Орыс философиясы

Сыртқы сілтемелер

 

Тұрғынбаев Ә.Х «Философия» оқулық.- Алматы: «Білім», 2001ж.

Сыдықов Ұ., Кішібеков Д. “Философия”. Оқулық.. Алматы “Ғылым”, 2007.

Алтай Ж., Қасабек А., Мұхамбетали  Қ. «Философия тарихы», -Алматы: «Жеті жарғы». 1999ж.

1.Ғабитов Т.Х. Философия  оқулық. Алматы 2002 жыл 2.Сыдықов Қ.  Философия Алматы 2001 жыл 3.Кішібеков  Д. Философия Алматы 1998 жыл. 4.Тұрғынбаев қ. Философия Алматы 2001 жыл

Философия тек адамның  таза ақыл-ойы әрекетінің өмірі ғана емес, мамандардың шағын ғана тобының нәтижесінде ғана емес, ол ұлттық рухани тәжірибесінің көрінісі, әр алуан мәдениет туындыларынан көрінетін оның интелектуалдық әлеуетінің көрінісі. Ол философиялық және тарихи білімнің синтезі бола отырып, тарихи айғақтар мен оқиғаларды сипаттауды емес, оның ішкі мәнін ашуды мақсат тұтады.

Орыс философиясының орталық  идеясы адамзат тағдыры мен жалпы  өмірдегі Ресейдің ерекше орны мен  ролін негіздеу және іздестіру болды. Және бұл орыс философиясын түсіну үшін маңызды, өйткені ол тарихи дамуының өзгешелігіне орай өзінің ерекше белгілерімен көзге түседі.

Орыс философиясы қалыптасуының  бастапқы кезеңі-XI-XVII ғасырлар, өзінің пайда болған кезінен ол әлемдік  философиямен байланыстылығымен сипатталады, бірақ сонымен қатар оның тілтумалығын да теріске шығаруға болмайды.Ол Киев Русінде пайда болады және 988 жылы Русьтің шоқынуынан басталған хрестиандыру үдерісімен байланысты болады.Өзінің пайда болуында ол, бір жағынан , славиандық патша табынушылық дүниетанымының бірқатар белгілері мен бейнелерін қабылдаса, екінші жағынан, хрестиандықты қабылдау нәтижесінде Византиямен байланыс орнатып , сол арқылы антик философиясының көптеген идеяларын бойына сіңірді.Мұнан өзге Византиямен қатынас Ресейге шығыстық християндық философия тұжырымдамаларының бекітілуіне ықпал етеді.Осылайша орыс философиясы философиялық ой дамуының негізгі бағытына сай дами отырып , христиандырылған күйінде болса да антиктік, византиялық, ертеболгар дүниетанымы идеяларын бойына сіңірді.Оның үстіне орыс философиясы IX ғасырда Кирилл мен Мефодий қалыптастырған өзінің жеке жазба тілін әуел бастан қолданды.

Философиялық білім дүниетанымдық  функция мен қатар данышпандық  қызметті де атқарады , ал Ертедегі Русьтің рухани өмірі монастырларда шоғырланғандықтан , бұл философиялық ілімнің сипатына өз әсерін тигізді.

Жалпы алғанда , философиялық және тарихи ой хрестиандық принципіне негізделді.

XIV-XVII ғасырлардағы Ресейдің  философиялық және әлеуметтік  ойы.

 

Москва князьдығының пайда  болуы және бір орталыққа бағынған Ресей мемлекетінің құрылуы. Орыс халқының монгол-татар жаулап алушыларына қарсы күресінің бейнесі және публицистикалық, философиялық әдебиеттердегі («Задонщина» XIVв, «Сказание о князьях Владимирских XVв. т.б.») мемлекеттік бірігушілік тенденцияларының күшейуі. «Москва третий Рим» XVI Қ. Еңбегіндегі Филофейдің провиденциалистік теория. Иосифляндардың – Иосиф Володский (1440-1515) және «нестяжательдердің» - Пил Сорский басшылығымен (1433-1508) саяси, діни-моральдық, философиялық айтыстары. Марк Гректің (1475-1556) философиялық және қоғамдық идеялары. Иван Грозныйдың (1520-1584) және Андрей Курбский (1538-1583) хаттарының идеялық мазмұны. Матвей Башкиннің, Феодосий Косоның, Артемидің дін бұзарлық (еретиктік ) іс-әрекеттері. «Голубиная книга», және «Прение живота и смертидің» пантеистік себеп, дәлелдері.

 

XVII ғ. Ресей және Украинадағы  философиялық ой.

 

Жалпыресейлік нарықтың пайда болуы, орыс, украин және белорус ұлттарының қалыптасуы. Украинаның Ресейге қосылуы (1654 ж.) және оның маңызы. XVII ғ.Ресейде ағартушылық және жаратылыстану ғылымдарының дамуы. Киев-Могилян Коллегиясының (1631) маңызы. Славян-грек-латын академиясының (1687 ж.) және Ф.М. Ртищев (1649 ж.) мектебінің Ресейдегі философиялық білімді таратуы.

 

XVII ғ. соңы мен XVIII ғ.  бірінші жартысындағы Ресейдегі философиялық, әлеуметтанушы ой Петрдің қайта құрулары мен оның мазмұны. XVII ғ. соңы мен XVIII ғ. бірінші жартысындағы Ресейдегі ғылым мен мәдениет, ғылым академиясын құру. «Ғылыми жасақ». XVIII ғ.басындағы Ресейдегі қоғамдық және философиялық ойдың көрнекті өкілдері: В.Н. Татищев (1686-1750), Ф.Прокопович (1631-1736), А.Д. Кантемир (1708-1744). Таным теориясы мен сұрақтарының жете зерттелуі, Қылымды топтау (жіктеу) жаратылыстың құқық теориясы. И.Т.Посошков (1652-1726).

 

М.В.Ломоносов

 

М.В.Ломоносов (1711-1765) Ресейде  алдыңғы қатарлы жаратылыстану  мен материалистік философияның негізгі қалаушы. Оның XVII- XVIII ғ.ғ. философиялық ой мен жаратылыстану жетістіктерін қорытындылауы, әдіс мәселесін жете зерттеуі. М.В. Ломоносовтың дін ілімінен ғылымның тәуелсіздігі үшін күресі. Тбиғат пен табиғат заңдарының материалистік түсіндірмесі. М.В. Ломоносовтың «Корпускулярлық философиясы». Материя қозғалысы мен заттардың сақталу заңының ғылыми-экспериментальдік және философиялық дәлелдемесі. Материя қозғалысының мәңгілігі және алғашқы қозғау салудың терістелу мәселелері. М.В.Ломоносовтың таным теориясы мен «екінші сапалылықтың» субъективті-идеалистік түсіндірмесі. Деизм материалистик козқарастардың көрініс табу түрі есебінде.

 

XVIII ғ.екінші жартысындағы  орыс ағартушылары

 

Ресейде крепостнойлыққа қарсы ағартушылық идеологияның дүниеге келуі XVIII ғ. орыс ағартушылары: Н.Н. Поповский (1730-1760), А.А. Барсов (1730-1791), Д.С.Анечков (1735-1779), Я.П. Козельский (1724-1794), А.Я.Поленов (1738-1816), Д.И.Фонвизин (1743-1792),Н.И. Новиков (1744-1818), П.С. Батурин (1740-1803) және олардың қоғамдық көзқарастары. Ағартушылар философия пәні мен міндеттері туралы. Табиғаттың материалистік түсіндірмесі және Вольф пен Лейбницті сынау. Таным теориясы, туа біткен идеялар теориясының сыны, қисын мәселерінің жете зерттелуі. Ағартушылар деизмі шіркеудің мистикалық идеологиясына қарсы күрестің түрі. Діни сенімдердің пайда болуының жаратылыстық теориясының негізделуі. Ағартушылардың жаратылыстық келісімшарт пен жаратылыстық құқық теориясын дамытуы. Десницкийдің қоғамдық және отбасылық басқару мен жеке меншік сұрақтары шешіміне тарихи тұрғыдан келуі. Ресейдегі Вольфтік философия. Г.Теплов (1711-1779), М.М. Щербатовтың (1733-1790) идеалистік-мистикалық философияны насихаттаудағы атқарған ролі.

 

А.Н.Радищев (1749-1802)

 

Радищевтің «Путишествие из петербурга в Москву» еңбегі, оның негізгі идеялары. Радищевтің «О человеке, о его смертности и  бессмертии» трактаты. Оның табиқатқа  материалистік көзқарасты дамытуы.Адам туралы ілім, өлім мен мәңгілік мәселесі. Таным теориясындақы материалистік сенсуализмнің негізделуі. Парасаттық пен сезімдік ара қатынасы. Радищевтің тұлқа мен адамзат қоқамы тұсіндірмесі.

 

XIX ғ.бірінші жартысындақы Ресейдегі философиялық ой

 

Декабристердің философиясы  мен әлеумет танымы. 1812 жылғы Отан соқысының Ресейдегі қоғамдық ойдың  дамуына ықпалы. Ағартушылар: И.П.Пнин (1773-1805), А.Ф. Бестужев (1761-1810), В.В.Понулаев (1779-1816), А.С. Кайсаров (1780-1813), В.Ф. Малиновский (1765-1814), А.С. Лубни (1770-1815), А.П.Куницын (1783-1840), Т.Фү Осиповский (1765-1832). Ағартушылардың философиялық қөзқарастары. Осиповский мен Лубнинның материалистік  таным теориясы мен қисын сұрақтарын зерттеуі. Олардың канттың идеалистік таным теориясы мен қисын сұрақтарын зерттеуі. Олардың канттың идеалистік таным теориясын сынауы. Ағартушылар  философиясындақы деизм элементтері. Әлеуметтанымдық концепциялардың  өнделуі. Москва даналық сүюшілер үйірмесі. В.Ф.Достоевскийдің (1804-1869), Д.Ф.Вневитиновтің (1805-1827), И.В. Киреевскийдің (1806-1856), П.В.Киреевскийдің  философиялық және әлеуметтік идеялары.

 

Декабристер көзқарастарының  қалыптасуы. Дворян революционерлердің: К.Ф.Раевский (1795-1872), С.И.Муравьев-Апостол (1796-1826), А.Бестужев (1797-1837), Н.Бестужев (1791-1855), Н.Крюков (1800-1854), Н.Муравьев (1796-1843), Д.Якушин (1793-1857), И.Тургенев (1789-1871), П.Борисов (1800-1854), Н.Горбачевский (1800-1869), Н.А.Фонвизиннің (1788-1854) басты идеологиясы. Декабристердің әлеуметтік қайта құрулар мен қоқамдық прогресси идеялары. Табиғат пен оның зандары, адам мен оның санасы түсіндірмесі. Діннің сыны. Декабристер қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік пен тап күресі туралы. Мальтустік, расистік, провиденциалистік кертартпа теориялардың сыны. Декабристердің этикалық идеялары. Отан сүйгіштік.

 

XIX Қ. 30-40 жылдарындағы ресейдің  философиялық және әлеуметтік  ойы:

 

Уваров пен шевыревтің «ресми халықшылдық» философиясы және оның сыны. Либерализм идеологиясының пайда болуы. Славянофилдік-помещиктік- либералдық идеология тұрі. Славянофилдіктің басты өкілдері: А.С.Хомяков (1804-1860),К.С. Аксаков (1817-1856), Ю.Ф. Самарин (1819-1876).Славянофилдердің философиялық көзқарастары. Олардың Шеллинг пен Гегель философиясына берген бағасы. Славянофилдердің әлеуметтік (утопиясы) қиялы. Этикалық қөзқарастары. Ресейлік және батысевропалық тарихи процесс талдаулары. П.Я.Чаадаевтің (1794-1856) әлеуметтік-саяси және ағартушылық қызметі. Оның «философиялық хаттардың» Ресей философиясы тарихындағы алатын орны, маңызы. Шеллинг, Гегель, Славянофилдер философиясы қатынасы.Чаадаев этикасы. Н.В.Станкевич (1813-1840) дворяндар ағартушысы. Философия міндеттері тұсінігі және Гегель мен Фейербах философиясына қатынасы. Т.Н.Грановский (1813-1855),оның тарихи және әлеуметтік ойдың дамуына қосқан үлесі. XIX ғ. Бірінші жартысындағы жаратылыстанудағы философиялық идеялар. XIX ғ. Бірінші жартысындақы алдыңқы қатарлы жаратылыстану ғылымдарының басты өкілдері: Н.И.Лобачевский М.Г. Павлов, И.Е.Дядьковский, И.Т. Глебов, К.М. Бэр, К.Ф. Рулье т.б. Оларда материя мен сана туралы сұрақтардың қойылымы. Кантшыл, шеллингшіл және идеалистік натурфилософия сыны.

