Орыс философиясы

Владимир Сергеевич Соловьев (1853-1900) – орыс халқының көрнекті философтарының бірі. Оның да көзқарастары әлі толық  зерттелмеген. Шынын айтсақ, Соловьев философиясын жан-жақты зерттеу  ісі қазір ғана қолға алынып жатыр, себебі оның идеялары Ресей үшін енді ғана түсінікті болуда.

В.С.Соловьев белгілі тарихшы, Ресей тарихы бойынша 29 том еңбек  жазған ғалымның отбасында дүниеге  келді, сондықтан оның рухани да-муына  қажетті барлық жағдайлар жеткілікті болды. Соловьев жас кезінде

әр түрлі саяси-философиялық ағымдармен әуестеніп, материализнің әсерімен әуелі физика-математика факультетіне түскенімен, 2-курстан бастап тарих-филология факультетіне ауысып, философияны мықтап игеруге ден қояды және бұл жолда үлкен табандылық пен білімділік үлгісін керсетеді. Бір

ғана мысал келтіре  кетсек, университет бітірген соң  бір жылдан кейін магистрлік диссертациясын, ал 1880 жылы докторлық диссертациясын қорғап шығады. 1881 жылы ол университеттегі оқытушылық жұмысын тастауға мәжбүр болады, оған себеп – Александр II патшаны елтіруге қастандық жасаушыларға христиандық кешірім жасап, өлім жасынан босатуды ұсынды. Бірақ, өзінің пікірі бойынша, оқытушылық жұмыстан кеткені ол үшін бір жағынан жақсы да болды, философия, дін, әдбиет, эстетика мәселелерімен тереңдеп, еркін айналысуға, бүкіл өмірін ғылым ісіне алаңсыз арнауға мүмкіндік алды.

В. Соловьев философиясының нсгізгі идеялары туралы айтсақ: 1) В. Соловьевті ең әуелі бүкіл, адамзат тағдыры мазалады десек, қателеспейміз. Оның философиясынан болашаққа деген алаңдаушылық, күйзеліс, толғаныс қатты сезіледі, ол: «Қазіргі адамзат ауру қарт секілді. Оның орнын кім басады? Негрлер ме? Қытайлар ма?» деп мазаланады.

Адамзат үшін жаңа жол табуға тырысқан В.Соловьев А.Блоктың сезімен айтсақ, «барлық жерде қолына үлкен қоңыр май шам ұстап жүрген секілді болды». Бұл жол ретінде Соловьев Шеллинг философиясының ізімен «жалпы бірлік» идеясын ұсынады, оны философияның жаңа түрі, ұнамды философия деп атайды. Бұл философия адамгершіліктік бастауды жоғары қояды, «жалпыбірліктің» жеке адамнан басталатынын жақсы керсетеді.

Жеке адамның адамгершілігі  ұялу, аяу ризашылық секілді үш қасиеттен тұрады, олар адамның рухани өміріні байлығын ашады деп түсінген Соловьев ұятты өте жоғары бағалайды. Декарт «Мен ойлаймын, яғни мен емір сүремін» демекші, Соловьев «Мен ұяламын, яғни мен өмір сүремін» дейді. Ұят – адамның іс-қылығын, бүкіл өмірін реттеуші.

Кант этикасын қолдаушылардың бірі болған Соловьев оның парыз ка-тегориясын аса жоғары бағалады, адам қызметінің айқындаушы негізі -оның өзінің ата-анасы мен балалары алдындағы парызын орындау деңгейі деп түсінді. Ол отбасының рөлін ерекше атап көрсетеді. Ізгілікке қызмет етуге, жеке эгоизмді жоюшы күш – отбасы деп түсінеді. Соловьевтің ойынша, жеке адам үшін басқа жұрттың бәрімен бірдей адамгершілікті қарым-қатынас жасау ете қиын шаруа. Миллиардтаған адамға кіршіксіз қызмет етуді мақсат етіп қоюды жүзеге асыру мүмкін емес. Сондықтан да Соловьев адамгершіліктік қарым-қатынас жасауға лайық шағын орта ретінде отбасын ұсынады, себебі оның әрбір мүшесі басқалар үшін нақты мақсат, нақты

мән. Бірақ отбасындағы  туыстар тек өздерінің арасында ғана ізгілікті қарым-қатынас орнатса, бұл эгоизмнің тағы бір түрі болып шықпай ма? Соловьев бұл сұрақтың алдын алғандай болып, отбасы қанағаттандырылған эгоизм саласына айналмауы тиіс, керісінше, оның әрбір мүшесі үшін оны әлемдік адамгершілікке бастайтын

алғашқы басқыш болуы қажет  деп ескертеді.

Орыс ойшылының пайымдауынша, адам ез «>»рЧ»і_’2ІІ»‘»~А’~»‘і «1?РН»п арқылы реттеп отыруы қажет. Оның үш қүрамдас болігі бар:

1) Өзіңнің моральдық жетілмегендігіңді  сезіне білу;

2) Моральдық жетілгендіктің  обьективті емір сүруі;

3) Адамның осы жетілгендікке  жетуге тырысуы.

