Дебиторлық берешек

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ   

 

КІРІСПЕ....................................................................................................................4         

 

1 - БӨЛІМ. ФИРМАНЫҢ ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗЫН БАСҚАРУ

1.1. Дебиторлық қарыз ұғымының теориялық аспектілері…………………….…5

1.2. Фирманың дебиторлық қарызды басқару әдістері…………………………..8        

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………….14

 

 

 

 

 

 

                                             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Қазақстанның экономикалық дамуының қазіргі кездегі кезеңі экономикадағы ақша қаражатының тапшылығымен және көптеген кәсіпорындардың төлемқабілеттілігін жоқтығымен сипатталады. Бұл өз кезегінде фирманың дебиторлық қарызын өсуін тудырады. Сондықтын дебиторлық қарыздарды басқарудың тиімділік сұрақтары, сенімді клиенттерге өнімді несиеге беруді ұлғайту арқасында және қарызды өзуақыттылы инкассациясын қамтамасыз етуге бағытталған.  Бұл үлкен өзектілік және қаржылық міндеттеменің маңызды міндеті болып табылады.

Дебиторлық қарыздың төмен өтімділік  мәселесі әр мекеменің негізгі мәселесі болып келеді. Бұл өз кезегінде басқа мәселелерге бөлінеді : оптималды көлем, айналым жылдамдығы, дебиторлық қарыздың сапасы. Осыдан мұндай инвестициялармен калай басқару керек деген сұрақ туындайды?

Фирманың  дебиторлық қарыздарын маманды  басқару негізінде қаржылық шешімдерді шартты түрде қабылдау жатыр:

• әр есеп беру күніне дебиторлық қарыздың есебі;
• дебиторлық қарыздың өтімділігімен байланысты фирмадағы қалыптасқан жағымсыз жағдайдың диагностикалық талдаудың қалпы мен себебі;
• фирманың несие саясатының жағдайын жақсартуға және дебиторлық қарыздарды  басқару тәжірибесіне қазіргі заманға сай әдістерін еңгізу;
• дебиторлық қарыздардың жағдайының ағымдылығын бақылау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.ФИРМАНЫҢ ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗЫН БАСҚАРУ

 

1. Дебиторлық қарыз ұғымының теориялық аспектілері

 

Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан – 2030»  халыққа жолдауында  біздің елдің соңғы даму мақсаты экономикалық өсім болып табылады, экономикалық өсімнің приоритеті «бүгін де, ертең де алдағы отыз жыл бойы маңызды болады».

Нарықтық қатынастарды қалыптастыру кездерінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің күрделі экономикалық механизімін  өзуақытылы экономикалық ақпаратсыз басқару тіпті мүмкін емес, негізгі бөлігін бухгалтерлік есептің және қаржылылық – шаруашылық қызметін талдауының анық құрылған жүйесі береді. Бухгалтерлік есептің және қаржылылық – шаруашылық қызметін  талдауының мәліметтері шаруашылық жүргізуші субъектілері мен оның құрылым бөлімшелерінің оперативті басқару жұмысына, экономикалық болжамдар мен ағымды жоспарлар құруға және соңында елдің экономикасы дамуының  заңдылықтарын оқып білуіне және зерттеуге қолданылады.

Соңғы 5-6 жыл бойы Қазақстан  Республикасында  бухгалтерлік есепті әрі қарай дамыту және жетілдіру бойынша үлкен  жұмыс жүргізіліп жатыр, бұл нормативті -  құқықтық актілерді әзірлеу және қабылдау нарықтық экономикаға барабар жаңа жүйеге көшуді тездету, 2009 жылы  1 қаңтарда еңгізілген  салық салу туралы жаңа заң дайындалған. Өтпелі кезеңдегі Қазақстанның халық шаруашылығының кейбір салаларының жоғалып кетуі инфляцияның, жұмыссыздықтың өсуін туғызды, өндірістің апатты төмендеуі, ал ең бастысы шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы нарықтық қатынастардың тұрақсыздығы, олардың қаржылық жағдайының нашарлауы.

