Мемлекет нысанының түсініг

      Жоспар:

   1. Мемлекет нысанының түсінігі,мазмұны және мемлекетті басқару нысаны. Монархиялық басқару нысаны. Республикалық басқару нысаны;

   2. Мемлекеттік   әкімшілік-құрылым  нысаны. Тұтас  мемлекеттер. Федерация. Конфедерация;

   3. Мемлекет нысанының режимдері. Саяси режим. Авторитарлық режим. Тотаритарлық режим.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мемлекет нысанының түсінігі,мазмұны  және мемлекетті басқару  нысаны. Монархиялық  басқару нысаны. Республикалық басқару  нысаны

     Мемлекеттің  сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының  диалектикалық бірлігі байқалады.  Мемлекеттің нысаны қоғамның  экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына  байланысты. Демократиялы мемлекеттер  туралы айтатын болсақ, олар тек  қана республика немесе шектелген  монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттерде көбінесе  монархиялық басқару болғаны  жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттерінің  философтары, Аристотель, Монтескье,  Локк, Вашигтон, Де Голль мемлекеттің  нысанына көп көңіл бөлген. Мемлекеттің  мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз байланыста  дамиды.

     Тәуелсіз Қазақстанда  екі жылдан  кейін 1993 жылғы  Конституцияның  орнына екінші 1995 жылғы Конституция  алынды.Бұл  соңғы Конституция  мемлекеттің  сыртқы нысанын өзгертіп, Қазақстанда  президенттік республиканың   саяси режимі құрылды. 

     Мемлекеттік  тарихи даму процесінде оның  нысанына бірнеше жағдайлар әсер  етеді. Бірінші жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар жатады. Егер мемлекет континентте қалыптасса  немесе оның шекарасы теңізге,  мұхитқа шықса, бұл екі жағдайда  мемлекеттің нысаны екі түрлі  болады. Аралда орналасқан мемлекеттердің  континенттік мемлекеттермен салыстырғанда  демократиялық режимдері күштілеу  екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде  бірінші ірі цивилизациялардың  дамуы Ұлы өзендермен байланысты  болды: Қытайда-Хуанхэ, Египетте-Ніл,  Вавилонда-Тигр және Ефрат, Үндістанда-Ганг. Шығыс мемлекеттерде-монархия, Еуропада-шектелген  монархия немесе республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар  Жерорта теңізінің жағасында  орналасқан. Ол мемлекеттер шапшаң, жақсы дамығаны белгілі. Қазақстанның  географиялық жағдайы екі бірдей  – Ресей және Қытай сияқты  ірі мемлекеттермен көршілес  болуы, теңізге қашықтығы және  ашық тікелей жолдың жоқтығы  мемлекеттің дамуына едәуір нұқсан  келтіріп отыр. 

     Мемлекеттің  құрылысына экономикалық және  саяси жағдайлар әсерін тигізеді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылысы  туралы қатаң қағида болған: патшаның  әділетті болуы, жеке меншікті  бұзбайтын, брахмандарды сыйлайтын  және олардың айтқан ақылдарын  тыңдауы міндетті болған. Бұл  туралы Ману заңдарында айтылған. Ресейдің феодалдық мемлекетінде  халық жиналысының, соттың, рулық  қауымның рөлдері көпке дейін  сақталып келді. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-қатынастар  шиелініскен жағдайларда демократиялық  басқару туралы айту қиын. Дағдарыс  кезінде көбіне мемлекетті басқару  бір адамның қолында болады: Наполеон, Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттің  экономикасы жақсы дамыған кезде,  жағдай тыныш уақытта демократиялық  әдістер жақсы қолданатыны мәлім  (Греция, Рим, Швейцария, Бельгия).

     Мемлекеттің  құрылымына қоғамның  ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары  немесе  ерекше тарихи жағдайлары  да  әсерін тигізеді. Ресей, Үндістан,Америка,  Мексика мемлекеттері көп ұлттық  мемлекеттерге жатады, сондықтан  олардың мемлекеттік құрылымдары  – Федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір ұлттық мемлекеттер,  бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы, Германия – федерация.  Бұл жағдайды анықтау үшін  Германияның мемлекеттік процесін  және тарихын жақсы  білуі  керек. XIX ғасырда Пруссия мен  Австрияның гегемония үшін күресі  Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм кезеңінен Германияның капитализмге көшкенімен буржуазиялық мемлекеттің қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондықтан, қазірде немістер бірнеше тәуелді мемлекеттерде тұрады: ФРГ, Швейцария, Австрия – олар федерацияға жатады.