 

Революциялық демократтар  философиясы

 

В.Г. Белинскийдің (1811-1848) Гегель мен Фейербах философиясына, Сен-симонның утопиялық социализм идеяларына қатынасы. «Гогольге хат» оның Ресейдегі  идеологиялық құрестегі тарихи мәні. Утопиялық социализм идеяларының  революциялық демократиямен бірігуі. өлтшылдық пен космополитизм сыны. В.Г. Белинский отан сұйгіштігі. Славянофилдер мен О.Конт позитивизмінің діни-мистикалық теорияларының сыны. Материалистік таным теориясы, агностицизм мен скептицизм сыны. В.Г.Белинский атеизмі.

 

А.И.герценнің (1821-1870) көркем шықармашылық пен философия қатынастарындақы мұрасы. А.И.Герценнің философиялық еңбектері: «Дилетантизм в науке», «Письма  об изучении природы», «Опыт бесед  с молодыми людьми » және олардың  маңызы. А.И.герценнің неміс классикалық философиясын бақалауы. Материализмнің негізделуі мен дамуы. Герцен философияның пәні мен міндеті, философия мен жаратылыстану қылымдарының өзара қатынасы туралы. Болмыс пен ойлау, табиғат пен сана, қисындық пен тарихилық, мазмұн мен тұр мәселелері. «Революция алгебрасы » есебіндегі Герцен диалектикасының негізгі белгілері. А.И. Герцен терістеуді терістеулер және қайшылық, қарама-қарсылықтар күресі арқылы даму туралы. А.И. Герценнің философия тарихы сұрақтарын зерттеуі. А.И.Герценнің атеизмі. Әлеуметтаным көзқарасы. «Орыс социализмі » теориясы. Эстетикалық пайымдаулары.

 

Н.П.Огарев (1813-1877). Философиялық материализм зерттеуі. Философия  пәнінің анықтамасы. Таным теориясы мен анностицизм сыны. Н.П. Огаревтің Шеллинг, Гегель, Фейербах және Конт философияларына сыни қатынасы әдіс мәселесі. Әлеуметтану мәселелері түсіндірмесі. Орыс шаруалары социализмі теориясы. Н.П. Огарев қоқам өміріндегі географиялық ортаның ролі туралы.

 

Петрашевцевтердің философиялық және әлеуметтанымдық көзқарастары

 

Петрашевцевтердің басты  идеологтары – М.В.Буташевич-Петрашевский (1812-1886), Н.А. Спешнев (1811-1882). Петрашевцевтік екі ақым – революциялық және реформаторлық. Утопиялық социализм және оның ерекшеліктері. Адамның тұлғалық және қоғамның бостандығы принциптері. Адам және табиғат. Петрашевцевтердің атеизмі мен философиялық материализмінің негізгі белгілері.

