Мемлекеттік қаржылық бақылауды ұйымдастыру. Халықаралық қаржылық бақылау тәжірибесі

2-лекция. Мемлекеттік қаржылық бақылауды ұйымдастыру. Халықаралық қаржылық бақылау тәжірибесі

• жиналысы);
• Жергілікті әкімшілік органдары.

Қаржылық бақылау жүйесі келесі элементтер мен құрылымдық деңгейлерге  бөлінеді:

1. Мемлекеттік бақылау.

2. Аудиторлық бақылау (оны жиі түрде, сондай-ақ тәуелсіз бақылаушы деп атайды);

3. Ішкі бақылау (яғни, тікелей  экономикалық бірліктер деңгейінде  ұйымдастырылған бақылау);

4. қоғамдық бақылау (яғни қаржылық-шаруашылық  инвесторлар және т.б. тарапынан  жасалатын бақылау).

Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылауды мемлекеттік билік пен басқару органдары жүзеге асырады:

• Президент Аппараты;
• Қазақстан Республикасының Парламенті;
• Үкімет;

Жергілікті өкілді органдар (депутаттар Құқықтық мемлекет құру тұжырымдамасына орай, қаржылық бақылауды жүзеге асырудағы заңшығару органдарының рөлі күшейе түседі. Сондықтан да, бақылау субьектісі ретінде Қазақстан Республикасы Парламентінің функциялары мен тиісті бақылау түрі – парламенттік (депутаттық) бақылау түрі бөліп көрсетіледі. Мемлекеттік шығыстар: мемлекеттік бюджеттің шығыстарын туғызатын, кез келген іс-шараны бекіту кезінде; бюджетте көрсетілген шығыстардың қабылданған заңдардың мақсаттарына сәйкестігін тексеру кезінде аталған бақылау обьектісі болып қатысады.

Аталған нақты саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайларда көзделген шығыстардың жалпы тұтастығын айқындау алдын-ала парламенттік бақылаудың негізгі мақсаты болып саналады. Парламент ағымдағы бақылауды және әсіресе республикалық бюджет туралы қабылданған Заң бойынша бөлінген ақшаларды басқарушылардың есептерін тексеру кезінде кейінгі бақылауды жүзеге асыруы тиіс. Бұл ретте алдын-ала бақылау парламенттік бақылаудың негізгі формасы болуы тиіс.

Қазақстан Республикасының  Парламентіндегі екі Палата –  Сенатта және Мәжілісте мамандандырылған жұмысшы органдар – экономика, қаржы және бюджет жөніндегі комитеттер бар. Бұл органдар заң жобаларымен жұмыс істеу процесінде, палаталардың құзырына жататын мәселелерді алдын-ала қарау және дайындау кезінде, мемлекеттік бюджет қаражаттарының жұмсалуы бойынша қаржы-бюджет қызметі аясына бақылау жүргізеді. Палаталардың қаржы-бюджет мәселелері бойынша сараптамалық бағалары мен қорытындылары, шаралар қабылдау үшін тиісті инстанцияларға – министрліктер мен ведомстваларға, сондай-ақ республика Үкіметіне жіберіледі.

Республика Президенті жарлықтарының, қаулыларының және өкімдерінің  орындалуын бақылауды, аталған актілер  талаптарын орындамағаны үшін лауазымды  тұлғалардың жауапкершілігін күшейтуді  ұйымдастыру үшін Президент Аппаратында  ұйымдастыру бақылау бөлімі құрылған. Тұтастай алғанда Президент Аппараты министрліктердің, ведомствалардың, жергілікті әкімшіліктер мен өзге мемлекеттік басқару органдарының қызметін бақылауды жүзеге асырады. Аппарат Президентке анықталған кемшіліктер мен заң бұзушылықтарды жою жөніндегі қабылданған іс-шаралар туралы хабардар етеді, Президент актілерін қажетті деңгейде орындамаған кінәлі лауазымды тұлғаларды жауапкершілікке тарту туралы ұсыныс жасайды; қарау үшін Үкіметке, әкімдерге, өзге мемлекеттік басқару органдарына анықталған заң бұзушылықтарды жою, Президент актілерін орындамауға немесе қажетті деңгейде орындамауға ықпал ететін себептер мен жағдайлар туралы ұсыныстар жасайды.

Аппарат өзінің функцияларын іске асыруда, тексерілетін органдардың  басшылары мен лауазымды қызметкерлерінен қажетті ақпараттар алу тиісті уәкілеттіктерімен бөлінген.

Қазақстан Республикасының  Призидентіне бағынатын және есеп беретін, республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті Мемлекеттік орган болып саналады.

Есеп комитетінің міндеттері мен функциялары болып мыналар саналады:

1) Қазақстан Республикасы заңдарының  және республикалық бюджеттің  атқарылуы жөніндегі өзге де  нормативтік актілердің орындалуын  бақылау;

2) республикалық бюджеттің атқарылуымен  байланысты мәселелер бойынша  мемлекет басшысы тапсырмаларының орындалуын бақылау;

3) республикалық бюджетке қаражаттың  түсуін және оларды пайдаланудың  заңдылығын бақылау;

4) мемлекеттік бағдарламаларды  орындауға және мемлекеттік қажеттіліктерді  қаржыландыруға бөлінетін, республикалық  бюджет қаражатының нысаналы пайдаланылуын бақылау;

5) республикалық бюджеттің атқарылуы  туралы есепті Қазақстан Республикасы  Парламентіне қарауға табыс ету.

Қазақстан Республикасының Үкіметі  бақылау аясында кең өкілеттіктерге ие. Үкімет, атқарушы органдар жүйесін  басқара отырып, олардың қызметіне, министрліктердің, ведомствалардың, әкімшілік-аумақтық бірліктердегі атқарушы органдардың бүкіл мәселелері бойынша басшылық пен бақылауды жүзеге асырады, олардың заңдар мен Президент актілерін және өздерінің қаулылары мен өкімдерінің орындалуын бақылайды. Үкімет, республика дамуының индикативті жоспарларын, экономика аялары мен секторларының, салалары мен өңірлердің даму бағдарламаларын, инвестициялық қызметтің маңызды бағыттарын әзірлеу және қорғау процесінде алдын-ала бақылауды жүзеге асырады. Белгіленген іс-қимылдарды орындау барысында Үкімет, оларды жүзеге асырудың толықтығына, сол сияқты көлемдері, мерзімдері, орындаушылар бойынша нысаналы қаржыландыруға ағымдағы бақылау жүргізеді.

Барлық сатылардағы өкілді органдар (мәслихаттар, депутаттар жиналысы), бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді қарау және бекіту процесінде қаржылық бақылауды жүзеге асырады. Яғни олардың бақылауы: алдын-ала және кейінгі екі формаларда жүзеге асырылады. Олардың қызметіндегі ағымдағы бақылау орын алғанымен, негізгі болып саналмайды. Тексерулер бақылаудың негізгі әдісі болып саналады. Ақша қаражатының жергілікті қорлары бақылау субьектісі болып қатысады.

Қаржы Министрлігі, экономика және бюджетті жоспарлау Министрлігі, сондай-ақ жалпы мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдарға жатады.

Қаржы Министрлігі, жергілікті қаржы  және салық органдары, қаржы саласындағы  әлеуметтік-экономикалық аялардың барлық салаларында тексерулерді жүзеге асырады.

Олар жоспар, смета және қаржы  тәртібінің сақталуын, кірістерді есептеудің, толықтығы мен уақтылы түсуінің дұрыстығын, мемлекеттік қаражатты жұмсаудың заңдылығы мен мақсатқа сайлығын, бухгалтерлік және салық есебі мен есептілігінің дұрыс қойылысын бақылайды.

Қаржы Минитрлігі жанында, мемлекеттік  қаржы ресурстарын бақылау жөніндегі кең өкілеттіктермен бөлінген, қаржылық бақылау мен мемлекеттік сатып алулар Комитеті жұмыс істейді. Комитет Басқармасы министрліктерге, ведомстваларға, өзге басқару органдарына, құқық тәртібін қорғау органдарына, қорғаныс кәсіпорындары мен ұйымдарына, мемлекеттік өнеркәсіп, құрылыс, ауылшаруашылығы кәсіпорындарына, дайындау ұйымдарына, білім беру, ғылым, денсаулық сақтау, халықты әлеуметтік қорғау, мәдениет аяларына, бұқаралық ақпарат құралдарына тексерулер (ревизиялар) жүргізеді.

