа- лы күштірек
болды, ал кейін бұл ықпал Хасан ұрпақтарына
(хасанилерге) көшті. Қарахан мемлекеті
негізін салған Сатұқ Боғра хан (915—955).
940 (942) ж. Сатуқ Баласағұн билеушісін құлатып,
өзін жоғарғы қағанмын деп жариялайды.
Осы кезден бастап Қарахандар мемлекеті
тарихы басталады. Қарахан мемлекетінің
құрылуы мен оның ерте тарихында басты
рольді Қарлұқ конфедерациясының тайпалары
атқарды.
Ұсақталғандық
Қарахан мемлекеті
шекаралары тұрақты, толып жатқан еншіліктерге
бөлінетін. Еншілік иелерінің құқтары
зор болатын. Олар өз атымен теңгелер
шығаруға дейін, кейде тіпті лауазымдарын
өзгерте алатын. 11 ғ. 30 жж. соңында
Ибрахим ибн Насырдың тұсында
мемлекет екіге бөлінеді: біріншісі,
орталығы Бұқарда болған, қарауына
Ходжентке дейінгі Мәуереннахрды
қосып алған Батыс хандығы, екіншісі
— қарамағына Тараз, Исфиджаб, Шаш,
Ферғана, Жетісу мен Қашғар кіретін
Шығыс хандығы. Оның астанасы Баласағұн
қаласы. Осымен Қарахан мемлекетінің
еншіліктерге бөлінуі заңды түрде
бекітілді.
Арслан хан кезіңде
қарахан мемлекеті одан сайін
бөлініп кетеді: әрбір еншілік
өз тәуелсіздігін құру үшін таласады.
1056 ж. Қадыр ханның ұлы Йинал-тегін
өкімет мұралығы жолындағы күресте
інісі Сүлейменнің иелігін басып
алады. Бірақ ұзамай ол у беріліп
өлтіріледі. Тәж-таққа Йинал-тегіннің
баласы Ибрахим ие болады, бірақ
ол да біраздан кейін Барыс хан
әміршісімен болған соғыста қаза
табады.