     Қазақстан  жерінде көне дәуірден  қазақтың  арғы атасы түріктер, бергі атасы  қыпшақтар өмір  сүрген. XV ғасырда  Қазақ хандығы  құрылып, өзінің  тәуелсіз мемлекеті  болған. Қазақстан  көп ұлттық  республикаға айналуы  XX ғасырда  болды. Сондықтан,  Қазақстан Республикасының  қазіргі  Конституциясы біртұтас, бөлінбейтін  мемлекет болып жарияланды.

     Мемлекеттің  нысанына – халықаралық  жағдай, мемлекеттердің арасындағы  қарым-қатынастар  және абыройы  күшті адамдардың  істері де  әсер етеді. Отарлық  мемлекеттердің  басқару нысанына  бұрынғы метрополия  мемлекеттердің  нысаны үлгі болатыны  мәлім.  Дамыған елдердің саяси  мемлекеттік  құрылысы, олардың демократиялық   іс-әрекеттері дамушы елдерге   көп әсер етуі объективті процесс.  Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Еуропа  континентіне, Жапония және Скандинавия   мемлекеттеріне өзінің шектелген  Конституциялық монархиясын үлгі  ретінде сыйлағаны белгілі. Ал  АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне  және посттоталитарлық мемлекеттерге  президенттік республикасының әсерін  тигізді. Федерациядағы Де Голль  құрған парламенттік республикада  кейбір мемлекеттерге әсерін  тигізді. Республиканың мемлекеттік  құрылысына  саяси күшті адамдардың  қызметі  және жүргізген саясаты  әсерін  тигізеді:Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан,  Абылай, Петр I, ата  түрік және  басқаларын еске  алсақ дұрыс  болады. Марксизм  – ленинизм саясаты  бір  континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан  аса үлгі болды. Тек  қана  Еуразия емес, Куба, Вьетнам,  Корея,  Африканың мемлекеттерінің  тарихына  ықпал жасағаны мәлім. Мемлекеттің  дамуына діни факторлары  да  әсерін тигізеді. Мұсылман, католик,  христиан, буддистік мемлекеттердің  өздеріне тән нышандары бар.  Сонымен, мемлекеттің сырқы формасын  анықтау үшін көп фактілерді  тереі зерттеу керек. Оқу әдебиетінде  мемлекеттің  нысаны көбіне  үшке бөлінеді  – басқару нысаны, мемлекеттің  құрылымының   нысаны және саяси  режим.  Ал негізінде мемлекеттің   нысаны тарихи кезеңмен және  әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен  байланысты екені мәлім. Сондықтан,  мемлекеттің әрбір нысанының   көп варианттары бар. Мемлекеттердің  дамыған кезінде осы үш элементтерінің  біреуі  бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің   екінші элементі – Ресей Федерациясының  негізгі принциптерін сақтау  үшін Шешен Республикасымен соғыс   әдісін қолданғаны белгілі. Бұл   Ресей Федерациясының мықтылығын  көрсету, негізгі принциптерін  сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын  бірінші орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде Федерацияны сақтау мақсаты мелекеттің негізгі нысаны болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді. Мемлекет нысаны – бұл қоғамның  басқару, мемлекеттік құрылым  және саяси режим нысандарынан  құралған құрылымдық ұйымдастырылуы. Басқару нысаны – бұл мемлекеттік  биліктің жоғары органдарының  өкілеттіктерінің өзара қатынасы, олардың құрамы мен құрылу  тәртібі. Басқару нысаны жоғары  билікті жалғыз адамның немесе  сайланбалы алқалық органның  жүзеге асыруына байланысты ерекшеленеді. Осыған сәйкес, басқарудың негізгі  түрлері болып монархия мен  республика болып табылады. Монархия – бұл жоғары мемлекеттік  биліктің бір тұлғада ғана, монархта, болуымен сипатталатын басқару  нысаны. Монарх билікті мұрагерлік  бойынша өмір бойы иеленеді. Егер монарх мемлекеттік биліктің  жалғыз органы болып табылса,  бұл монархия шектелмеген деп  аталады, ал жоғарғы билік монарх  пен басқа бір органның арасында  бөлінсе, бұл монархия шектелген  деп аталады. Шектелген монархиялар, өз кезегінде, өкілдік және парламентарлық болып екіге бөлінеді. Өкілдік монархияда монарх атқарушылық билікті жүзеге асыра алады, ол үкіметті құру, министрлерді тағайындау, вето және парламентті тарату құқықтарын иеленеді. Ал парламентарлық монархияда монархтың құқықтық жағдайы әлдеқайда шектелген болады, монарх тағайындаған министрлер парламенттің сенімсіздік вотумына тәуелді болады және монарх заңға көзделген жекеленген жағдайларда ғана парламентті тарата  алады.

