Ақша жүйесінің теоретикалық аспектілері

Ст           - қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома;

Сө           - өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы;

Ақ           - ақша қоры;

Ажылд.  – айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріндегі ақша                                                                   

                айналымының орташа саны (айналыс жылдамдығы).

   Осы теңдіктегі ел экономикасында  сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда кем ақша массасының жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан. Ол кезде Ст мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл

Қазақстанда және басқа да директивалы экономика  үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші  мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді. Себебі төлемеушіліктің көптеген себептері бар: төлем тәртібінің босаңдығы, төлемеушіліктің тізбегінде потенциялды күйреушілердің (банкноттардың) болуы, күйреушілікттің тиімді тәжірбиесінің болмауы, жекеменшіктендіру процесінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамуы.

       Сөйтіп айналысқа қажетті ақша  мөлшері өндірістің даму жағдайларына  әсер ететін көп факторларға  байланысты өзгереді: айналыстағы  тауарлар мөлшеріне, тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б. Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгерелі. Ал ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:

• несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге         сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;

• қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;

• ақша айналымының санының өсуі.

       Айналысқа ақша екі формада  эмиссияланады (шығарылады): қолма-қол  ақша, яғни айналымдағы банкнота  және майда монеталар; банктік айналымдағы ақша формасы, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде ақшаның бірінші формасын, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық банк эмиссиялайды да, ал қолма-қол емес ақша белгілерін комерциялық банктер жүйесі шығарады. Егер банк клиенті – шоттағы ақшаны иесі өз қаражатын қолма-қол ақша формасында алса, онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол банкнотаға айналады. Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша сомасын салуы қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша формасына айналуын көрсетеді.

   Ақша айналымының екі жағының  (қолма-қол ақша мен банктік  айналымдағы ақшаның) бірлігі,  олардың бір формасының екіншісіне 

алмасуы жалпы ақша массасының құрамын анықтауы қажет етеді. Себебі ақша массасы ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.

   Өнеркәсібі өркенденген мемлекеттерде  ақша массасы құрамын анықтау  үшін негізгі ақша агрегаттарының  төмендегі жиынтығы пайдалынылады:

• М1 – айналыстағы қолма-қол ақша (банкноталар, монеталар, ал кейбір мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы қаражат (депозиттер) жатады;
• М2 – оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық банктердегі мерзімді жіне жинақ салымдары кіреді;
• М3 – оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ салымдары кіреді;
• М4 – оған М3 агрегаты және ірі коммерциялық банктердің депозиттік сертификаттары қосылады.

       Қорыта айтқанда, әрбір келесі  ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың  барлық элементтерін өзіне біріктіріп  үлкен ақша массасын құрайды.  Бірақ оның алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.

       Ақша массасының нақты құрамы  әр мемлекеттің өзіне тән ақша-несие  жүйесімен анықталады. Мысалы, АҚШ-та  ақша массасын анықтау үшін  – төрт, Швейцария мен Германияда  – үш, Ұлыбританияда – бес,  Францияда – екі ақша агрегаты қолданылды.

       Қазақстан Республикасының ақша  массасының құрлымына келесі  ақша агрегаты кіреді.

• М0 – айналыстағы қолма-қол ақша;

• М1 - өзіне М0 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есеп-шоттары мен басқа депозиттерінің заңды тұлғалардың күрделі қаржыландыру шотының, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығы және халық пен заңды      тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді;

• М2 - өзіне М1 агрегатын, сонымен бірге жеке және заңды

               тұлғалардың мерзімді салымдарын біріктіреді;

• М3 - өзіне М2 агрегатын және мемлекеттік займы облигацияларын біріктіреді.

       Ақша агрегатының құрылымы тұрақты  қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы  құралдарының дамуына байланысты  өзгереді.

       Ақша массасы бірнеше жолмен  өсуі мүмкін:

• банкноталар мен монеталарды эмиссиялау есебінен;

• орталық банктен коммероциялық банктердің несие алуымен;
• мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін орталық банктің үкіметкенесие беруімен;
• орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алумен;
• чек шығарумен немесе коммерциялық банктердің салым тарту негізінде заем беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).

       Ақша массасы көлемінің өзгеруіне  айналыстағы ақша массасының  өзгермелігімен қатар оның айналым жылдамдығы да әсер етеді. Ақшаның айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруіне, сонымен бірге таза монетарлық факторларға, яни төлем айналымының құрылымына, несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы процент деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді.

    Ақша  массасы айналымның баяулаулы –  ұлттық жиынтық өнімді орналастыру  коеффицентінің төмен екендігінің  көрсеткіші. Егер ақша айналысының  жылдамдығы артса, ло жоғары конъюнктураның барлығын және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы жылдамдығы айналыстағы ақша санына кері пропорционалды әсер етеді, яғни ақша неғұрлым көп айналыс жасаса, соғұрлым қосымша ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды. Ақша айналысының баялауы шаруашылық субъектілерінің ақша қорын жинауға ұмтылсын және ақша массасының құрлымында банктердегі ұзақ мерзімді салымдардың ұлғаюын көрстеді. [1, 51-55 бет], [7, 2 бет]

ІІ-тарау  Қазақстан Республикасының  ақша жүйесі.

        2.1.   Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы

       Бір адамның ауыстыратын ақшаның  ең жоғары мөлшері 1000 рубльден  аспады. Ал зейнеткерлерге 200 рубльден  аспайтын мөлшерде айырбастауға  рұқсат етілді. Белгіленген лимитен  жоғары сомада ақшасы бар адамдарға табыс көздері туралы декларациямен арнайы комиссмяға бару керек болды.

       1991 ж 23 қаңтардан бастап бір  уақытта салымдарды беруге де  шек қою енгізілді. Салымдарды  текқана жинақ банктері арқылы  тұрғылықты жеріне байланысты  айына 500 рубльден аспайтын сомада бере отырып, ол туралы төл- құжаттарына белгі ойылды.

       “Павловск” реформасы нәтижесінде  айналыстан 8 млрд рубль алынып  тасталып, оның иелік ету заңдылығы  дәлелденбеген  болатын.

       Бірақ бұл шара рубльдің сатып  алу қабілетінің ұлғаюына әсер етпеді. Бағаның жіберілуі ақшалардың ұстамсыз өсуінде байқалды.

       Қайта құру жағдайында өндірістің  құлдырауымен бірге айналыстағы  ақша массасының өсуі қатар  жүрді. Тауарлар мен азық-түліктер көбіне шетелден сатып алынды. Бұл үшін қажетті валютадағы 1,63 млрд доллар сомасын алтынды сатудан түсірді: 1989 ж.- 300 т., 1990 ж.- 234 т.

       1990 ж. нақты ақшаның эмиссиясы  25 млрд рубльді құрады, бұл 1981-1985 жж. Қоса алғандағыдан біршама  үлкен. Қыраур ақша массасы  бос тұтыну нарығына сәйкес  келмеді.

       1991 ж. қаңтарда “1961 жылғы 50 және 100 рубльдік үлгідегі ақша бірліктерін КСРО Мембанкіде төлем ретінде қабылдауды және олардың айырбастау тәртібін тоқтату мен азаматтардың салымдарынан қолма-қол ақша беруді шектеу туралы” Президенттің Жарлығы мен КСРО Министірлер Кабинетінің қаулысы қабылданды. Айналысқа 1991 жылы шығарылған жаңа купюралар енгізілді. Жеке тұлғаларға ескі ақшаның жаңа ақшаға айырбастауына не бары үш күн берілді.

      

    КСРО  ыдыраған соң кеңес валютасы –  рубль бірінші кезеңде, ТМД-ға кірмейтін елдерді қоса алғанда, тәуелсіз мемлекеттер аумағында айналыста жүре берді. Әр түрлі себептерге байланысты, ең бастысы, жаңа мемлекеттердің саяси тәуелсіздікке ұмтылысы, сондай-ақ тез қалыптасып үлгерген заңдармен экономиканың социалистік директивті үлгісінен нарыққа өтуі мүмкін емстігіне байланысты бір тұтас валютаны сақтау аумағы сәтсіз үзілді.

       КСРО ыдыраған соң ақшаны дизентеграциялау  процесі өте күрделі жүргізіліп  және бұрынғы кеңес мемлекеттерінің  меншікті ұлттық валюталарын  енгізілумен аяқталды.