Өзектілігі жоғары болып, нақты кездегі барлық шаруашылықшылардың алдында тұрған сұрақ – бұл  есептеу – төлеу операцияларымен байланысты шаруашылық жүргізуші субъектілердің координациялайтын жұмысын орындаушы – дебиторлық қарыз.

        Дебиторлық  қарыз шаруашылық жүргізуші субъектілер активтерінің маңызды бөлігі болып табылады. Сонымен кез келген кәсіпорынның қазіргі кездегі қазақстандық баланстың құрылысында бірінші және екінші бөлімінде де орын алады.

Кәсіпкерлік қызметті орындай тұра, мүліктік айналымның қатысушылары шаруашылық операцияларды жүргізуіне салынған қаражаттарды қайтару ғана емес, олардан кіріс алуды ұсынады. Бірақ тәжірибеде, әсіресе нарықтық қатынастарға өтумен және өндірістің төмендеуімен туындайтын жағдайлар,  бұл қандай да бір әсерлермен байланысты кәсіпорын контрагенттерінен қарыздарын қайтара алмаған кезде.

       Дебиторлық қарыз көп айларға «тұрып қалады», бірақ кейде жылдарға дейін де. Дебиторлық қарыздың өсуі кәсіпорынның қаржылық жағдайын нашарлатады, ал кейде банкроттыққа ұшыратады. Айналым  құралдарының бөлігі бола тұра, бірақ дәлірек айналым қорының бөлігі, дебиторлық қарыз, әсіресе, ақталмаған, «тұрып қалған», айналым құралдарының қайтарымдылығын тез қысқартады және  сонымен кәсіпорынның кірісін төмендетеді.

Сондықтан бүгінге маңызды мәселелер  шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржылық жағдайын жақсартуға жағдай жасау олардың шешімдері болып табылады :

1.Жаңа шоттар жоспарына және бухгалтерлік есептің жаңа жүйесіне көшумен байланысты, сонымен қатар шаруашылықтың әкімшілдік – топтық жүйесінің құлауынан кейінгі барлық шаруашылық қатынастардың тоқтауымен байланысты дебиторлық қарыз есебінің дұрыс ұйымдастырылуы;

2.Дебиторлық қарыздың өсу әсеріне және ақталмаған тиімділікке бағытталған қорларды (резервтерді) анықтау, «тұрып қалған» қарызды және оның өсімін төмендетуге бағытталған факторларды шығару керектігімен дебиторлық қарыздың  талдауы болып табылады .

Дебиторлық қарыздың жіктемесі. Дебиторлық қарыз – айналым капиталының  маңызды компоненті. Дебиторлық қарыз  түсінігі мәнінде ұйым және жеке тұлғалардың осы ұйым алдындағы қарызын түсінеміз ( мысалы, сатып алушылардың алған тауар мен орындалған қызметтер үшін қарызы, есепті тұлғалардың оларға берген ақша сомалары үшін қарызы). Яғни, ұйым мен тұлғалар, бұл ұйымға қарызгерлер болып табылатындар дебиторлар болып аталады.

          Қарызгер, дебитор ( лат. debitum – қарыз, міндеттеме) -  азаматтық – құқықтық міндеттемелердің мүліктік байланыстардың арасындағы екі немесе одан да көп тұлғалардың бірі .

        Дебиторлық қарыз -  басқа заңды тұлғалардың немесе азаматтардың кәсіпорындарға тиесілі қарыз сомасы.

        Қолма – қолсыз есеп айырысу жүйесі кезінде туындайтын дебиторлық қарыз кәсіпорынның  шаруашылық қызметін өзімен объективті үрдіс екенін көрсетеді.

