Қазан төңкерісі

Қазан төңкерісі — 1917 ж. 25 қазанда (қарашаның 7) Петроградта болған ірі әлеуметтік-саяси, тарихи оқиға. Көтеріліс В. И. Ленин басқарған  большевиктер партиясының жетекшілігімен жүзеге асырылды. Оған Петроград жұмысшылары, қала гарнизонының солдаттары мен Балтық флоты матростарының өкілдері қатынасты. Көтеріліс жеңіске жеткен күні кешкісін Петроградта ашылған Кеңестердің  Бүкілресейлік ІІ съезі Уақытша  үкіметтің құлатылғандығын және бүкіл елдегі өкімет билігі Кеңестердің  қолына көшкендігін жариялап, В. И. Ленин  дайындаған Бітім және Жер туралы декреттерді қабылдады. Алғашқысында 1914 ж. басталған І-дүниежүзілік соғысқа  қатысушы елдердің үкіметтері мен халықтарына  аннекциясыз және контрибутциясыз  демократиялық бітім жасау ұсынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халықтық мемлекеттік  меншік болып жарияланды. Съезде В.И. Ленин басқарған және жұмысшы-шаруа  үкіметі аталған Ресей ХКК  құрылды. Сонымен қатар Кеңестердің  Бүкілресейлік ОАК-нің (БОАК) жаңа, большевиктендірілген құрамы сайланды. Съезд В.И. Лениннің жұмысшыларға, солдаттар мен шаруаларға арналған үндеуін қабылдап, ол арқылы халықты барлық жерде жаппай Кеңес  өкіметін орнатуға шақырды. Кеңес үкіметі  көп ұлтты Ресей еңбекшілерін өз жағына тартуда айтарлықтай насихатшылдық  рөл атқарған екі саяси құжат  жариялады. Біріншісі 2 (15) қарашада жарияланған  Ресей халықтары құқықтарының декларациясы, екіншісі 20 қарашадағы (3 желтоқсан) Ресей  мен Шығыстың барлық мұсылман еңбекшілеріне  деген үндеу болды. Бұл құжаттарда Ресейді мекендеген халықтардың  теңдігі, олардың өздерінің мемлекеттік  құрылысын өздері шешуге құқылы екендігі айтылып, ұлттық және этностық топтардың  еркін дамуына, бұрынғы езілген  ұлттардың өздерін-өздері билейтіндігіне кепілдік беріледі делінді. Мұның үстіне Кеңес өкіметі мен большевиктер партиясы Зауыттар мен фабрикалар жұмысшыларға!, Жер шаруаларға!, Теңдік бұрынғы  езілген ұлттарға! деген ұрандарды  үзбей қайталаумен болды. Осы  уәделер мен ұрандарға әуел баста  бұқараның айтарлықтай бөлігі, ең алдымен, қоғамның жаппай кедейленген  мүшелері сенді, сондықтан олардың  өкілдері Кеңес өкіметін орнату үшін күреске қатысты. Петроградтан кейін 1917 ж. қарашаның басында Кеңес  өкіметі Мәскеуде, елдің өнеркәсіпті  орталығы аудандарында жеңіске жетті, көп кешікпей бұл жағдай мемлекеттің  ұлт аймақтарын, оның ішінде Қазақстанды  да қамтыды. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы ұзаққа созылды. Бұл кезде  Кеңес өкіметі негізінен алғанда  қалалар мен өлкенің басқа  да ірі елді мекендерінде орнады. Ал ауылдар мен селолардың басым  көпшілігінде Кеңес өкіметінің орнауы азамат соғысы басталғанға дейін, тіпті  одан кейінгі жылдарға дейін жалғасты. Бұл өлкенің әлеуметтік-экономикалық артта қалуынан, жергілікті жұмысшы  табы мен большевиктік ұйымдардың сан  жағынан аз әрі әлсіз болуынан, ұлтаралық қатынастардың күрделілігінен шиеленісіне түсті. Мұның үстіне ұлттық-демократия Алаш қозғалысының жетекшілері Қазан төнкерісі  мен Кеңес өкіметінің идеяларын  қабылдамады. Ал Қазақстанда орналасқан Орал, Жетісу, Батыс Сібір және Орынбор  казак әскерлерінің әскери үкіметтері Кеңес өкіметінің орнауына қарулы қарсылық көрсетті. Кеңес өкіметінің Қазақстанда  жеңіске жетуіне негізінен славян текті халықтардың (ең алдымен, орыстар  мен украиндардың) өкілдерін біріктірген  жергілікті гарнизонның солдаттары мен жұмысшы-солдат және шарауалар  кеңестеріне топтасқан қоғамның кедейленген мүшелерінің өкілдері барынша ат салысты. Қазақстанда  Кеңес өкіметін орнату ісіне Ә.Жангелдин, С.Сейфуллин, К.Сүтішев, А.Асылбеков, Ә.Майкөтов, И.Дубынин, К.Шугаев, Я.Ушанов, А.Иманов, С.Цвиллинг, Т.Рысқұлов, Т.Бокин, П.Виноградов, Л.Емелев, Т.Өтепов, А.Розыбакиев, т.б. неғұрлым белсене қатысты.

