Мемлекттің пайда болу теориялары

Психологиялық теория — XIX ғ. бұл теорияны уағыздаған: Ч.Тард, Л.И. Петражицкий. Коғам мен мемлекетті бұл теория адамдардың психологиялық біріккен көзқарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі — бәрі келісіп ұжымдық түрде басқаруы. Коғам мен мемлекет адамдардың табиғи психологиялық даму заңдылық процесінің нәтижесінде пайда болды деп түсіндіреді.

Материалистік теория — мемлекет пен құқықтың пайда болуын экономикалық тұрғыдан түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектің бөлінуі, қосымша өнімнің, жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы екі тапқа бөлінуі, қайшылық күресінің басталуы. Мемлекет пен құқықтың мазмұнының тарихи өзгеріп отыруы қоғамдық мүдде-мақсатты қорғауы.

 Мемлекет қоғамның  көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына  сәйкес дамып, өмірге келген  бірлестік. Оның себептерін қоғамдағы  болып жатқан объективтік факторлар  құрастырады: биологиялық, психологиялық,  экономикалық, әлеуметтік, діни, ұлттық  т.б. құбылыстар. Сондықтан бір  теорияның көлемінде мемлекет  пен құқықтың пайда болуын  ғылыми тұрғыдан толық түсінуге  болмайды.

 Жоғарыда көрсетілген  теориялардың бәрінде де кемшіліктер  мен жетістіктері бар. Оны ғалымдар  пайдаланады. Мемлекет және құқықтың  пайда болуын, ғылыми тұрғыдан  дұрысырақ түсіндіретін — тарихи  материалистік теория. Бұл теория  мемлекет және құқық тарихи  туынды-қоғамның антагонистік тапқа  бөлінуінің нәтижесі болып табылады  деп түсіндіреді. Ол дұрыс.

Қорыта келе, мемлекет деп  – белгілі бір аумақ шеңберінде адамдардың әлеуметтік топтар, таптар мен бірлестіктердің қатынастары  мен қызметтерін ұйымдастыратын, бақылайтын қоғамның саяси жүйесінің негізгі элементін айтамыз.

Мемлекеттің белгілері

 

• мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады;
• мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше аталады);
• мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумағы болады;
• мемлекеттің әскерді, полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау үшін салық жинайды;
• мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамды тәртіп орнатады.

 

4.Мемлекеттің қызметтері

 

Мемлекет мынадай қызметтерді  атқарады: шаруашылық жүргізу (меншік) мәселелерін реттеу (бөлу), жер бөлу, алым-салық жүйесін белгілеу, адамдардың құқықтық жағдайын белгілеу, қорғанысты қамтамасыз ету, тағы басқа мемлекет саяси ұйымдардың ішіндегі ерекше күрделісі  және қуаттысы бола отырып, бүкіл қоғамды  қамтып, сол қоғам атынан оның ішінде де, сыртында да өкілдік етіп, сол  қоғам үшін қызмет ететін саяси ұйым. Осыған орай мемлекеттің қоғам өміріне  тікелей және жанама әсер ететін ерекше органдары және оны басқа саяси  ұйымдардан ажырататын белгілері бар:

• өз аумағында бүкіл қоғамның жалғыз ресми өкілі ретінде халықты азаматтық тұрғыда біріктіреді;
• жоғарғы билік, тәуелсіздік мемлекетте ғана болады. Ол басқа мемлекеттерден тәуелсіз, яғни сол қоғамның ең жоғарғы билігін өз қолында ұстап, ішкі және сыртқы саясатын өз қалауымен жүзеге асырады;
• заң күші мен құқық нормаларын шығару, құқық шығарма мемлекетке ғана тән;
• билеуші органдарының болуы. Оның органдарында тек қана басқару ісімен шұғылданатын арнайы қызметкерлері болады. Қоғам тәртібін сақтау үшін мемлекет әскері мен жасағы құрылады. Сыртқы күштердің ықпалынан қорғану үшін оларға қарсы барлау ұйымдастырылады;
• мемлекет органдары мен онда қызмет ететін адамдарды қаржыландыратын арнаулы материалдық қор болады, ондай қор жасау үшін алым-салық белгілейді және жинайды;
• өз тұрағы, аумағы бар. Сол аумақта билігі жүреді, өмір сүреді және оны қорғау мақсатында тынымсыз әрекет жасайды. Басқаруды тиімді жүзеге асыру үшін аумақты әкімшіліктерге бөледі.
• құқықтық жүйенің қалыптасуы. Басқарылатын қоғамдық қатынастарды реттеп, оларды қажетті қалыпқа салып, тәртіп орнату үшін құқықтық нормалар жасалынады.