        Дебиторлық  қарыз пайда болу міңезі бойынша нормалық және ақталмаған болып бөлінеді.  Кәсіпорынның нормалық қарызына кәсіпорынның  өндіріс бағдарламаларын орындау бағытымен байланысты, сонымен қатар есеп  айырысу түрлерімен жүруші (көрсетілген наразылықтар бойынша қарыз, артылған тауарлар, бірақ төлем мерзімі әлі келмеген үшін).

        Ақталмаған  дебиторлық қарыз – бұл есептесу  және қаржылық тәртіп бұзылған  нәтижесінде туындаған, яғни есепті  жүргізуге жетіспеушілігі бар,  материалдық құндылықтарды бақылауының  бәсендеуі, жетіспеушілік пен  ұрлықтың туындауы.

        Дебиторлық  қарыз, халықаралық, сонымен қатар  қазақстандық бухгалтерлік есептің  стандарттарына сәйкес сатып алушылардан  (дебиторлардан) компанияға келетін сома ретінде анықталады. Бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға немесе ұйымға тауарларын сатқан кезде, тауараға дәл сол кезде төлеу керектігін мәндемейді. Жеткізілген өнімдер (немесе есепке алу есебі) үшін төленбеген есептер дебиторлық қарыздың көп бөлігін құрайды.

Дебиторлық қарыз заңдық құқықтары  бар және оған қоса иемдеушілікке  құқығы барымен байланысты кәсіпорынның активі болып табылады.

        Активтер өзімен шаруашылық  жүргізуші субъектілер басқаратын ресурстарды көрсетеді. Сонымен бірге, пайдаға немесе потенциалды қызметтерге деген құқықтар заңды болу қажет немесе оны алуға мүмкіндігі  болатын заңдық дәлелдемесі болу керек. Мысалы, активті сату нақтылығы кезде сатушыда дебиторлық қарыз пайда болады. Сатып  алу – сату келісімшарты болашақ пайданың ықтималдығын анықтайды. Бірақ, егер сатып алушы дебиторлық қарызды жабуға анықталған соманы еңгізбесе, яғни потенциалды түсімдерге және бұл өз кезегінде актив болуын тоқтады.

Болашақта алатын пайда активтерге жатқызылмайды, бірақ  нақты кезде  кәсіпорынның бақылауында болмайды. Осындай кезде қаржы менеджерінің шешімі кілтті сәт болып табылады, осыған сәйкес мына немесе басқа шаруашылық операциясы болады.

Дебиторлық  қарыздың спецификалық элементі – алуға вексель, мәні бойынша  бағалы қағаздар ( коммерциялық бағалы қағаздар) болып табылады. Дебиторлық қарыз басқару бойынша мақсаттардың бірі болып сатып алушылардың төлем қабілетсіздігінің тәуекел деңгейін анықтау, күмәнді қарыздар бойынша резервті қордың болжамды мәнімен есептесу, ал соған қоса сатып алушылардың нақты немесе потенциалды төлемқабілетсіздігімен жұмыс бойынша сипаттама көрсету.

        Қаржылық есепті құру мақсатында дебиторлық қарыз келесі белгілер бойынша жіктелінеді:

• әдеттегі операциондық циклмен байланыстар;
• өтеу мерзімдері;
• дебиторлар міндеттемелері туындаған қатынасты объектілер;
• дебиторлық қарызды төлеу өзмерзімділігі.

Алдынғы екі белгілер бойынша ұзақмерзімді және ағымды дебиторлық қарыз деп бөледі.

Объектілер бойынша дебиторлық қарыз, бұлар бойынша  дебиторлар міндеттемелер туындайды, келесідей жіктеледі:

-  кәсіпорынның әдеттегі қызметімен өнімдердің, тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің өткізу бойынша байланысты дебиторлық қарыз;

• өнімді, тауарды, жұмысты, қызметті өткізумен байланысты емес дебиторлық қарыз, бірақ олар басқа операциялар орындалу кезінде пайда болады.