В.Соловьев моральдық жан-жақты  жетілгендіктің үлгісі – Құдай, ол барлық жағынан адамға үлгі, яғни, адамгершілік дегеніміз Құдай деп түсінеді. Ол «жалпыбірлік» идеясының, немесе болмыстың барлық фор- маларының бірлігі принципінің негізі. В.Соловьевтің пікірінше, адая қоғамы Құдайды абсолют деп таныса, соған ұмтылуға, ұқсауға тырысса православие, католицизм, протестантизм діндерінен құралған «дүниежүзілік шіркеудің» көмегімен «құдайы адам» дәрежесіне жетеді.

Соловьев үшін маңызды  тақырып болған адамзат пен жеке адамныи ғана емес, Ресей мемлекетінің де тағдыры. Ресей тағдырын Соловьев христиан дінін қабылдаған князь Владимир билік еткен уақыттан бастап христиан дінімен тығыз байланыстырады, орыс мемлекетінің еркіндігі дін мен шіркеу еркіндігінсіз мүмкін емес деп тұжырымдайды. Оның пайымдауынша, енді Ресей діни әдеп-ғұрыптарды орындап қана қоймай, өзінің ісі мен өмірін

осы діннің негізінде қайта  құруы тиіс. Соловьевтің бұл пікірі қазіргі

Ресей үшін аса маңызды  екендігіне сөз жоқ. Ортағасырлық Аврелий  Августиннің сөзімен айтсақ, Құдайға  деген құр Сенім жеткіліксіз, бұл

сенім Ақылмен толықтырылмаса, Құдайға да ақылсыз, соқыр сенімнің жетегіндегі пенделердің қажеті жоқ.

Осы мәселемен бірге Соловьев Ресейдің ең үлкен бір қателігін атап көрсетеді. Ол – ұлттық эгоизм . Ұлттық эгоизмнің басқа ұлттарды өзіне өшіктіріп, қарсы қоятындығының мысалы ретінде Соловьев орыстар

мен поляктар арасындағы жауластықты  көрсетеді. Шындығына келсек, бұл  құбылыс біздің заманымызға дейін  жалғасып келе жатыр. Ұлттық эгоизмді жоюдағы Петр І-нің рөлін Соловьев баса атап көрсетеді: «Петрдің реформасының терең христиандық сипаты бар, себебі ұлттың өзін-өзі кінәлауы – адамгершіліктік-діни акт». Соловьевтің ойынша, орыс ұлты

басқа ұлттарды өзімен тең  деп қарастыруы, ар-ұят ұғымын ұлттық деңгейге дейін көтеруі тиіс. Осы тұрғыдан қарастырғанда, Петр І-нің реформалары орыстардың тек басқа ұлттарға ғана емес, әрбір адамға деген көзқарасын өзгертті. Соловьевтің ұлттық эгоизмнен бас тарту идеясы өте батыл, тамаша идея. «Тек осылай жасағанда ғана Ресей дүниежүзілік тарихи процестерге қатыса алады», – дейді Соловьев. Абайдың қазақ халқын сынағаны секілді, Соловьев те өз халқының жағымсыз қасиеттерін ашық айтып, оны түзетуге шақырады. Әрине, бұл қадам славянофилдерге ұнамады. Ең бастысы, олар орыс ойшылының өз халқы мен мемлекетіне сүйіспеншілігін, жақсы ниеттен туған сыни пікірлерін бағалай алмады.

Эгоизмге қарсы тұрар, адамды жалған өзімшілдіктен құтқарар күш ретінде Соловьев махаббаттты  ұсынады. Оның түсінігінше, махаббат парасатты  санадан үлкен, бірақ сананың  көмегімен ғана жекелік ерекшелікті  төмендетпей, керісінше, биіктете түседі. Адам парасатты сана арқылы ғана өзінің жекелік ерекшелігін эгоизмінен бөліп қарастырады, махаббатка беріле отырып, эгоизмінен арылады. Яғни, махаббат эгоизмді құртып, жекелік ерекшелікті нығайтады. Бұл ретте Соловьев махаббаттын ғажайып жасампаз күшін дәл сипаттайды, оны жалпы адамзаттық денгейге дейін көтереді.

Қазіргі Ресейде Соловьевтің  идеялары қолдау таппай, мемлекеттік  идеологиядан оның теориясына орын табылмай отыр. Жалпы, Соловьевтін идеялары орыс мемлекетінің болашақ дамуына қажетті  идеологиялық,

қару болуға әбден лайық. Себебі, қазіргі Ресей әлемдік деңгейдегі беделін қайта қалпына келтіру бағытында көптеген жұмыстар атқаруды, бұл

өте күрделі, қарама-қайшылықты іс. Соловьев те өз отанының болашағына аса зор үмітпен қарап, Ресейді  түбінде Шығыс пен Батысты  татуластыратын жаңа мәдени-тарихи тип, оның негізі – христиан дінін ұстанатын дүниежүзілік шіркеу деп жариялаған еді.

Өз философиясының зерттеу  объектісі туралы Николай Александрович  Бердяев 1931 жылы Парижде жарық көрген «О назначеңии человека» еңбе- гінде былай дейді: «Адам мәселесі – философияның негізгі мәселесі. Гректердің өздері-ақ адам өзін-өзі танып білгенде ғана философиялық ойлауды бастайтынын түсінген болатын. Болмыс жұмбағының шешімі адамның өзінде».