 

Қазан төңкерісі кеңестік тарихнамада, Кеңес Одағы Коммунистік  партиясының құжаттарында күллі  адамзат тарихына түбірлі өзгеріс  енгізген, жаңа заманды капитализмнен  социализмге өту дәуірін ашқан 20 ғ-дың басты оқиғасы деп дәріптеліп келді. Шын мәнінде Қазан төңкерісі  көп ұлтты Ресейдің, оның құрамына енген көптеген елдер мен халықтардың табиғи, эволюцияның даму жолын күштеп [[революция |революцияшыл]] қайта өзгерістер үрдісіне түсірді. 74 жыл өмір сүрген Кеңес Одағында ел өмірінің барлық салалары (экономика мен саясат, мәдениет пен руханият) сталиндік нұсқада, әміршілдік мәндегі тәжірибелер жасау алаңына айналды. Олардың барлығы да қазан төкерісі, социализм идеяларын жүзеге асыру үшін жүзеге асырылды деп түсіндірілді. Түбегейлі өзгерістер жасау тәжірибесінің зиянды салдарлары аз болмады. Олардың қатарына ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру мен көшпенділердің зорлап отырықшыландырылуы нәтижесінде елді жайлаған ашаршылық салдарынан сан мыңдаған адамдардың қырылуы мен басқа елдерге ауа көшуін, көптеген мемлекет, қоғам, мәдениет, ғылым қайраткерлерінің әміршілдік жүйе ұйымдастырған саяси қуғын-сүргіннің құрбандарына айналуын, демографиялық саясат пен мәдени-рухани салада орын алған келеңсіздіктерді жатқызуға болады. Солай болса да, қазан төңкерісінен кейінгі 74 жыл Кеңес Одағы үшін, оның құрамдас бөлігі болған Қазақстан үшін, тек қана бос кеткен кезең емес. Атап айтқанда, Республиканың материалдық өндіріс жүйесі түбегейлі жаңарды, халықтың білім деңгейі күрт өсті, сапалы ғылым жүйесі қалыптасты, адамдар арасындағы қарым-қатынастар жақсарды. [1]

1914 жылы басталған дүниежүзілік  соғыстың салдарынан Ресей империясы  үлкен дағдарысқа ұшырады: бірінші  – экономикалық , екінші – саяси  дағдарыс.

 

Соғыстың салдарынан елдің  шаруашылығы қирады, өндіріс орындары тоқтады, теміржол қатынасы бұзылды, ауыл шаруашылығы күйреді. Бұл дағдарыс жұмысшылар мен шаруалардың өкіметке деген үлкен наразылығын туғызды.

 

Патша өкіметі бұл дағдарыстан  шығудың жолын таба алмады, сөйтіп елді басқару қабілеті төмен болды.

