Гісторыя дзяржавы і права Беларусі (IX-XIIIстст)

     Крыніцы старажітнабеларускага права 

     У першым тысячагоддзі нашай эры ва ўсходніх славян фарміравалася ўстойлівая сістэма агульнапрынятых звычаяў, якая вызначала правілы паводзін людзей. Паступова частка звычаяў пачала набываць рысы абавязковасці, нярэдка суправаджалася прымусам, які быў санкцыяваны родаплемяннымі органамі і абшчынамі, і набыла якасць звычаёвага права. Яно выяўлялася, напрыклад, у кроўнай помсце за забойства родзічаў, у спосабах заключэння шлюбу і парадку атрымання спадчыны, у выгнанні з абшчыны за парушэнне міру і г. д.

     Узнікненне старажытных дзяржаў на тэрыторыі Беларусі суправаджалася фарміраваннем старажытнага феадальнага права. Першай крыніцай права, яго асновай, і былі старажытныя звычаі. 3 таго моманту, калі звычай санкцыяваўся дзяржавай, ён станавіўся нормай звычаёвага права. Гэтыя нормы маглі існаваць як у вуснай, так і ў пісьмовай форме.

     Частка норм звычаёвага права паступова замацоўвалася ў дзяржаўным пісьмовым заканадаўстве, частка відазмянялася або заканадаўча забаранялася. Кроўная помста, напрыклад, была забаронена ўжо ў XI ст.

     Такім чынам, у старажытнасці пануючым было звычаёвае права. Яно ўяўляла сабой сістэму прававых норм, якія ўзніклі непасрэдна з грамадскіх адносін, што абапіраліся на агульнапрымальнасць і даўнасць ужывання і былі санкцыяваны дзяржавай.

     3 далейшым развіццём і ўмацаваннем феадальных адносін ствараліся льготы для пануючага класа. Таму ад дзяржавы патрабавалася выданне спецыяльных законаў, дапаўненняў і тлумачэнняў да норм звычаёвага права. Так ствараліся нормы пісанага права, якія спачатку не адмянялі норм звычаёвага права, а толькі дапаўнялі іх, надавалі ім агульнадзяржаўны характар. Таму не выпадкова, што ва ўсіх старажытных помніках пісанага права асноўны змест складалі нормы, узятыя са звычаёвага права.

     Звычаёвым правам у старажытнасці рэгуляваліся ў грамадскім жыцці ўсе праваадносіны: структура і кампетэнцыя дзяржаўных устаноў, правы і абавязкі розных класаў, станаў (саслоўяў) і сацыяльных груп насельніцтва, грамадзянскія, сямейна-шлюбныя, зямельныя, судова-працэсуальныя, крымінальныя і інш. На Беларусі звычаёвае права было пануючым да XV ст.

     Найбольш старажытнымі помнікамі пісанага права на Беларусі былі граматы, якія тычыліся адносін Полацка і Віцебска з Рыгай і нямецкімі купцамі, а таксама шэраг дагавораў беларускіх зямель з нямецкімі гарадамі. Гэтак жа дамовы заключаліся і з грэкамі.

     З грэкамі было заключана чатыры дамовы:

     1. у 907 годзе, калі Алег у паходзе на грэкаў дайшоў да Канстанцінопаля, ён прымусіў грэкаў заплаціць выкуп па колькасці яго воінаў, пасля чаго заключыў мір з царамі Аляксандрам і Львом. У дагаворы былі адзначаны такія абавязацельствы грэкаў, як: Плаціць даніну рускім на кожны з старэйшых гарадоў, у якім сядзелі князі - подручники Алега, даваць корм тым рускім, хто прыходзіць у Візантыю, а рускім гасцям - месячнае змест. Грэкі жа ўсяго толькі дадалі агаворку, каб рускія не драпежнічалі ў наваколлях Візантыі і ў самой Візантыі;

     2. ў 911 годзе, у Візантыі, праз паслоў Алега, быў заключаны другі дагавор. Ён меў ужо большую юрыдычны змест: Ўрэгуляваў адносіны крымінальныя і грамадзянскія паміж грэкамі і рускімі, якія знаходзіліся ў Візантыі, узаемны выкуп і вяртанне на радзіму рабоў - палонных, міжнародныя абавязацельствы рускіх вяртаць маёмасць грэкаў, пацярпелых караблекрушэнне;

     3. ў 945 годзе заключаны трэці дагавор з грэкамі, які ўключаў у сябе артыкулы з дагавораў 907 і 911 гг.. З некаторымі зменамі не на карысць рускіх, і дадатак аб пагранічных землях;

     4. ў 971 годзе Святаслаў церпіць паразу ад грэкаў і заключае чацвёрты дамову з грэкамі аб вечным міры з грэкамі. Дагаворы не ўсталёўвалі якіх-небудзь нормаў для рускага права, але мелі вельмі вялікае значэнне для яго гісторыі. Пад уплывам Візантыйскай культуры рускія ўпершыню робяць спробу выказаць нормы свайго права ў пісьмовай форме, пасля чаго робяць іх для сябе абавязковымі. Такое ж значэнне мелі і дамовы з немцамі, не гледзячы на тое, што складаліся яны ў больш позні час - 12-13 стст. Дагаворы з немцамі заключалі заходнія землі: Смаленская, Наўгародская, Галіцкая і Полацкая. Нормы, якія ўтрымліваліся ў гэтых дагаворах, дзякуючы культурнай блізкасці абодвух бакоў, былі практычна ідэнтычныя. Там, дзе нямецкае права ішло ў разрэз з рускім - рускае брала верх.