Бердяев адамды екі дүниенің тұрғыны ретінде қарастырады: 1) адам табиғаттан жоғары; 2) адам табиғаттың туындысы және табиғатта өмір сүреді. Ол табиғатқа тәуелді, бірақ адам табиғатқа жаңа сипат береді. Адам табиғаттағы принципиалдық жаңа нәрсе. Бердяев адам мәселесін идеализм де, социологизм де, психопатология да шеше алмағандығын көрсетіп, өзінің философиясы арқылы адам өмірінің мәнін тереңдеп түсіндіруге тырысатынын айтады: «Қазіргі терминологиямен айтсақ, менің философиям экзистенциалистік тип». Экзистенциалистерден өзіне Достоевский, Толстой, Ницше жақын екендігін ескертіп, Бердяев жалпы орыс философиясы экзистенциалдық сипатқа ие деген қорытынды жасайды. Бұл пікірмен келісуге болады.

Экзистенциализмге жан сырын ақтару (исповедь) тән болса, ол Бер-дяевте де бар, бірақ оның жан сырын ақтаруы ерекше. Мысалы, Толстойдың «Жан сырында» уайым мен өзін-өзі қамшылау көп болса, Бердяевте уағыз айту, басқаны үйрету басым, ол езі туралы ащы ирониямен айтады, сол арқылы басқаларға ой салуға тырысады, «өмірдің мәні туралы ойланудың

өзі – өмірдің мәні»  дейді.Бердяев философиясының басты категориясы

Тұлға~(персона). Ол әрбір адамды қайталанбас, жалғыз, ерекше нәрсе, әлеуметтік жалпының элементі деп қарастырады. Ең басты құндылық – жалпы қоғамдаст ұжым, қоғам, мемлекет емес, адам, жеке тұлға. Бердяев Кант философиясына қарсы. Оның жалпыға арналған мораліне қарсы өзінің қайтал бас-индивидуальдік моралін қояды, топтық моральді қабылдамайды. » Самопознание» («Өзін-өзі танып-білу») еңбегінде ол былай дейді:

«Жалпыға бірдей міндетті адамгершілік заңға сәйкес келмеген адамды мен бақытсыз, қуғындалушы  демес едім. Керісінше, жалпыға бір занды орындаушы адам – адамгершіліктен жүрдай. Менің түсінігім солай, мені қабылдамайды емес, мен қабылдамаймын».

Бердяевтің өзі осы  принцип бойынша өмір сүрді, жеке адамды жалпы қоғамнан биік қойды, өзінің өмірін де осылай түсіндіреді: «ешқандай философиялық мектептерге қосылмай, индивидуальдік философияны

ұстандым, рационализм мен  оптимизмге қарсы күрестім. Менің философиям персоналистік, конфликт философиясы».

Бердяев тұлғаның ең басты  сипаты – Еркіндік деп пайымдайды. Адамды жануардан ерекшелендіретін сана және еркіндік деп түсінген еркіндікті болмыстан жоғдры қояды. Құдай еркіндікте ғана өмір сүре Ақиқат еркіндікте және еркіндік арқылы танылады. Еркіндік тұлғаны, өзімен-өзі тұйықталуы емес, керісінше, творчестволық ашылуы. Осылайша пайымдай отырып, Бердяев социализм адам еркіндігін тежейді, себебі бұл қоғамда пролетариат басқа таптардың бәрінен жоғары қойылға» деген тұжырым жасайды. Бұл пікірін, жалпы социализм мен коммунизмге көзқарасын ол өз шығарма-шылығының эмиграциядағы кезеңінде нақтылай түседі: «Орыс революциясы көрсеткендей, коммунизм еркіндікті тұлғаны, рухты теріске шығарды. Мен коммунизмді экономикалық жән саяси ұйым ретінде қабылдай алар едім, бірақ рухани жағынан мүлдем қарсымын. Себебі, мен антиколлективистпін. Ұят коллективтік категор» емес, жеке тұлғаның Құдаймен тоғысу сәтінде болатын сипаты».

Бердяев тұлғаның революция  кезеңіндегі тағы бір өзгерісіне тоқтал ды. Ол Ресей большевизмнен міндетті түрде өтуі тиіс еді, большеви қажеттілік, орыс халқы тағдырының ішкі моменті, экзистенциалдық дилектикасы

деп есептеді. Революция, сол арқылы келген еркіндік, Бердяевтің пікірінше, адамдарды қатты өзгертті. Кешегі қарапайым адамда билік, еркіндік

қолына тиген соң мүлдем өзгерді, тұлғаның жаңа антр пологиялық типі, бұрынғы орыс интеллигенциясына мүлдем ұқсамайты типі пайда болды. Олардың бойында мейірімділік, қайырымдылық деген жоқ еді. Осыдан келіп, Бердяев еркіндік дегеніміз демократиялық ұғым емес, аристократиялық ұғым деген тұжырымға келді. Бұл пікірмен келісу қиын.