 

Осы аталған дағдарыс патша  өкіметінің 1917 жылы ақпан айында құлауына себеп болды. Оны Ақпан төңкетісі  деп атайды. Осы төңкерістің нәтижесінде  қос өкімет - жұмысшылар мен шаруалардың  кеңесі және буржуазиялық Уақытша өкімет құрылды.

 

Патша өкіметі құлатылғаннан  кейін бүкіл Ресейдегі сияқты Қазақстанда да қос өкімет орнады. Бұрынғы патша шенеуліктері, эсерлер, меньшевик- тер және буржуазиялық ұлтшылдар  басқарған буржуазиялық Уақытша  өкімет органдарымен қатар халықтық өкіметтің жаңа органдары–жұмысшылар, шаруалар және солдат депутаттарынң  кеңестері құрылды. Жергілікті жерлерде Уақытша өкіметті органдары құрыла бастады.

 

Қазақстанда қазақ интеллигенциясы  басқарған қазақтардың ұлттық облыстық және уездік комитеттері ұйымдастырлды. Оларға комиссарлар болып ұлттық интеллигенцияның өкілдері, атап айтқанда Торғай облысында Әлихан Бөкейханов Жетісу облысында Мұхамеджан Тынышпаев, Түркістанда Мұстафа Шоқаев тағайындалды.

 

Патша өкіметінің құлатылуын Қазақстан еңбекшілері саяси  және ұлттық азат алудың бастамасы  ретінде қабылдады. Бұл жеңіс  өлкедегі еңбекшілердің саяси белсенділігін  арттырды. Қазақстанның әртүрлі қалаларында  қазақ жастарының 20 шақты үйірмелері мен топтары пайда болды. Олар халық арасында листовкалар, сол  күндердің көкейтесті мәселелеріне арналған тақпақ-өлеңдер таратты. Әулиеатада Тұрар Рысқұлов «Қазақ» жастарының революцияшыл одағы деген ұйым құрды. Оның құрамына қазақ халқының орташа және кедей топтарынан шыққан алдыңғы  қатардағы жастар енді Буржуазиялық уақытша өкіметке үміт артқан қазақ  зиялылары өз халқын еркіндікке жеткізуді, отарлаудан құтылуды арман етті. Осы  мақсатқа жету үшін олар қазақтың ұлттық саяси партиясын құру жолын іздеді. Олар «Қазақ» газеті арқылы қазақ  халқына арнайы үндеу жолдады. 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда болған «Бүкілқазақтық» съезде Алаш партиясы қалыптасып, басшы органдарын сайлады. Оның құрамына Әлихан Бөкейханов, Ахмет  Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа  Шоқай, Мұхаметжан Тынышпаев т.б. кірді. Бұл партияның сол жылы 5-13 желтоқсанда  Орынборда өткен екінші съезінде Қазақ автономиясы Алашорда үкіметі  – ұлт Кеңесі құрылды. «Алаш» партиясының  бағдарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бөліммнен тұрады. Олар:

Ресей демократиялық федерация  болып жариялану туралы;

Ресей құрамында Қазақ  ұлт автономиясын құру;

Халықтар арасында тең  құқықтық орнату;

Дін туралы, дінді мемлекеттен  ажыратып шығару;

Елдегі билік және сот  туралы;

Елді қорғау, әскер және халықтық милиция құру;

Халықтың табысына қарай  салық салу;

Жұмысшылар туралы;

Ғылым және білім туралы;

Жер мәселесі.

 

Жаңа құрылған үкіметтің  құрамына 15 адам кірді, оның төрағасы болып  Әлихан Бөкейханов бекітілді. Азамат соғысы басталғанда Алашорда үкіметі екіге  бөлінді: оның Батыс Қазақстандағы  бөлігін Халел, Жанша Досмұхамедовтар, Шығыстағы бөлігін Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов т.б. басқарды. Бірақ Уақытша өкіметтің өмірі  де ұзақ болмады. 1917 жылы 25 қазанда Уақытша  өкімет құлап, оның орнына большевиктер басқарған Кеңес өкіметі орнады. Бұл жұмысшылар мен шаруалардың  билігі орнаған өкіметі еді. Оның мақсаты – пролетариат диктатурасының басшылығымен Ресейде жаңа қоғам  – социализмді орнату.