 

Оларды жасап, қабылдайтын  мемлекеттің тиісті өкілетті органы болады. Мемлекетті шаруашылық жүргізу  тәсіліне қарай құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық, социалдық  деп бөлу олқылықтарына қарамастан бүгінгі күнге дейін сақталып отыр. Сонымен бірге батыс зерттеушілері  мемлекетті мәдени белгілеріне қарай  ислам, қытай, батыс, православтық деп  өркениеттік жіктеу негізінде де бөледі. Осы пайымдауларға қоса мемлекеттерді  пайда болған табиғи ортасына қарай  ірі өзендер аймағында, теңіз  жағалауларында, далалы-орманды жерлерде пайда болған мемлекеттер деп  бөлуге болады. Мемлекеттің пайда  болуына әр түрлі табиғи орта мен  әлеуметтік жағдай әсер етеді, сондықтан  да белгілі бір аумақтағы мемлекеттің  қалыптасу барысы әр түрлі болады. Ол мемлекет туралы әр түрлі ілімдердің пайда болуынан көрінеді.

 

Мемлекеттің ішкі, сыртқы қызметтері болады.

Ішкі:

• Экономикалықсаладамемлекеткәсіпкер, жоспаршы, үйлестірушіретіндемәселелердішешеді. Экономикалықбағдарламаныжасайды. Халықшаруашылығыныңәртүрлісалаларыныңарасындағыбайланыстардыреттеуге, экономикалықинтеграцияныөрістетуге, ғылыми-техникалықреволюцияныңжетістіктеріненгізуге, т.с.с. қатысады.
• Әлеуметтікөмірдіұйымдастырады. Халықтыңәл-ауқатын, өмірдеңгейінкөтеру, денсаулықтысақтауісінжақсарту, тұрмысқажетінөтеудіжетілдіруменайналысады.
• Заңдылықтықамтамасызетеді. Елішіндеқарапайымтәртіптісақтауға, қылмысқақарсыкүрестіөрістетуге, әкімшілік – зорлыққажолбермеугебасшылықетеді.
• Мәдени-тәрбиеліксаладамемлекетхалыққабілімберужәнеоқу-ағартуісін, ғылымды, әдебиетпенөнердідамытужөніндеқамқорлықжасайды.

Сыртқы:

• Мемлекеттіңтұтастығыменқауіпсіздігінқорғау.
• Өзін-өзібилеу, егемендігінсақтау, басқаелдерментиімдіқарым-қатынастыорнату, оларменбіргеалынғанміндеттердіңекіжаққабірдейлігінқамтамасызету.
• Өзелініңсаясимүддесініңықпалдылығына, ұтымдылығына, өтімділігіне, тиімділігінежағдайжасау, басқаелдердегіжаңалықтартуралыөзелінедеркезіндемәліметтерберужәнет.б.
• Жалпыазаматтық, аймақтықсаясинегіздеинтеграциялықпроцестердідамыту.

Қорытындылайкеле, мемлекеттіңеңбастыміндеті  – қоғамныңтұрақтылығынорнатып, қалыптытіршілігінежағдайжасау.Оләртүрлітоптарға, жіктергебөлінгенқоғамныңбірлігінқамтамасызетугетиіс.

 

 Мемлекеттің пайда  болып, қалыптасуына және арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің формасының қалыптасуына қоғамда демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.  Форма мәнді, мән формалы. Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған формадан өзінің көрнісін табады. Мысалы, құл иеленуші мемлекеттердің мәні үстем, қанаушы таптың саяси билігінің диктатурасы болса, оның формасы – шексіз монархия. Осыған байланысы мемлекет және құқық теориясында мемлекет формасының үлкен маңызы бар.  Мемлекеттің формасы даму кезендерінде өзгеріске үшырап, бір сападан бір сапаға өтетін болса, оның тетіктері де өзгеріске шалдығады.

 

 

 

 

 

5.Мемлекеттің формалары

 

Мемлекеттің формасы  дегеніміз мемлекетте билік жүргізуді ұйымдастырудың арнайы сыңарларының мәндік жиынтығы.

Мемлекттің формасы негізінде  үш сынардан тұрады:

• Мемлекеттік басқару формасы.
• Мемлекеттік құрлымы.
• Саяси режим.

1)Мемлекеттік басқару формасы деп қоғамда жоғарғы мемлекеттік биліктің ұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады. Мемлекеттің басқару формасы монархия және республика болып екіге бөлінеді.

Монархия (гр. μοναρχία —  біртұтас билік) — мемлекеттік билік тек ғана бір адамның қолында болады, билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі. Монархияабсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді.

Абсолюттік монархия деп жоғарғы өкімет билігі бүтіндей, тұтас, формальді түрде де шектелместен бір адамның қолында тұрған құрылысты айтады. Абсолюттік монархия құл иеленуші мемлекеттерде қалыптасып, феодалдық мемлекеттерде де кенінен пайдаланылады,қазіргі заманда бар.Мысалы: Ресейдегі Романовтар әулеті билігі кзінде 1917 жылға дейінабсолюттік монархия болған. Қазір Сауда Аравиясы, Бахрейн, Ватикан, Катар елдерінде осындай билік түрі.

Конституциялық (шектелген) монархияда мемлекеттік билік жүргіетін монархтың билігі белгілі дәрежеде заң шығаратын билік парламентпен шектеледі. Қазір Бельгия, Голландия, Дания, Иордания, Испания, Норвегия, Люксембург, Ұлыбритания,Морокко, Жапониядасақталған.