       КСРО республикаларының егемендігі жарияланғаннан кейін барлық 15 ұлттық банктер бір-біріне тәуелсіз түрде орталық банктер ролін атқара бастады. Мұндай салдардың біріне несиелік экспанциялау жатты. Мысалы, Украина Ұлттық банкі 1992 ж. маусымда несие беру көмегімен кәсіпорындардың міндеттемелері бойынша өзара есеп айырысуды өткізді. Бұл мысалды ТМД елдердің көпткгкн орталық банктері қайталады. Рсей қолма-қол рубльді шығаруда монокомитетке айналғанымен де кейбір КСРО-ның бұрынғы республикалары өздерінің ішкі тұтыну нарығын басқа республпкалардың сатып алушылардың “қорғау” мақсатында өздерінің валюталарын айналысқа шығаруға тырысты. Мұндай жағдайлар, Украинада, Литва, Латвияда және Әзірбайжанда болды.

       1992 ж. шілде айында Орталық  банктердің корреспонденттік шоттарындағы ақша қаражаттар көлемінде және Ресей мен бұрынғы кеңес мемлекеттері арасындағы төлемдерді күнделікті екі жақты өзара есеп айырысу талабын ескере отырып, енгізілгенде ғана бұл іс жүзінде ұлттық қолма-қолсыз рубльдердің құрылуына әкеліп соқтырды. Келесі қадам – меншікті валюталардың шығарылуы екені, осы бастан белгілі болды, сөйтіп 1992 жылы қазанда Литва, 1992 жылы қарашада Украина мен Беларусь мемлекеттері өз ұлттық валюталарын енгізе бастады. 1993 жылы мамырда Қырғыстан, тамызда Грузия ұлттық валюталарын енгізді. Бұл жерде соңғы

болып енгізгендер қатарына (1995 ж. Тәжікстанды қоспағанда) Түрікменстан, Өзбекстан, Армения, Молдава және Қазақстан (1993 ж. қараша) болды. Бұл елдер тобы рубль аймағын Ресей орталық банкінің 1993 ж. рубльдік банкноталарды жаңаларына айырбастауды жүргізген соң барып кетті. Кейбір елдердің, оның қатарына Қазақстанның рубль аумағын қалпына келтіруге деген ұмтылысынан еш нәтиже шықпады.

       1992 ж. 9 қазанда ТМД-ның сегіз мемлекеттерімен  қол қойылған “Рубльді ресми  төлем құралы ретінде пайдаланатын мемлекеттердің біртұтас ақша жүйесі мен келісілген ақша – несие және валюта саясаты туралы ”, соңынан 1993 ж. қыркүйекте алты мемлекеттің бірігуімен рубль аумағының жаңа типін құру туралы да келісімдері жасалды. Бұл сұрақ бойынша Ресейдің екі жақты келісім сөздер жүргізуі тек қана сәтсіз аяқталып қоймай, бұрынғы кеңес мемлекеттерінің макроэкономикалық тұрақтылыққа байланысты шараларын жүргізуді созып жіберді.

       1991 ж. Кеңес Одағы ыдырағаннан  кейін Қазақстан ТМД-ның басқа  мемлекеттерімен бірге “рубль аумағында” қала берді. 1992 ж. айналысқа 200, 500, 1000 рубльдік купюралар шықты. Олардың эмитенті ретінде жұмысын тоқтатқан КСРО Мемлекеттік банкі атап көрсетіледі. 1992 ж. маусым айында алғаш рет ресейлік 5000 рубль, кейінен 10 000 және 50 000 купюралары шығарылды.

       Сөйтіп, Ресей Федерациясында және  одан тысқары жерлердегі айналыста  ақшаның үш түрі: 1861-1991 жж. кеңес  ақшалары, 1992 ж. кеңес үлгісіндегі  (200, 500, 1000 руб.) Ресей Орталық банктің  шығарған ақшалары, 1993 жылдың бірінші жартысында шығарылған ресейлік ақшалар жүрді.

       1993 ж. 23 шілдесінде Ресейдің Орталық  банкі 1961-1991 жж. кеңес ақшаларының  белгілерін, сондай-ақ 1992 ж. 5000 және 10 000 рубльдері айналыстан алу туралы хабарлады. Бастапқыда олардың айырбасына әр апта берілді. Айырбастауға 35 мың рубльден аспайтын сомалар жатты.