өлем балансы, сауда тапшылығы. Валюта бағамы: еркін және тағайындалатын валюта бағамдары. Баға мен ақша көлемінің тепе – теңдігі

Бреттон – Вуд валюталық жүйесі. 1944 жылы АҚШ- тың Нью – Хэмпшир штатының Бреттон-Вуд қаласында болған халықаралық  басқосуда (саммитте) «әсер етілетін байланған валюталық бағам жүйесі»  туралы келісімге қол қойылды. Жаңа жүйе алтын стандарттың тиімді жақтарымен оның келенсіз әсерін жоятын жүйе болуы  керек. Ол конференцияда Халықаралық  валюта қоры (ХВҚ) құрылды. Ол бұл жүйені қадағалау мен оған әсер ету қызметін 1971 жылға дейін жүргізіп келеді.

Бұл жүйенің  пайда болуына не әсер етті? Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көпшілік елдер өз валютасын, ел өндірген тауарлардың  бәсекелестік мүмкіндігін жақсарту мақсатында девальвацияға (ақшаның  құнсыздануына) ұшыратты. Себебі ел валютасы басқа елдерге қарағанда арзан  болса, онда тауарлар да арзан болды. Мысалы, «а» және «б» елдері бар  және «а» елі өз валютасының құнын  «б»  елінің валютасына қарағанда  арзан етіп, өзінің тауарларына сұранысты  үлкейтті. Соның нәтижесінде таза экспорт ұлғайып, елдің өндіріс  көлемі мен жұмыс орындары арта түсті. Бірақ өнімде «а» және «б» елдері жалғыз емес және олардың көбі өзін «а» елінің жағдайына жеткізгісі келеді. Сондықтан бұл жүйенің  ең басты мақсаты – дүние жүзіндегі  валюта бағамының тұрақтылығын сақтау болды. Әр ел өзінің ұлттық валютасын  алтынмен немесе доллармен бағалап, онының тұрақтылығын сақтауға міндетті болды. Бағамды ХВҚ –ның рұқсатынсыз (10 –ға ғана) өзгертуге мүмкіндік  берілді. Валюта бағамын өзгертпей  ұстауға алтынның немесе басқа да қордың болуы қажет. Валютаны қалыпты  бағамда ұстау келесі көздерден  жүргізіледі:

1. Қорлар. Алдыңғы жылдары қалыптасқан оң сауда балансының көмегімен жиналған шетел валютасының қоры. Басқаша айтқанда көмекші қор;
2. Алтын қоры. Елдің үкіметі өзінің алтын қорын қажет елдің валютасына сатып, оны өз елдің валютасына жәрдем ретінде қолдануы;
3. ХВҚ – дан қарыз алу. Бреттон – Вуд валюталық жүйесіне еңген әр ел өзінің ЖҰӨ- іне, халық санына, сауда көлеміне байланысты жыл сайын төлем жасап тұруы келісілген еді. Сол төлемдерден жинақталған қордан әр ел өзіне қажетті мөлшерде қарыз алуға, оны өз валютасымен қайтаруға құқығы бар. Олардан алынған шетел валютасы ішкі нарықта сатылып, қосымша ұсыныс қалыптастырады.

Бұл жүйенің  кемшілігі бар. Егерде елдің сальдосы оң, теріс болып өзгеріп отырған  жағдайда бір жылдағы тиімділік  екінші жылдағы шығындарды жабады.  Ал теріс сальдо бірнеше жылдар бойы қайталанып отырса, онда елдің қоры таусылып қалады немесе қарыз алуға  мәжбүр болады.

Бұл жүйедегі алтын стандарты мен еркін  баға жүйелерінің жақсы жақтары  тән. Ол тұрақты валюта бағамын қамтамасыз етіп, әлемдік саланы ынталандырады. ХВҚ – ның көмегімен валюта бағамын тұрақты ұстап  тұруда қиыншылыққа ұшырамауын қамтамасыз етті.

Бұл жүйе неге жойылып кетті? Оның себебі бұл  жүйедегі халықаралық валюта ретінде  алтын немесе доллар қолдануы қажет  болды. Алтынды қолдану көптеген қиыншылықтар тудырғандықтан доллар баршаға  танымал дүниежүзілік валютаға айналды. Оған келесі жағдайлар әсер етті:

1. АҚШ екінші дүниежүзілік соғыстан экономикасы ең сау ел болып шықты.
2. алтынның үлкен қорырн құрап алды.

Төлем балансы

Әр мемлекетке өздерінің сыртқы экономикалық жағдайын білуі үшін оларға кезеңдік статистикалық  мағұлматтар керек. Осы мағұлматтарды  төлем балансынан көруге болады. Ол – белгілі бір кезеңде сол  елдің сыртқы экономикалық іс - әрекет балансын айқындайтын статистикалық  құжат.

Төлем балансында елдердің сауда – экономикалық операцияларының  құрылымы мен сипаты, сандық және сапалық  масштабтары көрінеді:

• әлемдік шаруашылықтағы қатысы :осы елдің басқа басқа елдерге шығарған барлық төлемдері сомасының және басқа елдерден түскен түсімнің барлық сомасының арақатынасының көрінісі.

ХВҚ анықтамасы бойынша төлем балансы дегеніміз  – белгілі бір кезеңдік статистикалық  есеп беру. Ол келесі құбылыстарды көрсетеді:

а) белгілі  бір елдің өзінен басқа әлем арасындағы тауарлық, қызметтік. Табыстық операциялар;

ә) меншіктегі өзгерістер және сол елдің алтын  – монетарлық, арақатынастағы арнайы ақша резерві (СДР) және де басқа елдерге  қарағанда, сол елдің қаржылық талаптары  және міндеттемелеріндегі өзгерістер;

б) біржақты аудармалар және орын толтырушы жазбалар. Олар өзара шешуге келмейтін операциялар  мен өзгерістерді бухгалтерлік есеп бойынша теңестіруге қажетті.

Төлем балансының құрамының негізі болып табылатын  принцииптер:

Бірінші принцип – қандай да бір елдің  белгілі бір кезеңдегі барлық сыртқы экономикалық операцияларды  түгелдей қамту (жыл, ай, тоқсан). Сыртқы экономикалық операцияларды ішкі экономикалық операциялардан айыра білу үшін ХВҚ  ең алдымен резиденттер мен резиденттер  емес арасындағы операцияларды түсіну қажет.

Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу және валюталық бақылау»  заңында  «резиденттер»:

а) Қазақстан  Республикасында тұрақты тұратындар, уақытша басқа елдерде болушылар;

ә) Қазақстан  Республикасында орналасқан, оның заңдылығына  сәйкес орнатылған заңды ұйымдар;

б) Қазақстан  Республикасында орналаспаған және оның заңдылығына сәйкес емес орнатылған өндірістер, ұйымдар, олар заңды ұйым болып табылмайды;

в) басқа  елдерден Қазақстанға келген дипломатиялық  және тағы басқа арнаулы өкілдер.

«Резиденттер  емес»:

а) Қазақстан  Республикасының сыртында тұрақты  тұратын және Қазақстан Республикасына уақытша келушілер;

ә) басқа  елдердің заңдары бойынша құрылған басқа елдерде орналасқан заңды  ұйымдар;

б) шетел  заңдары бойынша құрылған Қазақстан  Республикасы сыртында орналасқан ұйымдар  және кәсіпорындар;

в) Қазақстан  Республикасындағы шетел республикалық  арнаулы елшілер, халықаралық ұйымдар, олардың филиалдары және өкілдері;

г) Қазақстан  Республикасында орналасқан ә және  б пунктерінде көрсетілген «резидент  еместердің» филиалдары мен елшілері.

Екінші  принцип – операциялардың екі  қайтара бухгалттерлік жазбасы  нәтижесінде бір баптағы дисбаланс  келесі баппен теңеледі. Төлем балансы  төлемдік операциялардан тыс операцияларды  да қамтиды. Осындай төлемге қатысы жоқ операциялардың бірі – біржақты аудармалар (яғни, қайта төленбейтін  біржақты төлемдер);

ХВҚ –  жеке мемлекеттерге арнайы ақша резерв (СДР - ге) беруі;

Алтынның  монетизациялануы немесе демонитизациялануы алтынға деген әлемдік бағаның  өзгеруіне байланысты ұлттық валюта резервін қайта бағалау. Сондықтан  да төлем балансы тек төлемдер емес төлем орепацияларын қамтиды.

Төлем балансын құрау жүйесі

Сыртқы  экономикалық іс - әрекеттерді есептеу  орта ғасырда пайда болған. «Төлем балансы» терминін Шотландтық экономист (ХVII ғ.) джеймс Стюарт ойлап тапқан. ХХ ғасырдың басында төлем балансын құрау әдісі АҚШ және Англияда дами түсті. Осыған негізделе отырып, ХВҚ барлық елдер бойынша ортақ  төлем балансын құраудың стандарттық  әдістемесін жасаған. Төмендегі  төлем балансын құрау үлгісі 1977 жылғы  ХВҚ  - ның шешімі бойынша жасалған.

«Төлем  балансына – басқарылулар» деп  аталатын 4 үлгі ХВҚ – ның толық  схемасы 112 баптан тұрады. Кеңейтілген  схема бұл баптарды 7 топқа бөледі.

Келесі  кесте төлем балансының қысқарылған  схемасы болып табылады.

Қазақстан Республикасының  төлем балансы

Төлем балансы  баптарының кеңейтілген классификациясы (ХВҚ әдістемесі бойынша), мысалға  АҚШ 1989 ж. Төлем баланнсы млрд. доллар.

1	2	3
А. Күнделікті операциялар (күнделікті төлем балансы)	-110,06	А. Current account
Тауарлар, экспорт ФОБ	360,46	Merchandise export
Тауарлар иимпорт ФОБ	-475,33	Merchandise import
Сауда балансы	-114,87	Trade balance
Басқа тауарлар, қызметтер  және табыстар; кредит	-242,71	Other goods, services and income: credit
Басқа тауарлар, қызметтер  және табыстар; дебет	-223,14	Other goods, services and income: debit
Барлығы: тауарлар, қызметтер  және табыстар	-95,30	Total: goods6 service and income
Жеке біржақты аудармалар	-1,33	Private unrequited transfers
Барлығы. Мемлекеттік біржақты	-96,93	Total: except official
Аудармалар есептерінде	-	Unrequited transfers
Мемлекеттік біржақты аудармалар	--13,43	Official unrequited transfers
В. Төте инвестициялар және де басқа ұзақ мерзімді капиталдар	87,93	B. direct investment and other long – term capital
Төте инвестиция	40,50	Direct investment
Портфельдік инвестиция	44,79	Portfolio investment
Басқа да ұзақ мерзімді капитал	-	Other long term capital
Ұлттық мемлекеттік  сектор	2,86	Resident official sector
Банктік сектор	0,16	Deposit money banks
Басқа да секторлар	-	Other sector
Барлығы: А+В	-22,13	Total: groups A plus B
С. Қысқа мерзімді капитал	16,32	C. Other short - term capital
Ұлттық мемлекеттік  сектор	1,84	Resident official sector
Банктік сектор	8,01	Deposit money blanks
Басқа да секторлар	6,47	Other sector
Д. Қателермен ұмытылып қалдырылғандар	22,60	D. net errors and omissions
Барлығы: А+В+С+Д	16,79	Total: sum of A trough
Е. Комплексациялаушы баптар	1,56	E. Counterpart items
Алтын қорын қайта бағалау	0,02	Monetization/ demonetization of gold
Арнайы ақша резерві (СДР)	-	Allocation/ demonetization of SDR
Валюта резервін қайта  бағалау	1,53	Valuation changes in reserves
Барлығы: А+В+С+Д+Е	18,33	Total: group A and E
Ғ. Төте қаржыландыру	-	F. Exceptional financing
Барлығы : А+В+С+Д+Е+Ғ Г.	18,33	Total: group A trough F
G. Шетел мемлекеттік  органдардың валюта резерві құрамындағы  міндеттемелер	8,48	G. Liabilities consulting foreign authorities
Барлығы: А+В+С+Д+Е+Ғ+Г (соңғы баланс)	26,81	Total: group A trough G (overall balance)
Н.резервтің соңғы немесе жалпы өзгеруі	-26,81	H. total changes in reserves
Монетарлық алтын қор (мемлекеттік алтын қор)	-0,01	Monetary gold
Арнайы ақша резервтері (СДР)	-0,31	SDRs
ХВҚ алатын резервтік орны	0,70	Reserve position in the fund
Валюталық активтер	-27,9	Foreign exchange asset
Басқа несиелер	-	Other claims
ХВҚ  несиелерін пайдалану	-	Fund and fund administrated resources

 

Бұл қысқартылған схеманы үш бөлікке бөлуге болады:

1. Күнделікті операциялар (блок А) . Мұнда тауар, қызмет, капитал және ақшалай аударылымдардан түсетін табыстың бар жоқтығын анықтайды.
2. капитал қозғалыстары (В+С)
3. Теңестіруші операциялар (Е+Ғ+G), төлем балансының салмақтатндырылатын мемлекеттік органдардың операциялары.

Содан кейін  соңғы төлем баланс сальдосы пайда  болады. Ол мемлекеттің алтын, валюта және басқа резервтері арқылы қаржыландырылады немесе бөлінеді.

Төлем балансында экспорт және импорт ФОБ бойынша  анықталады, яғни тауар бағасына сақталу  және тасымалдау құны еңгізілмейді. Ал сыртқы сауда статистикасында импорт СИФ бойынша анықталады, яғни сақталу  мен тасымалдау құны есептелінеді. Күнделікті төлем балансының баптары  көп. Оны негізінен «басқа тауарлар, қызметтер және табыстар» деп  атайды. Оған:

1. тауарларды жеткізу (қызмет көрсетуге өте ұқсас) ;
2. әр түрлі қзметтер жүк, жолаушылар және басқа да тасымалдау, халықаоралық туризм, телекоммуникациялық қызметтер, білім деңгейлік, қаржылық, сақталу, жұмыс түрін (делдалдар) кәсіптік (консалтинг) және техникалық қызметтер (құрылыс) және т.б.; 
3. меншік құқығына қолдануға келетін кірістер мен шығыстар ( лицензия, патент, рояльти және т.б. төлемдер мен кірістер)
4. шетелдегі жеке және мемлекеттік инвестициялардан түсетін табыстар мен сол елдегі шетел инвестициялау табыстары жатады;
5. шетел мемлекетінің саяси және әкімшілік операциялары (әскери базалар, халықаралық ұйымдарға енуі және т.б.). «Жеке бір жақты аудармалар» бабындағы трансферттер жатады:

а) шетел  жұмысшылырының, көшіп келушілерінің  және т.б. аудармалары;

ә) қайтарылмайтын мемлекеттік көмектер.

Баланстың тауар қозғалысы В және С блоктарды  қамтиды.

Блок  В немесе «төте инвестиция басқалай ұзақ мерзімді капитал»:

а) төте және портфельді инвестициялар

ә) басқа  да ұзақ мерзімді капитал.

- ұзақ  мерзімді мемлекеттік және банктік  несиелер;

- ертеде  алынған қарыздарға төленетін  проценттер

- халықаралық  банктер және қаржы ұйымдардың  облигацияға қол қоюы.

Блок  С – қысқа мерзімді капитал. Бұған  бір жылға дейінгі инвестициялар  кіреді және қысқа мерзімді мемлекеттік  құнды қағаздар мен міндеттемелер, банктік депозиттер және қысқа мерзімдік  несиеге байланысты банкаралық міндеттемелердің қозғалысын көрсетеді.

Тауар қозғалысы  балансы Д блокты қамтиды.

Д «қателер мен ұмытылып қалдырғандар» .

Мұнда қателікті  жиі кездесетін қателер, сонымен  қатар контрабанда және капиталдың заңсыз кұйылуы анықталады.

Соңғы баланс талдауында Н блоктан басқа барлық блоктар қаралады.

Блок  Е – « Компенсациялаушы бап» . Бұл бапта келесі өзгерістер көрсетіледі:

а) монетизация  және демонитизация арқылы сол елдің  алтын қорындағы және алтынға  деген әлемдік бағаның өзгерісі;

ә) өз валютасының  айырбас курсын өзгерту үшін ХВҚ  – тағы резервінің алатын орны және сол елдің үлесіндегі (СДР);

б) сол  елдегі валюта резерві, сыртқы міндеттемелерді, айырбас курсына байланысты ХВҚ  алған қарызының өзгеруі.

Блок  Ғ  - «жедел қаржыландыру» ең алдымен  төмен балансының жеткіліксіздігін жеңілдету операцияларын қарастырады. Олар: ХВҚ берген қайтарылмайтын нсиелер, халықаралық қайта құру мен даму банкісінен (МБРР) құрылымдық қайта  құру үшін берілген несиелер және Араб валюта қорынан берілегн жеңілдік несиелер; басқа мерзімге көшу және күшін жою.

Шет мемлекеттің  валюта резервтерінің құрамындағы  міндеттемелер (блок). Мұнда шетел  банкілердегі мемлекеттік депозиттер және мемлекетттік органдар бойынша  шетел құнды қағаздарын сату және сатыа алу.

Мысалы: парсы шығанағының Америка және Британия мемлекеттік құнды қағаздарын сатып алу.

Негізінен үш түрлі сальдо болады. Олар: Күнделікті операциялар балансындағы, капитал  қозғалысы және тіркеуге алынған  төлеуге міндетті операция балансындағы сальдо.

Күнделікті  операциялар сальдосы (күнделікті төлем  балансының сальдосы) – бұл сальдо елдің шаруашылығына өте қажетті  және жиі есептеліп отырады.

Капитал қозғалысының сальдосы. Күнделікті тауар  қозғалысы оперцияларын бақылау, тексеруге  ең негізгі құрал болып табылады. Басқаша айтқанда, күнделікті төлем  балансының сальдосы кері таңбалы болса, онда оны оң таңбалы капитал қозғалысы  сальдосы арқылы жабады. Егер елдің  күнделікті төлем баланс альдосы  оң таңбалы болса, ол капиталды сыртқа шығару оны ішке тасымалдаудан асып түсу мүмкіндігін туғызады.

Төлем балансының жағдайына ықпал етудің бірнеше  негізгі әдістері бар.

Бірінші – тікелей бақылау, регламенттік импортты қосқанда (сандық шектеулер  арқылы) және кедендік т.б. жинақтар, шетелге  шетелдік инвестициялар арқылы жеке адамдардың пайда келтіруіне тыйым  салу және шектеу; осындай көмектің күрт қысқартылуы, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді капиталдың шығарылуы  және т.б.