 

Бұл оқиға бүкіл әлемді дүр сілкіндірді, себебі социализмге  жол ашуды бірінші Ресей бастады.

 

Қазан төңкерісі елді экономикалық және саяси дағдарыстан шығуға жол  ашты. В.И.Ленин бастған большевиктер партиясы осы дағдарыстан шығудың  сара жолы – Ресейдің империалистік  соғысты тоқтатып, бейбіт өмірге көшу деп білді. Сондықтан Ресей ең бірінші болып бірінші дүниежүзілік соғыстан шығады.

 

Кеңес өкіметі әуелі орталықта  Петроградта орнады да, одан әрі  тез арада Ресейдің шет аймақтарына  дейін орнады.

 

Ресейдің қол астында  болып келген орыс емес басқа халықтардың  еңбекші бұқарасы Қазан төңкерісінен кейін экономикалық-әлеуметтік күйзелістен  шығумен бірге отаршылдықтың  бұғауынан босанып, тәуелсіздік  алатын шығармыз деп үміттенді. Большевиктер барлық ұлттар мен ұлыстардың, халықтардың  теңдігі мен бостандығын, азаттығын  жариялай отырып, оларды төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды. Кеңес  өкіметі Қазақстанда да орнай  бастады. 1917 жылы қазаннан 1918 жылы наурызға дейін Қазақстанның көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орнады.

 

Кеңес өкіметінің орнаған  алғашқы жері Перовск (Қызылорда) қаласы болды. Мұнда жұмысшылар мен солдаттар  өкімет билігін 1917 жылы 30 қазанда өз қолына алды. Перовскіде үлкен әскери гарнизон орналасқан еді және темір  жол станцясы болатын.

 

1917 жылы қараша айының  орта кезінде Кеңес өкіметі  Черняев (Шымкент) қаласында жеңді.  Қараша – желтоқсан айларында  Кеңес өкіметі Әулиеатада (Тараз), Түркістанда, Қазалыда, Арал поселкесінде  және Сырдария облысының басқа  да ірі елді мекендерінде қан  төгізсіз бейбіт жылмен орнады. Петропавл қаласында жаңа өкімет 10 қарашада орнады.

 

1917 жылы желтоқсан –  1918 жылы наурыз аралығында Кеңес  өкіметі Торғай облысының орталығы  және Қостанай, Ақтөбе қалалары  мен басқа да ірі елді мекендерде  орнады. Семейде өкімет билігі  жергілікті Кеңестің қолына 1918 жылы  ақпанның орта кезінде көшті.

 

Жетісуда Кеңес өкіметін орнату жылындағы күрес 1918 жылы көктеміне  дейін соғылды. Себебі мұнда төңкеріс қарсыластары күштері басым болды. Верный қаласы Жетісу қазақ-орыс әскерлерінің орталығы болды, ал қазақтар патшаның тірегі болғаны белгілі.

 

Кеңес өкіметі 1917 жылы наурыз айында Жаркентас, Сергиопльда (Аягөз), Талдықорғанда, сәуірдің бас кезінде  Лепсіде орнады. Кеңес өкіметінің ең соңғы орнаған ауданы – Орал қаласы болды, онда жаңа өкіметтің билігі наурыз айында жұмысшылардың қолына көшті. Сөйтіп, 1917 жылдың қазан айынан бастап 1918 жылы наурыз айына дейін Кеңес өкіметі. Қазақстанның көп жерінде жеңіске жетті.