         Өнімді, тауарды,  жұмысты, қызметті өткізумен байланысты дебиторлық қарызды келесідейлерге бөледі:

• өнім, тауарлар, жұмыстар, қызметтер үшін дебиторлық қарыз;
• өнім, жұмыстар, тауарлар, қызметтер үшін дебиторлық қарызды қамтамасыз ететіне алынған вексельдер.

        Тауарлар, жұмыстар, қызметтер үшін дебиторлық қарыз жіктемесі әр топ үшін белгіленген күмәндік коэффициенттермен оның төленбеген мерзімі бойынша дебиторлық қарыздың топтамасы  жүзеге асырылады. Күмәндік коэффициентті алдыңғы есепті кезеңдерге өнімдер, тауарлар, жұмыстар, қызметтер үшін үмітсіз дебиторлық қарыздардың нақты сомасынан шыға отыра кәсіпорындармен белгіленеді. Күмәндік коэффициентті, ережеге сәйкес, дебиторлық қарыздың төленбеген мерзімі көбеюімен өседі.

Өнімдердің, тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің өткізуімен байланысты емес дебиторлық қарыз мыналарды құрайды:

• берілген аванстар бойынша дебиторлық қарыз;
• бюджетпен есеп айырысу бойынша дебиторлық қарыз;
• есептелген есеп айырысу бойынша дебиторлық қарыз;
• ішкі есеп айырысу бойынша дебиторлық қарыз. Көрсетілген түрлері ағымды дебиторлық қарыздың (соның ішінде ұзақмерзімді қарыздар), өнімдер, тауарлар, жұмыстар, қызметтерді өткізумен байланысты емес, Баланста  жеке баптар ретінде көрсетіледі.

    Ұзақмерзімді дебиторлық  қарыз көрсетілген:

• қаржылық жалға берілген мүлік үшін қарыз;
• ұзақмерзімді вексельдермен қамтамасыз етілген қарыз.

 

2. Фирманың дебиторлық қарызды  басқару әдістері

 

Дебиторлық қарызды басқару  жүйесін құру екі үлкен блокқа шартты түрде бөлуге болады: сатылымды жоғарлату құралы ретінде дебиторлық қарызды максималды тиімді қолдануға мүмкіндік беретін несиелік саясат және мерзімі ұзартылуы  туындауы тәуекелін төмендетуіне немесе үмітсіз дебиторлық қарызға бағытталған әрекеттер кешені.

Дебиторлық қарызды басқару  үшін компанияға дебиторлар мен олардың  төлемдері жөнінде әр қалай ақпараттар керек. Ережеге сәйкес, осындай мәліметтерді бухгалтерлік есептің жүйесін жетілдіру жолымен алуға болады. Бірақ, жүйені жетілдіруге кірісер алдында, есеп принциптерін және дебиторлық қарыз бақылауын анықтау керек.

Кәсіпорындар кезігетін дебиторлық қарызды басқару мәселелері бәріне айтарлықтай бірдей :

• компаниялар – дебиторлар міндеттемелерін жабу мерзімі жөнінде ақпараттың дұрыстығының болмауы;
• мерзімі өткен дебиторлық қарызбен жұмыстың уақыты белгіленбеген;
• дебиторлық қарыздың көлемінің ұлғаюымен және оның қайтарымдылық мерзімімен байланысты шығындардың өсуі туралы мәліметтердің жоқтығы;
• сатып алушылар несиеқабілеттілігі  мен коммерциялық несиелеу тиімділігі бағалауының жүргізілмеуі;
• ақша қаражаттардың жинауы, дебиторлық қарыздың тандауы мен әр түрлі бөлімшелер арасында несие беруді  бөлу туралы шешімдерді қабылдау функциялары. Осы кезде бірігіп әрекет ету регламенті жоқ және, сонымен қатар, әр кезеңге жауаптылар да болмайды.

Дебиторлық қарызды басқару  үшін келесідей ақпараттар керек: