Мемлекттің пайда болу теориялары

 

 

 

Жоспар

 

 

КІРІСПЕ....................................................................................................................3

 

1.Мемлекттің пайда болу  тарихы...................................................................4

 

2.Никколо Макиавеллидің көз қарасы.................................................................5

 

3.Мемлекеттің пайда болуы  туралы теориялар...................................................7

 

4.Мемлекеттің қызметтері...................................................................................10

 

5.Мемлекеттің формалары...................................................................................12

 

ҚОРТЫНДЫ..........................................................................................................16

 

Пайдаланған әдебиет.............................................................................................17

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Көне Рим ойшылы Цицерон  “Мемлекет дегеніміз ортақ іс, халық игілігі, ал халық дегеніміз  адамдардың көрінген бір қосындысы  емес, ол көптеген адамдардың құқық  мәселесі бойынша келісімі мен мүдделер бірлігінің нәтижесінде байланысқан  бірігуі” дейді. “Мемлекет” сөзінің  араб тілінен аудармасы “иелік ету, иелену” деген ұғымды, яғни белгілі  бір аумаққа, сол аумақтағы халыққа  иелік етуді білдіреді.

 Мемлекеттің пайда  болуы туралы әр түрлі анықтамалар  немесе теориялар бар:

- теологиялық

- патриархалдық

- күштеу

- психологиялық

- материалистік (таптық) теория.

 Мемлекет мынадай қызметтерді  атқарады: шаруашылық жүргізу (меншік) мәселелерін реттеу (бөлу), жер бөлу, алым-салық жүйесін белгілеу, адамдардың  құқықтық жағдайын белгілеу, қорғанысты  қамтамасыз ету, тағы басқа  мемлекет саяси ұйымдардың ішіндегі  ерекше күрделісі және қуаттысы  бола отырып, бүкіл қоғамды қамтып, сол қоғам атынан оның ішінде  де, сыртында да өкілдік етіп, сол қоғам үшін қызмет ететін  саяси ұйым. Мемлекеттің формасы  дегеніміз мемлекетте билік жүргізуді  ұйымдастырудың арнайы сыңарларының  мәндік жиынтығы.

Мемлекттің формасы негізінде үш сынардан тұрады:  Мемлекеттік басқару формасы. Мемлекеттік құрлымы.Саяси режим.

Қорытындылай келе, мемлекеттің  ең басты міндеті – қоғамның тұрақтылығын орнатып, қалыпты тіршілігіне жағдай жасау. Ол әр түрлі топтарға, жіктерге бөлінген қоғамның бірлігін қамтамасыз етуге тиіс.

 

 

1.Мемлекттің пайда болу тарихы

 

Мемлекет деген ұғымы бірнеше мағынада қолданылады.

Біріншіден: қоғамды басқаратын аппарат. Себебі «үкімет» деген ұғымға сай. Екіншіден: қоғам мүшелерінің ассоциациясы. Мұнда «халық», «ел», «қоғам» сөздеріне сәйкес.

Жалпы ежелгі дүниедегі мемлекеттердің қалыптасуы кезінде экономдау, басқару, қорғану мәселелерін шешу барысында  адамдар бірлестігі жаңа сапалық  қасиеттерді бойына сіңіріп, реттеу мен мәжбүрлеуді күшейтіп отырғаны байқалады. Ал адамдар қауымдастығының  не үшін реттеу мен мәжбүрлеуді күшейтіп отырғанының себебі әр түрлі елдердегі  мемлекет туралы ұғымның сол кезеңдегі  түсініктерінде жатыр. Ежелгі грек ойшылы Платон “ Мемлекет дегеніміз адамдардың қажеттілікті өтеу үшін бірігуі” деп  анықтама беріп, оның пайда болуына  еңбек бөлінісі әсер етті десе, ал оның шәкірті Аристотель “ Мемлекет дегеніміз  адамдардың пайда табуы үшін бірігуі” деп түсіндірді.