 

Сонымен Қазан төңкерісін қолдайтын күштер басым болған жерлерде жергілікті билік кеңестер жағына түгелдей шықты. Мұндай жағдай Қазақстанның Солтүстік-Шығыс  облыстарының көптеген аудандарында, Сырдария және Бөкей ордасында орын алды. Бірақ төңкеріс қарсыластарының  күштері көбірек шоғырланғыан Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында өкімет билігі жұмысшылар мен шаруалардың қолына қарсылық көрсеткендерді талқандау  арқылы көшті.

 

Қазан төңкерісінен кейін  Қазақстанда кеңестік аппарат құру және экономика саласында алғашқы  өзгерістер енгізіле басталды. Ол қандай шаралар:

ескі мекмелер, оның, ішінде уақытша өкіметінің комиссарлары, отарлау-шенеуіктік әкімшілік қоныстандыру басқармасы, бұрынғы сот жүйелері жойылып, өкімет билігі жұмысшы, солдат депутаттары  кеңестерінің қолына өте бастады;

 

Ескі мемлекеттік аппараты қирату отарлау саясатына берілген үлкен соққы болды. Ол еңбекшілердің  кеңес жұмысына белсене қатысуына  жағдай жасады;

шіркеу мемлекеттен, мектеп шіркеуден ажыратылды;

ерлер мен әйелдер теңдігі  іске асырылды, адамдардың сословиеге бөлінуі жойылды;

төңкеріске қарсылар мен  күрес жөніндегі төтенше комиссиялар, милиция құрылды;

кеңестердің жанынан еңбек, ағарту, денсаулық сақтау т.б. бөлімдер ашылды;

заңдар, жарлықтар тек  қана орыс тілінде ғана емес, қазақ  тілінде де жарияланатын болды;

кеңес қызметкерлерін даярлайтын курстар жұмыс істей бастады;

облыстық кеңестер жанынан  ұлттық қарым-қатынастарды реттейтін  комиссиялар құрылды;

жерге жеке иелік ету жйылып, Қазақстандағы шіркеу мен монастірлердің, помещиктердің, бай қазақ-орстардың, патша шенеуіктерінің иелігінде  болып келген, срндай-ақ қоныс аудару қорындағы жерлер еңбекшілердің  пайдалануына берілді.

 

1918 жылы Көктемде Түркістан  автономиялық Кеңестік Социалистік  Республикасы құрылды. Оның құрамында  Қазақстанның оңтүстігіндегі Жетісу, Сырдария облыстары кірді. Ақмола, Семей облыстары орталығы Омбы  қаласы болған Батыс Сібір  өлкесіне, Торғай, Орал облыстары  Орынбор губерниясына, Бөкей Ордасы  Астрахань губерниясы қарамағына  кірді.

 

Қазан төңкерісінен кейін  көп уақыт өтпей-ақ елде азамат соғысы мен шетел басқыншылығының жорығы басталды. Себебі төңкерістің жеңісі құлатылған қанаушы тап өкілдерінің  қарсылығын тудырды.

 

1918 жылы 23 наурызда Орал  қазақ-орыстары Гурьевте бүлік  шығарды. Сол жылдың 28-29 наурызында  ақ казактар алашордашылармен  бірігіп Орал қаласында төңкеріс  жасады.

 

Ресейдегі азамат соғысының  өрістеуіне Антанта елдері дем берді  де, олардың көмегімен Сібірдегі  Чехословак корпусының әскерлері бүлік  шығарды. Бүлікшілер Сібір қалаларымен  бірге Қазақстанның солтүстіктегі  қалалары Петропавл, Ақмола, Атбасар, Қостанай, Семей қалаларын басып алып, Кеңес  органдардан қамауға алды.

 

1918 жылы жазында Кеңес  елі үшін ең басты майдан  – Шығыс майданы болды. Бұл  бағытта ақтармен 4-ші армия ұрыс  жүргізді. Осы жылдың жазында  қазақ ұлттық әскери бөлімдер  ұйымдаса бастады. Олар алдымен  Жетісуда, одан кейін Орынбор  мен Орал қалаларында құрылды.  Бөкей ордасында қазақ атты  әскер полкі Қызыл армияның  құрамдас бөлігі болды.