     У канцы 10 ст. Русь прымае хрысціянства. Натуральна, гэта зрабіла велізарны пераварот ва ўсіх сферах прававой жыцця, так як звычайнае рускае права супярэчыла вучэнняў хрысціянскай маралі і царкоўнага права, прыехалі мноства асоб з Візантыі, якія прывыклі да свайго праву, і ні ў якім разе не хацелі яго мяняць, і т. д. Такі пераварот мог прывесці да таго, што мясцовае права было б цалкам заменена іншым. Але звычайнае рускае права адрознівалася сваёй устойлівасцю, таму з'явілася толькі неабходнасць засвоіць царкоўнае права і часткова і свабодна запазычаць некаторыя кодэксы візантыйскага права. Візантыйскае права аказала ўплыў на рускае: членашкодніцкія і балючыя пакарання замяніліся грашовымі штрафамі, было прызначанае вызначаны лік послухов (у залежнасці ад важнасці справы), закон аб падробцы манеты быў заменены іншым (так як на Русі манеты яшчэ не чаканіліся).

     Аналіз юрыдычных помнікаў старажытнай Беларусі дазваляе сцвярджаць аб тым, што з далейшым развіццём і ўмацаваннем феадалізму пашыралася роля прававых норм у рэгуляванні грамадскіх адносін, і перш за ўсё норм грамадзянскага і крымінальнага права. У першую чаргу гэта адбілася на ўсталяванні рознай праваздольнасці простых людзей і феадалаў. Найбольш абаронены законам былі князі, баяры і вышэйшыя слаі духавенства. Яны, у прыватнасці, маглі распараджацца сваімі маёнткамі, учыняць розныя грамадзянска-прававыя здзелкі, мець залежных ад сябе людзей, а таксама халопаў. Меншай праваздольнасцю валодалі свабодныя людзі, якія знаходзіліся ў васальнай залежнасці ад буйных землеўладальнікаў, яшчэ меншай феадальна-залежныя сяляне. Халопы і чэлядзь нявольная былі амаль зусім абмежаваны ў правах. Напрыклад, яны не мелі права валодаць нерухомай уласнасцю, не маглі выступаць у судзе.

     Крыніцы дазваляюць сцвярджаць аб тым, што ў залежнасці ад класавай прыналежнасці пацярпеўшага і злачынца ўстанаўлівалася і розная крымінальная адказнасць.

     Заканадаўства разглядаемага перыяду перш за ўсё вылучае такія віды пакарання, як маёмасныя спагнанні і выдача злачынца пацярпеўшаму. За асабліва цяжкія злачынствы закон прадугледжваў расправу і рабаванне як самога вінаватага, так і яго сям'і.

     У сямейным праве галоўнае значэнне надавалася шлюбу. Асабістыя адносіны ў сям'і будаваліся-на падпарадка-ванні жонкі мужу. Апошні прызнаваўся галавой сям'і, але калі муж ішоў у сям'ю жонкі, то ўласнікам гаспадаркі лічылася жонка або яе бацькі. У адпаведнасці з нормамі старажытнага права жанчыны карысталіся значнымі правамі і павагай. Так, за злачынствы, учыненыя супраць жанчыны, вінаваты нёс пакаранне ў двайным памеры, жорстка караліся амаральныя ўчынкі.

     Прыняцце хрысціянства і яго далейшае распаўсюджванне на тэрыторыі сучаснай Беларусі адбіліся на ўсіх баках жыцця грамадства, у тым ліку і на праве, перш за ўсё сямейным. Так, была ўстаноўлена царкоўная форма шлюбу з абавязковым вянчаннем у храме. Только дзеці, якія нарадзіліся ад бацькоў, што знаходзіліся ў царкоўным шлюбе, мелі права на атрыманне спадчыны.

     У судах дзяржаў-княстваў Беларусі панаваў абвінаваўча-спаборны працэс. Ён ужываўся пры разглядзе грамадзянскіх і крымінальных спраў. Кожны бок спрабаваў даказаць сваю праўду.

     Галоўную ролю ў доказах мелі паказанні сведак, прысяга (цалаванне крыжа), «суд боскі» (выпрабаванне агнем ці вадой).

     Князі, іх пасаднікі, іншыя службовыя асобы выконвалі функцыі пасрэднікаў у судовым працэсе, спаганяючы за гэта пэўную суму (штраф-віру).