Мемлекеттік бақылауды, өзінің өкілеттіктері шегінде Қазынашылық  органдары жүзеге асырады. Қазақстан  Республикасы қаржы Министрлігінің Қазынашылығы туралы ережеде, республикалық  бюджеттің кассалық атқарылуын ұйымдастыру, жүзеге асыру және бақылау Қазынашылық органдарының негізгі міндеттерінің бір болып саналатыны белгіленген. Негізгі міндеттерді орындау және бюджет тәртібін нығайту мақсатында Қазынашылық органдарының, министрліктерде, кәсіпорындарда, ұйымдарда, Үкіметтің қаржы ресурстарын есепке алумен, аударумен және пайдаланумен байланысты ақша құжаттарына тексерулер жүргізуге құқы бар.

2001 жылдың басында,  Қазақстан Республикасы Үкіметінің  құрамына кірмейтін атқарушы  орган ретінде жаңа құқыққорғау  құрылымы – қаржы полициясы  (экономикалық және сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі Департамент) (облыстарда, Алматы және Астана қалаларында) құрылған болатын. Қаржы полициясы органдары, қаржылық операциялармен: мемлекет қаражатын талан-таражға салумен, ұрлаумен, бюджет ресурстарын басқа мақсатқа пайдаланумен, заңсыз жолмен алған мүлік пен ақша қаражатын легализациялаумен, салықтарды, кедендік алымдар мен бюджетке түсетін өзге де міндетті төлемдерді төлемеумен байланысты немесе кірістерді жасыру немесе азайтып көрсету, салық салу обьектісін немесе онымен байланысты обьектілерді бүркемелеу мақсатымен жасалған, сондай-ақ салықтар және өзге де міндетті төлемдер төлеуден жалтарумен байланысты жайларды ашу функцияларын орындайды.

Экономикалық және сыбайлас жемқорлықпен қарсы күрес жөніндегі  Департамент, Қазақстан Республикасының қылмыстық іс-жүргізу заңнамасына сәйкес анықтау, алдын-ала тергеу және жедел іздестіру қызметін жүзеге асыруға, қаржылық тексерулер жүргізуге, қаржылық заң бұзушылық фактілері бойынша шешім қабылдауға құқылы.

Салық және қаржы органдары өзінің негізгі жұмыстарын орындаумен қатар – мемлекеттің (өңірдің) кірістері мен шығыстарын басқаруды жүзеге асырады. Сондықтанда қаржы басқармалары (бөлімдері, инспекциялары) үшін бақылау тұрақты міндеттер болып саналады, яғни ол атқару-басқару қызметімен қатар жүргізіледі. Қаржы Министрлігіне және жер-жердегі оның органдарына кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың қаржы тәртібін сақтауына, олардың бюджет және өз (меншікті) қаражатын дұрыс және заңды жұмсауына бақылау жасау жүктелген.

Қаржы органдарының бақылауы барлық формаларда жүзеге асырылады, әрі алдын-ала және ағымдағы бақылау артықшылықты болып саналады. Есептілікті санау арқылы тексеру, тексерулер негізгі бақылау әдістері болып табылады. Салалық басқармалардың (бөлімдердің) мамандары тексеру (ревизия) бригадасының құрамында тексеруге (ревизияға) тартылады.

Ақша қаражатының орталықсыздандырылған  қорларын құру мен пайдаланудың дұрыстығы  мәселелері жер-жердегі қаржы органдарының бақылау обьектісі болып қатысады.

Ведомствалық қаржылық бақылауды, өздеріне бағынысты кәсіпорындарға, ұйымдарға және мекемелерге қатысты республика министрліктері мен ведомствалары, жергілікті әкімшілік басқармалары (бөлімдері) жүзеге асырады. Ведомствалық қаржылық бақылау алдын-ала, ағымдағы және кейінгі бақылау формасында жүзеге асырылады. Қаржы жоспарларының жобаларын қарау, ревизиялар мен тексерулер бақылаудың негізгі әдістері болып саналады. Ақша қаражатының орталықсыздандырылған қорлары бақылау обьектісі болып қатысады.