110

Бердяев орыс революциясын орыс интеллигенциясының ақыры деп

астырады, себебі орыс революциясы  осы революцияны әзірлеген ин-теллигенцияны  қуғындады, орыс мәдениетін жоқ қылды. Біздің ойымызша аталған ойды қазақ  интеллигенциясына байланысты да айтуға болады.

Бердяевтің Тұлга мен Еркіндік туралы ілімі Құдай ұғымымен тығыз байланысты. Дүниенің негізі туралы оның пікірі – дуалистік. Канттың этикалық көзқарастарын қабылдамағанымен, оның «өзіндік зат дүниесі» және «құбылыстар дүниесі» идеясын мақұлдайды. Бұл идея ақиқат дүниенін құдай сипатын түсіндіруге ыңғайлы еді. Объективті дүние – зұлымдық. Шын өмір сүретін тек қана субъектілер, яғни еркін рухтар ғана. Адам өмірінін мақсаты – еркін рухтардың көмегімен дүние мен заттар үстемдігінен азат болу. Бердяевтің пайымдауынша, зұлымдық үшін Құдай жауап бермейді. Дүниені өзі жаратқанымен, әрі қарай өз күшін Еркін адамға береді, адам арқылы дүниені басқара береді. Құдайсыз адам әлсіз, сондықтан адам Құдаймен

бірге қызмет етіп, өмір сүруі керек. Идеалды Құдайы патшалықты адам мен Құдай екеуі біріге отырып қалыптастырады. Осылайша, Бердяевтің діни философиясы Құдай туралы ілім ғана емес, адам туралы антропологиялық ілім. Бірақ бір ескертетін нәрсе, Бердяев өзі де, жалпы адам да Құдайдың құлы емес деп есептейді.

Бердяевтің пайымдауынша, Құдай – адам шығармашылығына  дем

беруші. Шығармашылық – адамның  жер бетіндегі мақсаты, Құдай  оны

сол үшін жаратты. Құдайдың ісіні  адам жалғастыруы қажет, сол үшін

Құдай адамға шығармашылық қабілет, немесе өз бейнесін берді. Шығармашылық сәтсіздікті орыс ойшылы эсхатологизм деп атайды,

бірақ бұл уақытша құбылыс. Құдай, Бердяевтің пікірінше, шығармашылықты құтқарады, адам оны тарихтан тысқары Құдайы патшалықта жалғастырады.

Еркіндікті дәріптеген Бердяев экономикалық еркіндіккс қарсы. Пара-докс! Әрине, социализм экономикалық еркіндікті тежеусіз Мүмкін емес, себебі оның басты принципі – Теңдік. Бірақ Бердяев басқа жол іздеуге тырыспайды, экономикалық билікті түгелімен мемлекетке бере салады.

Өмірде де, философияда  да еркін болуға ұмтылған Бердяев  өз көзқа-растарын талай өзгертті. Осындай  бір парадокс оның өмірінің ақырында болды. Соғыс кезінде ол Ресейге жылы ықылас көрсетеді. Бұл құбылыстың себебі Отанына деген сағыныш, оның тағдырына деген аландаушылық пен аяушылық болды ма деп ойлаймын. Саналы өмірінде Ресей туралы

ой кешкен философ шет жерде жүргенде өз халқының бұрын байқамаған ерекшеліктерін тереңірек түсінген секілді. Не десек те, тағдыры

да, философиясы да күрделі  де қызықты, өзгермелі Бердяев адам мәселесін, Ресей тағдыры мәселесін  зерттеуші, интеллектуальдік жағынан  өте бай, терең философ ретінде  әлі де талай философиялық ізденістерді объектісі болып қала беретіні сөзсіз.

Осы пікірді жалпы орыс философиясы туралы да айтуга болады. Бугінгі талдау 19-ғасырдыц соңы мен 20-ғасырдың басында Ресейде терен мазмұнды, философиялық мәні жан-жақты, жүйеліліктен гөрі эмоция толы, соған қарамастан орыс адамының, Ресейдің гана емес, бүкіл адам

зат дамуын болжауга багытталган, тұлгалық сипаты мол, оны объективті зерттеу қазіргі Ресей галымдарының басты міндеті болып табылатын  ерекше философия қалыптасқанын  дәлелдейді.