Көне Рим ойшылы Цицерон  “Мемлекет дегеніміз ортақ іс, халық игілігі, ал халық дегеніміз  адамдардың көрінген бір қосындысы  емес, ол көптеген адамдардың құқық  мәселесі бойынша келісімі мен мүдделер бірлігінің нәтижесінде байланысқан  бірігуі” дейді. “Мемлекет” сөзінің  араб тілінен аудармасы “иелік ету, иелену” деген ұғымды, яғни белгілі  бір аумаққа, сол аумақтағы халыққа  иелік етуді білдіреді. Ал түркі  тілдес халықтардың кейбірі “мемлекет” сөзінің орнына “дәулет” сөзін  пайдаланады. Енді дәулет дегеніміз  байлық, яғни көшпелі тайпалардағы мемлекеттің қалыптасуына әсер еткен  пайда табу идеясынан туындаған. Сонымен мемлекеттің әр түрлі  себептердің нәтижесінде пайда  болғанын оның атауы да аңғартады. Бірақ  ондай себептер көп емес, шектеулі. мемлекеттің қалыптасуына географиялық орта немесе табиғи орта, адам саны, шаруашылық жүргізу тәсілі (экономика), өндіріс  тәсілі мен еңбек бөлінісі, дін  немесе дүниетаным іспеттес және басқа  да сыртқы фактор әсер етеді.

Ең алғашқы мемлекеттер  адам санының белгілі бір табиғи ортаға қарама-қайшы келе бастауынан ұйымдасуда, шаруашылық жүргізуде өзгерістер жасауға мәжбүр болғандықтан пайда  болса, кейіннен осы мемлекеттердің өздері басы бірікпей жатқан көршілеріне  қысым жасауынан көрші аумақтарда да қорғану мақсатында адамдар бірлестігі — мемлекет пайда болды. Кейіннен сыртқы күштерден сақтанып, қауіп нәтижесінде біріккен топтар қауіп нәтижесінде жойылған кезде қайта ыдырағысы келеді. Бірақ шаруашылықты бірлесіп жүргізудің аз уақыт болса да пайдалы екенін көрген сол аумақтағы мүдделі адамдар олардың қайта ыдырауына қарсы болады. Осы кезде жаңа ұйымдасқан топты басқару қиындай бастағандықтан діни көзқарастарды қалыптастыру арқылы басқаруды жеңілдетуге көп күш салынды. Сыртқы күштердің қысымы кей жағдайда басы бірікпей жатқан елдің бірігуіне әсер етсе, кей жағдайда ыдырап кетуіне әсер етеді.

 

2.Никколо Макиавелли көз қарасы

 

Мемлекет деген  ұғымды алғаш рет XVI ғасырдың басында итальян  ғалымы Никколо Макиавелли (1469-1527жж) - Флоренциялық дипломат, саяси теоретик, саяси биліктің жаңа тарихтағы алғашқы аналитигі қолданды.

 Оның негізгі идеясы  — мемлекетте адамдар арасындағы  жеке қатынастарды реттеуші этикадан  басқа принциптер болуы керек.

 Негізгі бағыт —  билікке жету және реттеу.

Макиавеллидің ("Тит Ливийдің бірінші декадаға ой-толғаныстары", "Әмірші", "Әскери өнер туралы" және т.б.) шығармалары Жаңа дәуірдің саяси-құқықтық идеологиясына негіз  болды. Макиавелли :

"өткенді зерттеу  — болашақты болжауға немесе  көнелердің мысалымен осы шақтағы  пайдалы іс-әрекеттердің құралы  мен тәсілдерін анықтауға мүмкіндік  береді",

— деп түйді. Макиавелли мемлекетті (оның нысанына қарамастан) үкімет пен азаматтар арасындағы олардың қорқуы мен жақсы көруіне  тірелетін қатынас ретінде қарастырды. Егерде үкімет қастандықтар мен наразылықтарға итермелемесе, егерде қол астындағы  азаматтардың қорқуы өшпенділікке, ал жақсы көруі жек көруге айналмаса, онда мемлекет мызғымайды деп жазады.

Макиавелли — үкіметтің  қол астындағы азаматтарға әмір бере білуінің шынайы қабілеттеріне  басты назар аударады. "Әмірші" кітабында және басқа да шығармаларында италиялық және басқа да мемлекеттердің тарихы мен сол заманғы тәжірибесі мысалында адамдар мен әлеуметтік топтардың құштарлықтары мен ұмтылыстары туралы тұжырымдарына негізделген бірқатар ережелер, тәжірибелік ұсынымдар бар. Макиавелли мемлекет мұраты мен оның беріктігінің негізін — жеке тұлғаның қауіпсіздігі мен меншіктерінің мызғымастығы деп санады. Жекеменшіктің мызғымастығын, сол сияқты жеке тұлғаның қауіпсіздігін Макиавелли бостандықтың игілігі деп атады, мемлекеттің мұраты мен оның беріктігінің негізі деп есептеді. Оның ілімі бойынша, бостандық игілігі республикада неғұрлым жақсы қамтамасыз етіледі. Макиавеллидің мемлекеттің пайда болуы және басқару нысандарының иірімдері туралы идеяларын қайта жаңғыртады; антикалық авторлардың ізімен аралас (монархиядан, аристократиядан және демократиядан тұратын) нысанды дұрыс біледі.

