Тарих – ақша баламасында

Ал 1960жылы 1,3,5,10,25,50,100 сомдық ақша билеттері және 1сомдық күміс ақша шығарылды.

1961жылдың 1қаңтарынан бастап ,сомның алтын бағамы таза алтынның 0,222168 г-нан 0,987412 г-на дейін артылды, яғни Американың 1 доллары жаңа ақшаның 90 тиынына тең болды.

Қазақстан Егемен ел аталғаннан кейін тарихымыздың жаңа парақтары  ашылды. Өйткені ертеден қалыптасып келе жатқан дәстүр бойынша әрбір  елдің жеке елдік нышандары болуы  тиіс. Олар: елдің Туы, Елтаңбасы, Әнұраны. Осы мемлекеттік нышандарға қарай  сол елдің қайсы ел екені әркімге  айқын болады. Нышандар жеке бір  мемлекеттікі болғанымен, оның халықаралық  мәні зор. Нышандар мемлекетаралық қарым-қатынастарда үлкен ресми роль атқарады. Сондықтан  Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін  жарияланғаннан кейін өзіміздің  Елтаңбамыз , әнұраны белгіленіп, ұлттық валютамыз дүниеге келді.. Астанамыз  Сарыарқа төрінен оз орнын тапты.

1993 жылдың қарашасында  Қазақстан Республикасының жаңа  ақшасы «теңге» айналысқа шығарылды.  Бүгінде еліміздің ұлттық валютасы  Тәуелсіз егемен мемлекеттің  міндетті рәміздерінің бірі болып  табылады.

Алғашқы шығарылған ақшаларда  қазақтың қоғамдық мәдени өміріндегі ерекше тұлғалар Әл-Фараби, Абай, Құрманғазы, Шоқан, Әбілхайыр хан бейнелері  көрініс тапты. Олар 1,3,5,10,20,50,100,500,1000,2000 теңгелік билеттерде шығарылды.

Қазақстан Республикасында  ақша шығару, олардың айналымын ұйымдастыру  және оны айналымынан шығару ісін Қазақстан Ұлттық банкі жүзеге асырады.

Қазақстан Ұлттық банкі банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың жасалып шығарылуын қамтамасыз етеді, қолдағы ақша қаражатын  сақтау, инкассациялау тәртібін белгілейді. Ұлттық банктің ақша шығаратын банкнот  фабрикасы, яғни арнайы Қазақстан Теңге  сарайы бар. Онда қағаз ақшалармен қатар  арнайы сапамен күміс ақшалар  шығарылады. Таза салмағы 24гр, 37 гр т.б  әртүрлі болып жасалатын бұл  ақшалар қазақ өмірінің тарихынан  мәлімет береді. Мысалы , қазіргі  уақытта айналыста жүрген қазақтың көне саз аспабына арналған «Домбыра», ұлттық аңшылық кәсібінің құрметіне  «Бүркітші», «Ғасырлар пернесі» сияқты әр түрлі тақырыптарда шығарылған күміс  ақшалар бар. Бүгінде оларды Қазақстанның Ұлттық Банкілерінен алуға болады.

 

 

Тарихтың әр түрлі  кезеңдерінен мәлімет беретін «Тарих-ақша баламасында»-аталған бұл көрмеден ақшаның қай сатыдада атқаратын  функциялары:

1.Ақшаның -құн  өлшемі екенін көрсетеді.

Ақша құн өлшемі ретінде  «құнды көрсету үшін, яғни мөлшер жағынан  аттас ,сапасы жағынан бірдей және саны жағынан салыстыруға келетін  тауарлар құнын көрсететін» материал қызметін атқарады.

2.Ақшаның-айналыс  құралы екенін дәлелдейді.. Бұл қызметінде ақша айналыста дәнекер рөлін атқарады. Товар өндіруші өз товарын сатқаннан кейін басқа товарды сатып алуды кідіртіп,ақшаны айналысқа жібермей өз қолында ұстауы мүмкін. Айналыс құралы ретінде ақша өткінші сипатта болады: демек ол қолдан –қолға өтеді. Т-А-Т; А-Т-А; -деген заңдылыққа сүйенеді.