 

Н.Г.Чернышевский (1828-1889)

 

Н.Г.Чернышевский философияның пәні, философияның саяси партиялармен және өз уақыты идеяларымен қатынасы туралы. Н.Г. Чернышевскийдің Фейербах антропологизмі мен Гегель философиясын сыни өңдеуі. Диалектика заңдарын (сандық және сапалық өзгерістер; дамудың қайшылық арқылы, қарама-қарсылықтардың кұресі; терістеуді терістеу заңдары) өңдеуі, байытуы. Таным теориясын зерттеуі мен теизм, Кант және Кантшылар агностицизмін, позитивизм философиясын сынауы. Теория мен практика мәселелері, абстрактылы және нақты ақиқаттар. Н.Г. Чернышевскийдің әлеуметтаным көзқарастары. Социализм туралы ілімдері. Эстетикалық теориялар зерттеуі.

 

Н.А.Добролюбов (1836-1861)

 

Н.А. Добролюбовтың әдеби  сынында философиялық, әлеуметтаным, этикалық, эстетикалық идеялардың өзгеше тұсіндірілуі. Адам табиқаты мен сананың  пайда болуына материалистік  көзқарастары. Н.А.Добролюбовтың әлеуметтаным көзқарастары және ондақы материалистік болжамның этикалық көзқарастарының революциялы- демократиялық бақыттылықы.

 

Д.И. Писарев ( 1840-1868)

 

Д.И.Писаревтің философиялық материализмі және оның өзіндік ерекшеліктері. XIX ғасыр ұлы жаңалықтарын насихаттауы. Д.И.писарев жаратылыстану қылымдарының методологиялық маңызы туралы; оның таным теориясы. Д.И.Писаревтің атеизмі. Оның философия тарихына арналқан еңбектері. Д.И.Писаревтің әлеуметтаным көзқарастары. Социализм және оның ерекшеліктері. Оның еңбектеріндегі капитализм мен жұмысшылар мәселесі. Д.И. Писаревтің этикалық принциптері. Оның қанаушы қоқам моралін сынауы. Д.И. Писаревтің эстетикалық көзқарастары және «таза өнер» теориясына қарсы шықуы.

 

Ресейдегі XIX ғ. екінші жартысындақы революцияшыл-демократтардың көрнекті өкілдерінің философиялық және социологиялық  көзқарастары

 

Н.В. Шелгунов (1824-1891), М.А. Антонович (1835-1918),В.В. Берви-Флеровский (1824-1918), Н.А. Серно-Соловьеич (1834-1866), М.И. Салтыков-Щедрин (1826-1889) – Ресейдегі революцияшыл демократтардың рассизм мен мальтус  іліміне қарсы кұресі.

 

Халықшылдар философиясы  мен әлеуметтануы.

 

П.Л. Лавров (1823-1900) – революциялық халықшылдардың насихатшылар бақытының идеологы. Лавровтың философиялық жұйесі. Лавров тарихи процестің тұсініктері ретіндегі «мәдениет» пен «өркениет» туралы. Лавров ғылымның екі методы туралы. Оның әлеуметтанудағы «Субъективтік методті» зерттеуі.

 

Н.В.Ткачев (1844-1885) – революциялық халықшылдардың бланкистік бақытының идеологі. Ткачевтің философиядақы жаңакантшыл және мистикалық бақыттарды сынауы. Ткачевтің Конт, Прудан, жаңадарвиншілдерді сынауы және әлеуметтанымдық идеялары. Ткачевтің Ресейдегі шаруалар қауымына көзқарасы.

 

М.А. Бакунини (1814-1876) – революциялық халықшылдардың анархистік бақытының идеологі. Мемлекет пен жұмысшылар Ұстемдігін терістеудің қажеттігі.

 

П.А. Кропоткин (1842-1921) – анархизмнің  көрнекті өкілі, теоретигі. Кропоткин еңбектеріндегі философиялық идеялар.

 

Л.И. Мечников (1838-1888) философиясының антропологиялық сиаты. Мечников қоғам  өміріне геогрфиялық ортаның әсері туралы.

 

Н.К.Михайловский (1842-1904). Революциялық халықшылдықтан либералистік көзқарасқа өту. Михайловский – халықшылдар теоретигі. «Батырлар мен тобырлар» теориясы. Мемлекет пен қоғамдық прогресс табиқаты мен мәні түсінігі.

 

ХІХ ғасырдың соңы мен xx ғасыр басындағы россиядағы негізгі философиялық бағыттар