     Республика  – жоғары мемлекеттік билік  белгілі бір мерзімге сайланатын  сайланбалы органға тиесілі басқару  нысаны. Халықтың қай бөлігінің  мемлекеттік биліктің жоғары  органдарын сайлауға қатыса алатынына  байланысты республика аристократиялық  және демократиялық болып екіге  бөлінеді. Демократиялық мемлекеттер,  өз кезегінде, төмендегідей түрлерге  бөлінеді:

Парламенттік, бұл мемлекетте саяси өмірдегі шешуші рөл парламент  сайлаған үкіметке тиесілі болады;

Президенттік, бұл мемлекетте сайланған ел басшы үкіметтің  де басшысы болып табылады, сол  себепті, ол үкімет мүшелерін тағайындайды және оларды қызметінен босатады;

Аралас, бұл мемлекетте үкіметті президент пен парламент бірлесе  отырып құрайды.

Монархиялық басқару нысаны

     Мемлекеттің  басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті  органдарының  құрылуы, олардың қарым-қатынастары  қандай принциппен қалыптасты, халық  оларды сайлауына қандай түрде  қатысады деген сұрақтарға жауап  береді. Мемлекет нысандарының арасында  басқару формасы маңызды элемент  болып саналады.Басқару нысаны  монархия және республика болып  екі түрге бөлінеді.

     Монархия жоғарғы  билік бір адамның қолында  болады және бұл билік мұрагерлікпен  беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі,  сондықтан оның билігі – мұралық билік. Тақтың көшуінуң екі әдісі бар: шығыс және кейбір Еуропа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік Еуропа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді (Ресей, Дания, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуі мүмкін,Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Вильгельм, Оранский. Англияда даңқты революция арқылы монархия түпкілі патшаның орнағаны белгілі. Монархияның көшуінің үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланды (Малазия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару формасы да кездескен (Спарта). Тоталитарлық режимдерде коммунистік партияның басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды.

Республикалық басқару нысаны

     Егер мемлекетте жоғары және төменгі органлардың бәрі сайлаумен белгілі мерзімге құрылатын болса, осындай мемлекеттік басқару формасы – республика деп аталады. Республика, мемлекеттік органдар белгілі бір мерзімге сайланып құрылады. Республика деген сөз көне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші рет қолданды. Бұл термин халықпен байланысты. Мемлекетті басқаратын адамдар мен органдарды халық бір белгілі кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер мен органдар республикада болмайды. Республиканың ең бірінші түрі – Греция, Афин республикасы. Олар халықты өте шектеулі түсінді, бұл республиканың басқару органдарына және сайлауға тек Грецияның азаматтары қатысатын. Ал азаматтары болып 20 жасқа толған еркек адамдар, ата-анасы Афинаның азаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет еткен, барлық құқықтарын пайдалана алатын адамдар саналатын. Сонымен, әйел адамдар, метистер, шет елдердің азаматтары және құлдар саяси өмірге қатынасқан жоқ. Грецияның негізгі органы – халық жиналысы, ол барлық қызметкерлерді сайлаған, олардан есеп алатын, мемлекеттің негізгі мәселелерін шешетін, заң шығарды. Басқа органдар 500 жүздік Кеңес, гелиэй, қызметкерлер, стратегтер, белгілі уақытқа ғана сайланатын және халық жиналысының алдында жауапты болатын.