3.Ақша-қазына жинау  және қорлану құралы

Ақша жалпыға бірдей байлықтың  бейнесі болғандықтан ,оны кез  келген уақытта кез келген уақытта  кез келген товарға айналдыруға  болады.

4.Ақша-төлем құралы.

Товарлар нақты ақшаға сатылып қана қоймай ,сонымен бірге  несиеге сатылады.Сатып алушы  ақшаның орнына өз тарапынан борышқорлық  міндеттемелер береді.Осы міндеттеменің  мерзімі жеткен соң ақша төленеді,сөйтіп ақша төлем құралы қызметін атқарады.

5.Дүниежүзілік  рынокта ақша халықтардың төлем  қаржысы ретінде төлем балансының  сальдосын өтеуге,халықаралық төлем  қаржысы ретінде шетелден нақты  ақшаға товар алу кезінде бір  елден екінші елге көшірудің  құралы ретінде қызмет етеді.

Ақшаның құнсыздануы  инфляцияға әкеліп соғады.

Көрменің мақсаты:

Музей қорында сақталған  жәдігерлер арқылы көрерменге ХҮІІІ-ХХІғғ  аралығында қолданылған ақша түрлерін көрсетіп, ақша айналымының тарихымен  таныстыру.

Көрменің тартымдылығы:

Көрмеде ақша атаулының пайда  болуы мен дамуы , Қазақстан мен  көршілес елдердің айналымында болған ақшаның қалыптасу жүйесін көруге болады.Сондай –ақ ақшадан уақыт  тынысын, сол мемлекет жүргізген  саясат пен идеологияны оқуға  болады.

Көрмеге қойылған жәдігерлер ХҮІІІ- ХХІ ғасырларды қамтиды. Олар: императорлық кезеңіндегі ақшалар, кеңестік кезеңдегі ақшалар, несие  билеттері, құнды қағаздар, мерейтойлық  тиындар, егемен еліміздің төл теңгелері  туралы буклеттер

Көрменің ғылыми маңыздылығы:

Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейінің қорындағы  нумизматика саласына қатысты жәдігерлерді тереңірек зерделеп, қалың көпшіліктің  назарына ұсыну.

Экспозициялық шешім:

Көрме музейдің ІІ-қабатындағы  фойеде жабдықталады:

1-витринасында: Қазақстан Республикасының төл теңгелері туралы буклеттер.

2-витринада: Металл ақшалар (Сарайшық орнынан табылған металл ақша түрлері жөнінде материал, ХҮІІІғ ақшалары)

3-витрина: Қазан төңкерісіне дейін қолданылған қағаз ақшалар( заем, бон, несиелік құнды қағаздар)

4-витринада: металл ақшалар (Ресей империясының, СССР мерейтойлық)

5- витрина : ХІХғ аяғында шығарылған ақшалар( керенки, червонец)

6- витрина: ХХғ шыққан ақша түрлері(СССР ақшалары, Чехославакия, Германия, Жапония,Польша елдерінің ақша түрлері)

Ашылу мерзімі: 2009 ж ,қараша

«Тарих-ақша баламасында » - атты көрменің тақырыптық экспозициялық жоспары 

(Батыс Қазақстан  облыстық тарихи -өлкетану музейі  қорындағы жәдігерлер негізінде).