     Нескладаная сацыяльная структура старажытных дзяржаў-княстваў і недастаткова выражаны сацыяльны антаганізм не дазволілі суду заняць важнае месца ў сістэме ўлады старажытнай Беларусі.

     Так, пераварот, выкліканы прыняццем хрысціянства, стымуляваў і самастойную заканадаўчую дзейнасць. Першы закон з'явіўся ў форме статутаў. Першапачаткова ў законе дапускалася нявызначанасць формы, яго магчыма было змяняць без парушэння асноўных пачаў і без здагадкі аб падробцы. У статутах вызначаліся межы суда, прызначаецца ўтрыманне царквы, а ў статуце Яраслава ўтрымліваецца шэраг крымінальных пастаноў, якія мелі сувязь з сямейным правам і маральнасцю.

     Такім чынам, відаць, што права хоць і  пачынала развівацца, з'яўлялася "пісанне" права, якая вяршэнствуе ролю ў грамадстве 9-13 стст. усё ж мела звычайнае права. Прычым, ні аб якім раўнапраўі ў той перыяд часу не магло ісці і гаворкі. Чым больш матэрыяльных дабротаў меў чалавек, тым болей ён стаяў у грамадстве. А чым вышэй становішча ў грамадстве - тым больш правоў. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Асноўныя рысы права дзяржаў-княстваў 

     Для старажытнага звычаёвага права Беларусі характэрны наступныя рысы: партыкулярызм, традыцыяналізм і дуалізм.

     Партыкулярызм права звязаны з наяўнасцю ў кожнай мясцовасці сваіх звычаяў, норм, правіл і адсутнасцю агульнадзяржаўнай прававой сістэмы.

     Традыцыяналізм і кансерватызм прававых норм, іх нязменнасць у многім былі абумоўлены ўплывам царквы. Справа ў тым, што ў аснове старажытнай прававой тэорыі ляжала царкоўнае вучэнне аб тым, што ў грамадстве і ва ўсім свеце наогул пануе нязменны, раз і назаўсёды ўстаноўлены Богам парадак. Усякія спробы крытыкаваць ці змяняць сацыяльна-эканамічную, палітычную ці прававую сістэму лічыліся ерассю, выступленнем супраць царквы і Бога. Гэта значна абмяжоўвала заканадаўчую дзейнасць князя, бо ён не быў упаўнаважаны ствараць або змяняць нормы права. 3 традыцыяналізмам у звычаёвым праве цесна звязана іерархічнасць грамадства з яго складанай сацыяльнай структурай і прававой рэгламентацыяй саслоўяў і сацыяльных груп.

     У сувязі з гэтым асоба мела вельмі мала самастойнасці: усё жыццё кожнага чалавека павінна было ўкладвацца ў рамкі свайго класа, саслоўя, сацыяльнай або рэлігійнай групы.

     Дуалізм (дваістасць) звычаёвага права заключаўся ў ідэі поўнага бяспраўя рабоў (халопаў, чэлядзі нявольнай) і фармальнай роўнасці свабодных людзей пры фактычным стварэнні льгот і пераваг пануючаму класу. Халопы, чэлядзь нявольная не прызнаваліся самастойнымі суб'ектамі праваадносін. Адноснае раўнапраўе свабодных гараджан, сялян-даннікаў і іншых праяўлялася ў тым, што яны маглі быць выбранымі ў органы кіравання, неслі роўныя павіннасці, у тым ліку і воінскую па абароне свайго горада, воласці, княства. 3 далейшым развіццём феадальных адносін праваздольнасць простых людзей пачала абмяжоўвацца. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Заключэнне 

     Вывучыўшы адпаведную літаратуру, і разгледзеўшы пытанні аб узнікненні дзяржаў на тэрыторыі Беларусі, асаблівасці грамадскага і палітычнага ладу, станаўленні права ў перыяд 9-13 стст., Мы бачым, што ў гэты перыяд на тэрыторыі сучаснай Беларусі актыўна зараджаліся, развіваліся і пашыраліся новыя дзяржавы. Адпаведна, развівалася і грамадства, наладжваць узаемаадносіны паміж гарадамі, дзяржавамі, што патрабавала прававога ўрэгулявання. Як следства гэтага-развіццё і ўдасканаленне права. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Спіс літаратуры 

1.  Вiшнеускi А.Ф., Вiшнеускi I.У. ГIСТОРЫЯ ДЗЯРЖАВЫ I ПРАВА БЕЛАРУСI: вучэбны дапаможнiк- Мiнск, 2005 г.
2. Доунар Т.I. ГIСТОРЫЯ ДЗЯРЖАВЫ I ПРАВА БЕЛАРУСI 2-е выданне- Мiнск, 2008 г.
3. Юхо Я.А. Гiсторыя дзяржавы i права Беларусi. Ч.1-2. - Мiнск, 2000.
4. Новiк Я.К., Арцуля Г.С. ГIСТОРЫЯ БЕЛАРУСI у 2 частках, частка 1 - Мiнск, 2003 г.