Макиавелли ілімінің ерекшелігі оның аралас республиканы күресуші әлеуметтік топтардың ұмтылыстары мен мүдделері  келісімінің нәтижесі және құралы деп  есептеуінде.

Макиавелли халықтың бұзылғандығы туралы тарихшылардың ортақ пікірін  жоққа шығаруға тырысты. Бұқара халық  өміршілерден гөрі тұрақтырақ, адал, дана және пайымдағыш. Егерде жеке билеуші  өмірші заңды дұрыс құрса, жаңа құрылыстар мен жаңа мекемелерді қуратын  болса, халық сол құрылған құрылысты  сақтайды. Халық жалпы мәселелерде  көп қателессе де, жеке мәселелерде  өте сирек қателеседі. Ақсүйектердің  халықтан айырмашылығы бар, оны Макиавелли мемлекеттің болмауы мүмкін емес және қажет бөлігі деп санады. Аристократтар  қатарынан көптеген мемлекеттік  қайраткерлер, лауазымды адамдар, әскери басшылар шығады.

Ерікті мемлекет халық  пен ақсүйектердің ымыраласуына негізделуге тиіс; "аралас республиканың" мәні де осында — мемлекеттік органдар жүйесі аристократиялық және демократиялық  мекемелерді қамтиды, олардың әрқайсысы  халықтың тиісті бөлігінің мүдделерін таныта және қорғай отырып, сол мүдделерге басқа бөлігінің қол сұғуын тежеді.

Макиавелли саясаттың  маңызды күралы деп дінді санады. Макиавелли :

"дін  — адамдардың ақыл-ойы мен  парасатына ықпал етудің күшті  құралы",

— деп тұжырымдады. Осы  себептен мемлекеттердің негізін қалаушылар мен данышпан, заң шығарушылардың барлығы құдайдың өміріне жүгінген. Жақсы дін бар жерде әскер  құру да оңай. Мемлекет дінді қол  астындағы азаматтарды басқару  үшін пайдалануға тиіс.

Макиавелли шығармалары  әлеуметтік ойлардың кейінгі дамуына  орасан зор ықпал етті.

 

3.Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар

 

Мемлекет саяси жүйенің  негізгі бөлігі болып саналады. Мемлекет алғашқы қауымда болған жоқ. Себебі алғашқы қауымдық құрылыста теңсіздік  болған жоқ. Құл иеленушілік құрылыста  мемлекет пайда болды, себебі өмірге басқарушылар мен бағынушылар келді. Мемлекеттің пайда болуы туралы әр түрлі анықтамалар немесе теориялар  бар:

- теологиялық

- патриархалдық

- күштеу

- психологиялық

- материалистік  (таптық) теория.

Аталған теориялардың әрқайсысына  жеке-жеке тоқталсақ.

Ең алдымен –тологиялық теория ол мемлекеттің пайда болуын құдайдың құдіретімен байланыстырады. Бұл теорияның негізгі идеология Августин (554-450) және Фома Аквинский (1225-1274жж) болып табылады. Оның негізгі мынандай постулаттық бар, мемлекеттің айнымайтындығы және қасиеттілігі, барлық билік құдайшылық бастаушылардан шықты, оны ешкім де шайқала алмады. Осы теорияға сәйкес барлық мемлекеттер басшылары өздерінің биліктерін құдайдың ерік-жігерін орындаушылар ретінде жүзеге асырады.