№	Тақырып пен бөлімдер	Материалдар жиынтығы	Ескертулер
1	Қағаз ақша түрлері:	1898 жылғы 1 рубльдік кредиттік билет 1898 жылғы 100 рубль 1905-1909 жылғы 3,10,25 рубльдік кредиттік билеттер 100,500 рубльдік мемлекеттік кредиттік билеттер 1917-1919 жылғы ақша түрлері 1921-23 жылғы 1,5,1000,25000 ақша белгілері,есеп-айырысу белгісі 1920-21ж қолданылған он,бір миллион рубльдер 1917ж «Заем свободы» деп аталатын құнды қағаз түрі Әр жылдарда шыққан түрлі  елдердің ақшалары: 50 неміс маркасы-1918 ж,100 неміс маркасы-1918ж,жапон ақшасы,армян  ақшасы, моңғол ақшасы 1937-47 ж қолданылған ақша түрлері Кеңестік дәуірде қолданылған  ақшалар
2	Кітаптар,бүктемелер	1.Нумизматический сборник  под редакции Д.Б.Шелова Москва 1957ж 2.Прошлое нашей родины  в памятниках нумизматики.Мақалалар  жинағы Ленинград -1977ж 3.А.И.Малышев,В.И.Таранков,И.Н.Смиренный  Бумажные и денежные знаки  России и СССР 4.Қазақстанның металл  ақшасы 1993-1998ж. 5. Қазақстанның металл  ақшасы 2003 ж.
	Металл ақшалар	ХҮІІІ-ХІХ-ХХғ тән ақша түрлері: 1 рубль , 17 ғ. 2 мыс тиын, 1797 ж. Елу тиын, 1721 ж. Мыс 5 тиын, 1937ж. Қола 5 тиын, 1837 ж. 1 сом, 1725 ж. Мыс 2 тиын, 1842 ж. 2 тиын, 1799 ж. Денга, 1851 ж. Мыс 5 тиын, 1795 ж. Мыс 2 тиын, 1778 ж. 5 тиын, 1873 ж. 1 тиын, 1900 ж. Күміс ақша, 1757 ж. Мыс 2 тиын, 1916 ж. Мыс 5 тиын, 1879ж. 1 тиын, 1841 ж. 5 тиын, 1770 ж. 1 тиын , 1900 ж. 21. Елу тиын , 1723 ж. 22. Ақша , 1613-1913ж. 23. Мыс 2 тиын, 1819ж. 24 . 1 сом , 1804 ж. 25. 2 тиын , 1800 ж. 26. 2тиын, 1819 ж. 27. 2 тиын, 1924 ж. 28 . Жарты тиын, 1925 ж. 29. 50 тиын, 1922 ж. 30. 50 тиын, 1925 ж. 31. Мерейтойлық ақша, 1980 ж.  Мәскеудегі ХХІІ Олимпиада ойындарына  арналып шығарылған. 32. Мерейтойлық 5 сом ақша, 1987 ж. 33 .5 тиын , 1924ж. 34. Польша ақшасы 35. 5 геллер.Чехославакия  ақшасы. 36. 15 тиын, 1957 ж. 37. 20 тиын, 1962ж 38. 10 тиын, 1953 ж. 39 . Мерейтойлық ақша. «А.С.Пушкин 1799-1837 ж.» 40 . 1сом , 1901ж. 41. 1 крон .Чехославакия, 1980 ж. 42. 20 тиын , 1937 ж. 43. 1 пфеннинг ГДР, 1968-1977жж. 44. 20 филлер Венгрия, 1981 ж. 45. Елу сом , 1721 ж. 46. 1 сом ақша ,1912ж. 47. І Петр патша бейнесіндегі  «Жаңа баға» ақшасы, 1725ж. 48. І Николай бейнесіндегі 1сом ақша, 1859 ж. 49. 3 тиын ,1960 ж.
	Барлығы	Жәдігер 108

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. А.Мельникова «Твердые деньги», Москва,1973ж
2. А.И.Малышев, .И.Таранков,И.Н.Смиренный «Бумажные и денежные знаки России и СССР»
3. К.Байпаков «Қазақстанның ежелгі қалалары»
4. И.Тасмағанбетов «Сарайшық»
5. Қазақстанның ұлттық энциклопедиясы 1,7 –том
6. Қазақстан музейлері журналы № 5-6 ,2007 ж.