Шаруашылық ішілік бақылауды  шаруашылық субьектілерінің құрылымдық бөлімшелері жүзеге асырады. Қаржы саласындағы бақылау функцияларын басшылар, бухгалтерия мен қаржы бөлімі жүзеге асырады. Бұл ретте бас (аға) бухгалтерлер маңызды рөл атқарады. Шаруашылық ішілік бақылау, қаржылық бақылауға тән барлық формаларда жүзеге асырылады. Тексерулер мен ревизиялар оның негізгі әдістері болып саналады. Коммерциялық құрылымдардағы (акционерлік қоғамдардағы, жеке меншік кәсіпорындар мен фирмалардағы, биржалар мен банктердегі) шаруашылық ішілік бақылауды құрылтайшы немесе меншік иесі, сондай-ақ тапсыруы бойынша – аудиторлық фирмалар жүзеге асырады.

Әр елде, тарихи дәстүрлермен, әлеуметтік және экономикалық ерекшеліктермен  байланысты мемлекеттік қаржылық бақылауды  ұйымдастырудың белгілі бір өзгешеліктері  болады.

Сонымен бірге, 1977 жылы қабылданған бақылаудың басшылық принциптерінің Лим декларациясының сондай-ақ жоғары бақылау органдары халықаралық ұйымның (ИНТОСАИ) дәйекті және тиімді қызметінің арқасында, бүкілі ортақ, бірыңғай тәсілдер әзірлеуге, мемлекеттік басқару жүйесінде қаржылық бақылау органдарының рөлін арттыруға, озық тәжірибелерді кеңінен пайдалануға мүмкіндік жасалды.

Заң шығару билігінің  бақылау органын барлық демократиялық  елдерде мемлекеттік қаржылық бақылаудың маңызды буыны деп есептеу  қабылданған.

Негізінен, барлық елдерде мемлекет қаражатының жұмсалуына парламенттік бақылау жасайтын арнайы институттар өмір сүреді:

• Ресейде – РФ Есеп палатасы,
• АҚШ-та – Конгрестің бюджеттік-бақылау Бас басқармасы,
• Ұлыбританияда – Ұлттық бақылау-тексеру басқармасы;
• Канадада – Бас ревизор (тексеруші) Ведомствасы;
• Францияда – есептер Соты;
• Швецияда – Ұлттық тексеру (ревизия) бюросы,
• Австрияда, ГФР-де, Францияда, Венгрияда – бундестаг пен парламенттегі Есеп палаталары.

Парламенттік бақылау  институттарынан өзге басым көпшілік елдерде, сондай-ақ атқарушы билік бағыты бойынша бақылау жүйесі немесе үкіметтік бақылау, сондай-ақ мемлекет басшысы жанындағы қаржылық бақылау органдары (президенттік бақылау) жұмыс істейді:

• Ресейде – бұл федералдық министрліктер мен ведомстволардағы бақылау-тексеру қызметі жүйесі (Ресей қаржы министрлігі мемлекеттік қаржылық бақылау және аудит Департаменті, Ресей қаржы министрлігі федералдық қазынашылық Бас басқармасы, салықтар мен алымдар жөніндегі Ресей Федерациясының Министрлігі, Федералдық салық полициясы қызметі, Ресей Федерациясы Мемлекеттік кеден комитеті, Ресейдің валюталық және экспорттық бақылау жөніндегі федералдық қызметі, Ресей Банкінің әртүрлі банктік бақылау департаменттері, сондай-ақ өзінің өкілеттіктері шегінде салалық немесе ведомствалық қаржылық бақылауды жүзеге асыратын әртүрлі мемлекеттік органдар) Ресей федерациясы Президентінің Бас бақылау басқармасы (президенттік бақылау);
• АҚШ-та бұл федералдық министрліктер мен ведомстволардағы инспекторлық қызметтер жүйесі, Президент жанындағы Әкімшілік-бюджеттік басқарма, үкіметтегі адалдық және тиімділік президенттік кеңесі және өзге де бақылау органдары;
• Ұлыбританияда – орталық үкіметтік қаржылық бақылау органы – Үкімет жанындағы қоғамдық есептер комитеті;
• Германияда – федералдық қаржылық ведомство;
• Канадада – Бас бақылаушы Офисі және т.б.