XX ғ. Орыс философиясының  ерекшеліктері

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан  алынған мәлімет

Философия тек адамның  таза ақыл-ойы әрекетінің өнімі ғана емес, мамандардың шағын ғана тобының нәтижесі ғана емес, ол үлттың рухани тәжірибесінің көрінісі, әр алуан мәдениет туындыларынан көрінетін оның интеллектуалдык әлеуетінің көрінісі. Ол философиялық және тарихи білімнің синтезі бола отырып, тарихи айғақтар мен оқиғаларды сипаттау-ды емес, оның ішкі мәнін ашуды мақсат түтады. Орыс филосо фиясының орталық идеясы адамзат тағдыры мен жалпы өмірдегі Ресейдің ерекше орны мен рөлін негіздеу және іздестіру болды. Және бүл орыс философиясын түсіну үшін маңызды, ойткені ол тарихи дамуының озгешелігіне орай езінің ерекше белгі-лерімен көзге түседі. Орыс философиясы қалыптасуының бастапқы кезеңі - XI— ХVІІ ғасырлар, өзінің пайда болған кезінен ол әлемдік филосо-фиямен байланыстылығымен сипатталады, бірақ сонымен қатар оның төлтумалылығын да теріске шығаруға болмайды. Ол Киев Русінде пайда болады және 988 жылы Русьтің шоқынуынан бас-талған христиандандыру үдерісімен байланысты болды. Өзінің пайда болуында ол, бір жағынан, славяндық пүтқа табынушы-лық дүниетанымының бірқатар белгілері мен бейнелерін қабыл-даса, екінші жағынан, христиандықты қабылдау нәтижесінде Византиямен байланыс орнатып, сол арқылы антик философия-сының көптеген идеяларын бойына сіңірді. Мүнан озге Византиямен қатынас Ресейте шығыстық христиандық философия түжырымдамаларының бекітілуіне ықпал етті. Осылайша орыс философиясы философиялық ой дамуының негізгі бағытына сай дами отырып, христиандандырылған күйінде болса да антиктік, византиялық, ертеболгар дүниетанымы идеяларын бойына сіңірді. Оның үстіне орыс философиясы IX ғасырда Кирилл мен Мефодий қалыптастырған өзінің жеке жазба тілін әуел бас-тан қолданды. Философиялық білім дүниетанымдық функциямен қатар данышпандық қызметті де атқарады, ал Ертедегі Русьтің руха-ни өмірі монастырларда (ғибадатханаларда) шоғырланғандық-тан, бүл философиялық ілімнің сипатына өз әсерін тигізді. Жалпы алғанда, философиялық және тарихи ой христиандық принципіне негізделді. Адамзат пен орыс халқы тағдырларын философиялық па-йымдауда әуел бастан-ақ патриотизм мен тарихи тереңдік орын алады. Ең алғашқы орыс философы — киевтік митрополит Ил-ларион (XI ғасыр) Заң және береке туралы» сөзінде-ақ «орыс жерінің» қасиетті дүние қүдіретінің жалпыөлемдік үдерісіне енуін дінтанулық тарихи түрғыда негіздейді. Оның жүмысын-да Ресейдің тағдыры және орыс халқы мен орыс мемлекетініц әлемдегі мәні мен мақсаты туралы терең пайымдаулар кездеседу Орыс философиялық ойының онан арғы дамуы адамгершілік-практикалық уағыздар дамуы ағымында және өлемдік өрке-ниет дамуындағы православиелік Русьтің ерекше мақсаты туралы ойды негіздеу түрінде жүрді.Ресейдің ерекше миссиясы туралы идея XVI ғасырда «Москва — үшінші Рим» доктринасы пайда болуына алып келді. Доктринада нағыз шынайы ілім ретінде православиелік христиандық барлық биліктің негізі екендігі бекітілді Алғашқы екі Рим де өмір сүрулерін тоқтат-ты, бастапқы «есқі Рим» IV ғасырда варварлардың (тағылар-дың) шабуылы нәтижесінде христиандық ілім орталығы ретінде күйресе, ал екінші «жаңа Рим» - Константиполь христиандық идеялардың жалғастырушысы бола отырып, XV ғасырда түрік-тердің тегеуріиі нәтижесінде Византиямен қатар қүлады.|Ре-сейхристиандықтың мүрагері ретінде «Москва — үшінші Рим» доктринасында бірінші және екінші Римнің ізбасары түрінде корінеді. Өзін үшінші Рим, ал төртіншісі болмайды деп есептейді Филареттің айтуынша алғашқы екі Римнің күйреу себебі, нағыз шынайы дін - православиені сатып кеткендігі және сол үшін қүдайдың қарғысына үшырағандығымен түсіндірілді. Бүл доктрина мемлекеттік өзіндік сананың басты доминанты болды. Сонымен орыс философиясындағы ой «орыс идеясы» ағы-мында қалыптасты. Ресейдің ерекше тағдыры мен орны туралы идея XVI ғасырда қалыптасып, орыс халқының үлттық озіндік санасының алғашқы идеологиялық қүралы болды. Орыс идеясы мүнан әрі қарай отандық философияның XIX ғасыры мен XX ғасырдың бастапқы кезеңдеріпде қалыптасты. Бүл кезеңдегі оның негізін салаушылар П.