Республика деп – мемлекеттік биліктің барлық жоғары органдары белгілі бір уақытқа сайланатын немесе өкілдік мекемелер арқылы қалыптасатын мемлекеттік басқарудың түрін айтады.

Президенттік республикадабасқарудамемлекеттің де, үкіметтің де басшысы президент болыпсаналады. Оны парламент немесехалықсайлайды. Егерпрезидентті парламент сайласа, «парламенттік президент» дейді. Конституция бойыншапрезиденткебелгілібірқұқықтарберіледі. Олқұжатқа премьер-министрдіңқолыкерек. ОнсызПрезиденттіжалпығабірдей, құпиятүрде, сайлауарқылыхалықсайласа, ондаймемлекеттіпрезиденттік республика дейді. Ондайпрезиденттіңбилігізор. Мысалы Қазақстан, Ресей, АҚШ. Мұндаатқарушыбилікпарламенткебағынбайды. Президент үкіметтіөзітағайындап, өзібасқарады.

Парламенттік  республикада заң шығарушы орган -  ең жоғарғы орган болып табылады. Парламент президентті және үкіметті сайлау құқығына ие. Парламент екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата сенат арқылы, ал төменгі палата жалпыға бірдей тікелей сайлау арқылы қалыптасады. Парламент бірпартиялық және екіпартиялық болуы мүмкін. Парламенттік басқару жүесі Италияда, Германияда,Индияда қалыптасқан.

2)Мемлекеттік құрлымы формасы – мемлекеткебиліктің теориялық кенестікке ұйымдасуы және іс жүзіне асырылуы.

Унитарлық – құрылыста саяси билік бір орталыққа бағынады, мемлекеттің ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол бермейді. Оның жері, конституциясы бір болады. Мемлекеттік биліктің жоғарғы органдар жүйесі, азаматтығы ортақ. Мысалы: Қазақстан, Италия, Греция, Өзбекстан.

Федерация – деп белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа бір мемлекет құруын айтады. Жалпы мемлекеттік конституция барлық міндеттерді реттейді. Әрқайсысының жоғарғы билеу органдары болады. Барлығы ортақ институттарға бағынады. Мысалы: АҚШ, Германия, Индия.

Конфедерация  – деп өздерінің кейбір амал-әрекеттерін үйлестіріп, белгілі бір мақсаттарды жүзеге асыру үшін бірлескен егеменді елдер одағын айтады. Міндетті ортақ заңдары болмайды. Мысалы: бұрын Швейцарияда конфедирациясы (1254-1350), Солтүстік Америка Штатында (1786-789) болған.

3) Саяси режим – мемлекетте билік жүргізудің арнайы тәсілдері. Негізінде екі түрге бөлінеді:

Демократялық  режим – барлық халықтардың теңдік пен бостандыққа негізделген идеиясында мемлекеттің басқару ісіне қатысуы, биліктің халықтың болуы.

Демократялық  емес режим – халықтың билік жүргізу ісінен алшақтатыруы. Олардың түрлері сан алуан болады.

Тоталитаризм (лат. тоталіс – тұтастай, түгелдей) – деспотизмнің бір түрі. Тоталитаризм орнаған мемлекетте қоғам өмірінің барлық саласы биліктің бақылауында болып, адам бостандығы мен конституциялық құқықтары жойылады, оппозиция мен өзге саяси ой өкілдері саяси қуғын-сүргінге ұшыратылады. Тоталитаризмнің тарихи үлгілері КСРО-да Сталин, Қытайда Мао Цзэ-дун, Солтүстік Кореяда Ким Ир Сен режимі кезінде, фашистік Италия мен Германияда орнады. 1) қоғамның, жеке адамдардың өмірін деспоттық, авторитарлық — бюрократиялык мемлекеттің күшімен басқаратын қоғамдық-саяси құрылыс. Тоталитарлы саяси жүйе ең сорақы тұрі — фашистік тәртіп; 2) саяси ой-жүйедегі тоталитарлық тәртіпті атқарушы бағыт.

Авторитарлық - айналасындағы адамдармен қатынасында өктемдік көрсететін адамның мінез-құлығының сипаттамасы. Авторитарлы адам басқа адамдарға психологиялық қысым көрсетеді, олардың өз пікірлерімен және сезімдерімен санаспай, белгілі бір әрекеттерді орындауда зорлық жасайды. Ол демократиялыққа жатпайтын ықпал ету кұралдарын пайдаланады: бұйрық беру, нұсқау, жарлық беру, қоркыту, жазалау. Авторитарлық синонимдеріне автократтылық, директивтік, ектемшілік жатады.

Фашизм -[ лат. фасцісмо, фасціо - диктаторлықшыбықбудасы, билікбелгісі ] - 1919 жылыИталиядапайдаболғансаясиағым, Ы дүниежүзіліксоғыстанкейінсоциалистікқозғалыстыңтармақталып, басқаелдерге, оныңішіндеГерманияғалездетаралып, национал-социализматалуы.