     Антикалық республиканың аристократтық  түріне Рим және Спарта республикасы  жатады. Бұларда сайлауға және  мемлекетті басқаруға азаматтардың  бәрі емес, тек ақсүйектері жіберілді.

     Орта ғасырларда республика өте  сирек кездеседі, көбіне ол  республика – қала (Псков, Новгород, Бремен, Любек, Венеция, Флоренция). 

Мемлекеттік әкімшілік – құрылым нысаны

     Мемлекет формасының екінші элементіне мемлекеттік құрылымының нысаны жатады. Бұл мемлекеттің әкімшілік-жергілікті бөлінуі, сол бөлімдердің бір-бірімен қатынасы, және мемлекеттің, және бөлімдердің арасындағы байланыстары. Мемлекеттік құрылым – ұлттық мемлекеттік қатынастарды, әкімшілік-территориялық жүйені, олардың еркшеліктерін бейнелейді. Мемлекеттер бұл элемент бойынша унитарлық, федеративтік және конфедеративтік мемлекеттерге бөлінеді.

     Тұтас мемлекеттер.  Қазақсатан Республикасының жері тұтас, ол бөлінбейді және оған қол сұғуға болмайды, деген Конституцияның кіріспесінде (унус деген сөз – бір, жалғыз деп латын тілінен аударылады ). Сонымен, тұтас мемлекеттер тек қана әкімшілік жергілікті-аудандарға бөлінеді. Мысалы, Қазақстанда әкімшілік-аумақтық құрылысы 14 облыстан тұрады, олады президент тағайындаған әкімдер басқарады. Облыстар аудандарға, қалалық аудандарға, ауылдарға, селолар мен поселкілерге бөлінеді. Ал жергілікті өкілетті органдар мәслихат деп аталады, оған депутаттарды халық сайлайды. Жергілікті әкімшілік – аймақтық бөліністердің құқықтары тең. Жергілікті атқару орган – әкім.

     Федерация. («федус» деген сөз – одақ деп латын тілінен аударылады ). Құрама мемлекет бірнеше зиялы мемлекеттерден тұрады. Құрама мемлекет – күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді. Мемлекеттік органдар екіге бөлінеді: жалпы федерацияның органдары және әрбір мүшесінің жеке органдары. Федерацияның субъекттері ішкі істерін ерікті өздері шешеді, ал федеративтік орталық органның қолында барлық ішкі-сыртқы билік болады. Федеративтік республика халықаралық құқықтың алдында тек бір мемлекет болуға тиіс. Бірақ тәжірибеде кейбір федерацияның субъектілері өздері халықаралық қатынастарға шығуға құқығы бар еді, мысалы, СССР (Украина мен Белоруссия БҰҰ мүшесі ) Югославия, США, Канада. Көбіне олардың тәуелсіздігі формалды түрінде қалғаны мәлім. Халықаралық құқық федерацияның өкілі ретінде шарттарға орталық билік қолын қойғанын дұрыс санайды.

    Федерацияда конституция, астана, азаматтық, заңдар, сот және қаржы жүйесі бәрі екіге бөлінеді. Федерацияның  екі түрлері бар: ұлттық құрама  және жергілікті құрама. Біріншісіне  бұрынғы СССР, Югославия, Ресей,  Үндістан жатады, ал екіншісіне  АҚШ, Австрия, ФРГ, Швейцария