Я.Чаадаев, Ф.М.Достоевский, Н.И.Бердяевтер болды. «Орыс идеясы» әлем халықтарын бүтіндей біртүтастыққа біріктіретін жалпы адамзаттық идеяның терең көрінісі болды. Бүл идея бойынша тек Ресей ғана христи-андық негізінде бүкіл адамзаттық өркениеттік қозғалыстың ба-сында болуы тиіс. Орыс философиялық ойындағы қызықты ізденістер XVI-XVIII ғасырлар бойында жалғасын тапты және екі үрдістің қара-ма-қайшылығы негізінде өтті. Мүның алғашқысы орыс ойы-ның төлтумалылығына басты назар аударып, бүл төлтумалы-лықты орыстың рухани өмірі өзгешелігімен байланыстырады. Екінші үрдіс Ресейге еуропалық мәдениеттің даму үдерісін та-ңуға тырысты. Бүл үрдіс өкілдерінің айтуынша Ресей Еуропа-ның даму жолына барлығынан кейін түскендіктен, Батыстан көп нәрсені үйреніп, сол өткен тарихи жолды қайталауы тиіс. Бүл екі үрдістің айқын теориялық және қоғамдық-саяси түрғыда қалыптасуы XIX ғасырдың 40-60 жылдары болды. Біріншісін славянофильдер, екіншісін батысшылдар білдірді. Осыған байланысты орыс философиялық ойында екі бағыт қалыптасты. Бүл екі бағыттың да қалыптасуында П.Я.Чаадаев (1794-1856) үлкен рөл аткарды. Өзінің көзқарастарын ол атақ-ты «Философиялық хаттарында» баяндады. Чаадаев католиктік Батысты дәріптеп, оны Ресейге үлгі түтты, ал екінші жағынан, Ресейдің Батыстан айырмашылығы оның ерекше «Ғаламдық миссиясында» деп айтты. Сондықтан ол Ресейдегі славянофильдіктің де, батысшылдықтың да негізін қалаушы болып табылады. Әрине, Чаадаев өз позициясының екіжақтылығын түсінді және осыған байланысты орыс халқы өзіне тиесілі идеяны іздестіру үстінде дейді. Үлттық идея сипа-тының белгісіздігі туралы автордың пікірі кейінгі орыс қоғам-дық ойы өкілдерінің көзқарастарды талдауында айқындала түседі. Бүл екі бағыт та Орыс идеясының мәні мен мағынасын қарама-қайшы кейіпте түсіндіреді. Ресейдің дамуын еуропалық үлгі бойынша насихаттайтын бағыт — бүл батысшылдық. Бүл бағыттың окілдері қатарына А.И.Герцен, Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин, Н.Г.Чернышевский, Т.Н.Грановский сияқты ойшылдар жатады, олармен В.Г.Белин-ский, И.С.Тургеневтер тығыз қатынас орнатты. Бүлардың бар-лығы шіркеуді сынап, материализмге сүйенді, бүл ағъшнан орыс-тың революциялық демократтары өсіп шықты. Батысшылдар Ресейдің «еуропаландыру» идеясын насихат-тады және қорғады. Олардың пікірінше, ел Батыс Еуропаға бағдар үстай отырып, тарихи қысқа уақыттың ішінде экономика-лық және мәдени артта қалушылығын жойып, еуропалық және әлемдік өркениеттің толыққанды мүшесі болуы тиіс. Славянофильдік болса орыстың ерекше философиялық-идео-логиялық ағымы болып табылады. Славянофильдер Ресейдің әлемдегі ерекше мессиандық (қүтқарушылық) идеясын негіздеді. Славянофильдік өкілдері батысшылдарға да, революциялық де-мократтарға да қарсы шықты. Бұл бағыттан діни орыс филосо-фиясы өсіп шықты. Славянофильдіктің негізін қалаушылар А.С.Хомяков, И.В.Киреевский, К.САксаков, Ю.Ф.Самариндер болды. Бұл идеялық позицияға В.И.Даль, А.Н.Островский, В.И.Тютчев сияқты ақын-жазушылар жақын болды. Бүл қоғам қайраткер-лерінің шығармашылығы бойынша, философия - Ресей еркениетті елдермен бірқатар болу үшін Батыстан алынған үлгілердің бірі емес, үлттық дамудың рухани жетістіктері шеңберіндегі қажетті элемент. Олардың жүмысында тарихтың озінен туындайтын дербес сара жол мен ерекше міндеттерді шешу үшін орыс ойының қажеттілігі туралы ойы бекітіледі. Орыстың толтума философиясының зерттеу аймағы осымен сипаттала-ды. Бұл міндеттер мен зерттеу аймағы Православиемен тығыз байланыстырылды. Славянофильдер Ресей дамуының бүкіл Батыс өркениетінен түбірлі айырмашылығы туралы тезисті үстанады. Бүл жерде ең алдыңғы орынға діни бастау шығады. Ресей православиелік рухани негізге сүйене отырып, оны әлемдік жетекшілікке әкелетін ерекше жолмен жүруі тиіс. Ресейдің бүл жоғары мақсаты мен парызын оның азаматтары сезіне білуі керек. Славянофильдер ез отанының тарихына бет бүра отырып, орыс қоғамы қүрылуыңдағы оның толықтығы мен жан-жақтылығын дәлелдеуге тырысады. Олардың пікірінше, ба-тыстық мемлекеттер жасанды қүрылымдар. Керісінше, Ресей органикалық түрғыда қалыптасты, ол «қүрылған» жоқ, ол «өсіл шықты». Ресейдің