Патриархалық  теориялар мемлекет отбасының өсіп -өркендеуінің пайда болады да түсіндіріледі. Оның өкілдерінде ежелгі грек философы Аристотель б.д.д. 384-322 жж сонымен бірге оырс социологы Михайловский (1842-1904жж) жатады. Мемлекеттілік құрылысының орнына келеді. Алғашқы қауымдық теңдік пен шешеннің қоғамдық формасы өз-өңірін ескереді де қашан әлеуметтік қабаттарда бөліне бастайды. Ұжымдық өндірістік қатынастар қалыптан тыс шығады. Оның еңбек бөлінісі келеді, тайпалық құрлым қиындай түседі. Модан келіп әлеуметтік құрылымдарды бөлу дами бастады. Мемлекетт қоғамының ұйымдық құрылымды объективті қажет ететін ішкі эволюцияда мемлекет қоғамды басқару үшін қажет ұйым ретінде, билік ету механизмі ретінде жұмыс жүргізді. Мемлекеттік биліктің өзіндік белгілері жалпыға бірдейлік және (барлық) әмбебаттық болып табылады. Жалпыға бірдейлік бар аумақтық және бар тұрғындарға таратылудан , ал әмбебаптық ортқ мүдделерді қорының кез келген мәселелерді шешу мүмкіндігінен көрінеді. Бұқаралық билік мемлекеттік орындарды жүзеге асады және мемлекеттік билік ретінде іс-әрекет жүргізіді. Оны мен аппаратын құрайтын адамдардың ерекше санына жүргізе арттырады.

 Құқық мемлекет сияқты  қоғам дамуының белгілі бір  кезеңдегі өнімі болып табылады. Жалпыға бірдей міндетті әлеуметтік  нормалардың пайда болуы бір  әлеуметтік топ үшін нысардарға  иелік ету және пайдалану белгілі  бір әлеуметтік топ үшін нысандарға  иелік ету және пайдалану мүмкіндігін  қамтамасыз ету қажеттілігімен  байланысты. Жалпылардың көмегі  арқылы аталған әлеуметтік әлеуметтік  топтың сұраныстары қанағаттандырылып,  мүделері жүзеге асырылады. Құқықтың  дамуы мемлекеттің дамуымен нағыз  байланысты. Мемлекет белгілі бір  кезеңде осы маңызды әлеуметтік  нормаларды, оларды құқықтық нормаларға  айналдыра отырып, қамтамасыз етеді.  Сонымен, бірге құқықтық жаңа  нормаларын анықтау бойынша жұмыс  жүргізеді. Құқық нормасы мемлекетпен  рұхсат етілмей немесе белгіленеге  жеке тұлғаның мүддесін жүзеге  асыру барысындағы міндетті немесе  мүмкін құран ретінде шартты  түрде бекітемінжалпыға бірдей  міндетті мінез-құлықтардың ережесі.  Құқықтық қатынастар – құқық  нормаларымен реттелген, құрамында  өз ара алмастырып отыратын  құқықтар және міндеттермен айшыққан  құқық субъектілері арасында  заңдық байланысы бар қоғамдық  қатынастар. Құқықты қатынастардың  субъектілері (қатысушылары) құқық  қаблеттілігі бар нақты және  заңды тұлғалар бола алады.

 Құқық қаблеттілігі  деген құқыққа және міндетке  не болу қаблеттілігі, ал әскет  қаблеттілігі деген олар жүзеге  асыру қаблеттілігі. Құқықтық қатынастардың  пайда болуы, өзгерілуі және  нақтылануы заңдық жағдайлармен  заңдық маңызы бар нақтылы  мән-жайлармен байланысты, олармен  құқық нормасы құқық субъектілерінің  құқықтары мен міндеттерінің  пайда болуы. өзгерілуі және  тоқтатылуын байланыстырады.

 Мемлекет қоғамның  көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына  сәйкес дамып, өмірге келген  бірлестік. Оның себептерін қоғамдағы  болып жатқан объективтік факторлар  құрастырады: биологиялық, психологиялық,  экономикалық, әлеуметтік, діни, ұлттық т.б. құбылыстар. Сондықтан бір теорияның көлемінде мемлекет пен құқықтың пайда болуын ғылыми тұрғыдан толық түсінуге болмайды.

 Қоғамның тарихи даму  процесінде адамдардың ара қатынасында  кайшылықтар басталды. Сондықтан  қоғамда бостандықты, еділеттілікті,  тендікті сақтау үшін адамдар  өзара шарт жасап мемлекетті  құрды. Бұл шарттың мазмұны  көп елдің Конституциясына кірді  деп түсіндіреді.

Күштеу теориясы — XIX ғ. қалыптаскдн пікір. Өкілдері: Л. Гум-плович, К. Каутский, Е.. Дюринг т.б. Мазмұны: күшті рулар, тайпалар өздерімен шектес әлсіз руларды, тайпаларды күштеп, зорлық озбырлық жасап өзіне бағындырып, бақылауды жақсарту үшін мемлекет құрады — деп түсіндіреді.