     Конфедерация.  Бұл өте көлемді және күрделі конфедерациялы мемлекеттердің одағына және халықаралық ұйымнан айыру өте қиын. Конфедерация – белгілі мақсатқа жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерация мүшелері өздерінің тәуелсіздігін толық сақтайды: азаматтығын, заңдарын, мемлекеттік аппаратты, сот және қаржы жүйесін, өздерінің ақшасын. Конфедерация қабылдаған шешімдерді олардың жоғарғы органдары мақұлдау керек. Тарихта конфедерацияның бірнеше түрлері кездеседі: Америкада 1781 жылы конфедерацияның заңдары қабылданған болатын, бұл бұрынғы Англияның 13 отарларын біріктірді. Вашигтон бұл федерацияны құмнан істелген арқан деп атады. Конфедерацияның жалпы Конгресс деген органдары құрылды, ол тек қана үш сұрақты шешті: әскер, ақша, шет істер, басқа қызмет бабы әр штатың қолында сақталған еді. Германияда конфедерация 1815 – 1866 жылдары,  Швейцария – 1815 – 1845 жылдары, Египет пен Сирия 1958 жылы біріккен Араб республикасын құрды, 1961 жылы Сирия бұл одақтан шықты. Сонымен, конфедерацияда орталық биліктің шешімдері тек конфедерация субъектінің мемлекеттік органдарына жайылады да, жеке адамдарға және ұйымдарға жайылмайды. Конфедерацияның субъектілері халықаралық қарым-қатынастардың субъектілері болып қала береді. Конфедерациялар өте әлсіз және тұрақты емес.

Мемлекет  нысанының режимдері

     Саяси режим  – саяси өкіметті іске асыруға  арналған құралдардың, жолдардың  және әдістердің жиынтығы. Берілген кейіптегі мемлекеттің негізіндегі болатын әртүрлі өзгерістер, ең алдымен оның режимінде көрініп, мемлекеттік құрылым нысанына және мемлекеттік басқару нысанына тікелей ықпал жасайды.

     Саяси режим – саяси режимнің  динамикалық (қыймылдығы), функционалдық (қызметтік) сипаты. «саяси режим» және «саяси жүйе» бір-бірімен тығыз байланыстағы категориялар. Егер біріншісі, қоғамның саяси өміріндегі қатынасатын комплекстегі институттарды көрсетсе, екіншісі, сол билік қалай іске асырылады, ол институттар қалай әрекет жасайтынын (демократиялық не демократиялық емес) көрсетеді.

     Саяси режимнің түсінігі ең  маңызды, себебі негізгі билік  жүйесінің құрылымын алдын-ала ойға елестетуге негіз  болады. Осыған байланысты, қоғамның  саяси ұйымын құру туралы шын мәніндегі принциптер талқыланады. Саяси режим – әр елдегі белгілі тарихи кезеңде өмір сүрген, саяси райды сипаттайды.

   Саяси режимнің белгілері:

     -Саяси өкіметті ұйымдастыру тетігіндегі  халықтың қатынасу деңгейі және сондай ұйымдасудың жолдары;

     -Мемлекеттің  құқығы мен адам бостандығының және азаматтық құқықтарының ара-қатынасы;

    -Жеке адамның бостандығының кепілділігі;

    -Қоғамдағы билікті іске асыру  тетігінің шын сипаты;

    -Халықпен саяси билікті тікелей  асыру деңгейі;

    -Ақпарат құралдарының  жағдайы,  қоғамдағы ашықтық деңгейі  және  мемлекеттік аппараттың ашықтығы;

    -Мемлекеттік емес құрылымдардың қоғамның саяси жүйесіндегі орны және ролі;

    -Заң  шығару  мен атқару биліктерінің  арақатынастары.

     Демократиялық режим. Бұл халықтың  құқықтарына кепілдік берген, демократиялық әдістердің көбін мемлекет басқару процесінде қолданған режим. Бірақ демократияның даму жолы өте ұзын, сондықтан демократиялық режимдері  күшті дамыған мемлекеттер бар (Англия, Бельгия, Исландия), демократия  әдістері жаңа қалыптасып келе  жатқан мемлекеттер (Қазақстан,  Оңтүстік Корея), демократия формалдық түрінде енгізілген (СССР, ГДР). Сонымен, мемлекеттің сыртқы нысанын анықтау үшін біз үш элементтеріне қорытынды түсінік беруге тиіспіз: мемлекетті басқару нысаны, мемлекеттік құрылымының нысаны және саяси режим. Мысалы: Қазақстан президенттік тұтас республика, демократиялық режимі қалыптасып келе жатқан дәрежеде. Германия (1933) президенттік республика, федерация, фашистік режим. Англия – тұтас парламенттік монархия, либералдық-демократиялық режим. АҚШ – федеративтік президенттік республика, демократиялық режим. Араб халифаты – теократиялық құрама монархия, діни саяси режим.