бұл табиғи дамуын славянофильдер право-славиенің ерекше әлеуметтік ұйым - селолық (ауылдық) қауым-ды тудыруымен түсіндіреді. Орыстың қауымдық қүрылымы, олардың пікірінше, ерекше тарихи жолды айқындайтын орыс халқының ең маңызды принципі. Жоғарыда айтылғандай славянофильдердің бастапқы тезисі Православиенің шешуші рөлін бекіту болып табылады. Олардың пікірінше, дәл осы орыс жерін жаратқан «орыс рухын» қалыптастырды. Православиенің өзге діндерден артықшылығын көрсететін қандай қасиеттері бар? Бүл сүраққа жауап беру үшін славяно-фильдер әлемдік тарихтағы өр түрлі діндердің рөлін бағалай-тын зерттеулер жүргізеді. Христиан діні үш ірі бағытқа бөлінеді: Католиктік, Православиелік, Протестанттық. Бүл бөліністен кейін «еркіндік бастауы» шіркеулердің кейбіреуінде өзінің мәнін жоғалтқан. Славянофильдер католицизмде шіркеу еркіндігі жоқ деп есептейді, өйткені онда Рим папасының күнәсыздығы ту-ралы догма бар. Протестантизм болса шіркеудің жойылуына әкелетін адами еркіндікті, индивидуалдық бастауды абсолют-тендіре отырып, өзге біржақтылыққа үрынады. Тек правосла-вие ғана еркіндік пен қажеттілікті үйлесімді түрде үңдестіреді. Еркіндік пен қажеттілік үйлесімділігі мәселесін шешу үшін славянофильдер өздерінің; философиялық көзқарастарындағы маңызды принцип - соборшылдық (еркін қауымдастық) үғымын енгізеді. Бүл үғымды даярлаған А.С.Хомяков (1804-1860). Ол Русьтегі патриархалдық өмірді қалпына келтіру, «Қасиетті Русь» идеалдарына бет бүру, православиені ең жоғарғы бастау ретіндегі концепциясын бекіту сияқты идеяларды қолданды. Хомяковтьң тарихи концепциясында шіркеу «бастапқы нақтылық» болып та-былады. «Соборшылдық» үғымы да осымен байланысты. «Собор-шылдық» принципін бекіту индивидуализмді ғана теріске шыға-ру емес, жеке еркіндіктен атіыратын үжьвщы да моішшдамайды. «Соборшылдық және қауымға табынумен» (культ) сипатталатьш Хомяков философиясы индивидуализммен қатар, казармалық коллективизмге қарсы бағытталған және орыстың православиелік шіркеуінде бар еркіндік пен сүйіспеншілік принциптерін бекітуге бағытталған. Соборшылдық адам өмірқамының барлық салала-рынан көрінеді: шіркеуде, отбасында, қоғамда. Ол еркін адамзат-тық бастау («адамньщ еркіндік ырқы») мен адамның қүдайға тән құдіреттік бастауының («ырыс-береке») озара әрекеті нәтижесі болып табылады. Славянофильдердің айтуьшша «соборшылдық-ты» православиелік «шіркеулік қоршаудағылар» ғана, яғни православиелік қауым мүшелері ғана игере алады, ал «бөтендер мен дінсіздер» оны қабылдай алмайды. Ауылшаруашылық қауымын славянофилъдер асыра дәріптетіді. Қауымның экономи-калық әрекеті жеке және қоғамдық мүдделердің үйлесімді бірлігін білдіреді. Селолық қауымның басты артықшылығы өз мүшелерін тәрбиелейтін рухани адамтершілік принциптерден көрінеді: ортақ мүддені сақтауға дайын болу, патриотизм. Славянофильдердін, пікірінше, қауым мүшелері бойында бұл қаеиеттердің пайда. бо-луы ертедегі діни дәстүрлерді бейсаналы инстинктті түрде сақтау жолымен жүзеге асады. Қауым өмірдің әлеуметтік үйымдасуының ең жақсы форма-сы деген принципиалды түжырымға негізделе отырып, славя-нофильдер қауымдық принципті барлығын қамтитындай етуге, яғни оны қала өмірінің ортасына да енгізуге тырысты. Қауым-дық қүрылым сонымен қатар мемлекеттік өмірдің негізін қүрауы тиіс, олардың пікірінше ол «Ресейдің түрпайы әкімшілігін» ал-мастыруға қабілетті. Славянофильдердің түжырымдауынша, ресейлік қоғамда «қауымдық принциптің» таралуъша байланысты «соборшылдық рух» беки түседі. Әлеуметтік қатынастардың негізгі принципі «барлығының мүддесі үшін өзінен бас тарту» болып табылады. Осының арқасында діни және әлеуметтік талггыныстар біртүтас ағымға қүйылады. Нәтижесінде, славянофильдер «халықтық қауымдық бастаудың шіркеулік қауьшмен жандануы» деп анық-тайтын ішкі тарих міндет атқарылатын болады. Сонымен, ертедегі Русь және феодалдық бытыраңқылық түсындағы Ресейдің философиялық ойы антиктік және визан-тиялық оркениеттер жетістіктерін игере отырып, бір мезгілде озінің бастапқы дербес қадамдарын да жасай бастады. Ол діни дүниетаным шеңберінде дамыды. Алайда осы діни қабық асты-нан практикалық сүрақтарға теориялық жауап беруге тырыс-қан төлтума ойды да табуға болатын еді. ХІУ-ХҮІ ғасырларда феодалдық Русьтегі философиялық ой өлі де болса діни идеология шеңберінде дамиды. Сонымен қатар бүл тарихи кезеңде православиелік-христиан дінінің догматтары мен православиелік шіркеу әрекетіне ақыл-ой түрғысьшан сьш-шыл түрде келген рационализмнің пайда болуымен байланысты ірі қадам жасалды. Бірақ бүл рационализм философияның дін және дінтанудың бөліне бастаған үрдісі ішінде ғана өмір сүрді. Діни философия — коммунистік идеология үстемдігі жағдайъшда кеңестік философияда біржақты түсіндіріліп кел-ген XX ғасыр басындағы орыс мәдениетінің аса маңызды бөлігі. Философияның міндеті барынша кең, ал оларды шешу қабілеттері адамда сонша кемшін дамыған, философия бүгінгі күндері математика немесе физика сияқтщ ғылымдармен салыс-тырғанда төменгі деңгейде дамыған. Мұны философия тарихындағы бір-біріне қарама-қарсы көптеген философиялық мектеп-тер бар екендігі туралы дәлел айғақтайды. Бүгінгі күндері әр түрлі мектептер мен бағыттар жалпы мақсатқа — ақиқатқа жету барысында өзара түпкі келісімдерін табуға тырысуда. Орыстың діни философиясының да ақиқатты өзіндік түсінуі мен оған деген өз жолы болды. Арнайы ғылымдармен салыстырғанда, яғни әлемнің әр түрлі қырымен айналысатын жекелеген ғылымдармен салыстырған-да философияда әр түрлі халықтар мүдделері өзі таңбасын қал-дырады. Соңдықтан да неміс, француз, ағылшьш, американ және орыс философтарының үлттық ерекшеліктері туралы айтуға болады. Әр түрлі елдердегі фйлософиялық мектептер арасындағы айыр-машылықтар зерттеу пәнін арнайы таңдауға, философиялық ой-толғауға деген қабілетіне, тәжірибенің әр алуан түрлеріне, са-налы, сезімдік немесе діни және т.б. бағынышты болады. Ресейде қазан төңкерісіне дейін философияның барлық са-лаларында — гносеологияда, логикада, этикада, эстетикада және философия тарихында зерттеулер жүргізілді. Онан кейінірек те орыс философтары этика мәселелерімен ерекше айналысты. XX ғасырдың бас кезіндегі қоғамдық-саяси ойдың ең басты бағыттарының бірі дши философия болды. Бүл бағыттың өкіл-дері — Николай Бердяевтің, Сергей Булгаковтың, Павел Флорен-скийдің және т.б. ойшылдардьщ есімі әлемге белгілі. Олардың шығармашылығына XIX ғасырдағы орыс философиясының дәстүрлерімен қатар (славянофильдерден бастап Ф.Достоевский мен Вл.Соловьевқа дейін), әр түрлі мистикалық және песстшс-тік көңіл-күйлерге толы сол дәуірдің өзі де үлкен ықпалын тигізді. Орыстың діни философиясында сыртқы әлемнін, танымды-лығы туралы көзқарас кеңінен таралған. Бүл көзқарас өзінің шеткі формасында, дәлірек айтқанда объектті сол күйінде интуитивті тікелей пайымдау ілімі формасында көрінеді. Гносеологиядағы интуитивизмнің әр түрлі формаларын В.Со-ловьев, кн. С.Трубецкой, ки. Е.Трубецкой, Н.Лосскиті, П.Фло-ренский, С.Франк, В.Бабунин, Ф.Бережков, А.Огнев, А.Козлов (қүдайды түсшу туралы ілімінде), В.Эрн, А.Лосев, Д.Болдырев, С.Левицкий, И.Ильин және Л.Карсавин өз еңбектеріңде қарастырады. Канттың гносеологиялық идеализмімен салыстырғанда орыс интуитивизмі гносеологиялық реализмнің формасы болып та-былады. Бүл мысалы мынадай айгақтан көрінеді. Ағайынды Трубецкойлар сияқты орыс философиясының өкілдері сезімдік мөліметтер - бұл бақылаушының субъективті психикалық жағ-дайы деген ілімнен бас тартып, оларды транссубъективті сипат-та деп санауымен батыс философиясына үлкен ықпал етті. Бұл реализмнің тағы бір көрінісі орыс философтарының мистика-лық интуицияға деген сенімінен байқалады. Киреевский мен Хомяковтың жарияланған бұгін таным идея-сы, яғни органикалық барлығын қамтитын тұтастық ретіндегі таным идеясы көптеген орыстың діншіл ойшылдары арасында қолдау тапты. Киреевский және Хомяков бүтін ақиқат тек бүтін адамға ғана ашылады дейді. Тек өзінің барлық рухани күштерін — сезімдік тәжірибе, рационалды ойлау, эстетикалық перцепция, адамгершілік тәжірибе және діни парасатты, - бүтін бір түтас-тыққа жинағанда ғана, адам әлемнің нағыз болмысын түсіне бастайды және Қүдай туралы жоғары рационалды ақиқатты игереді. Дәл осы бүтіндік тәжірибе көптеген орыс ойшылда-рының - кн. С.Трубецкойдың, кн. Е.Трубецкойдьщ, П.Флорен-скийдің, С.Булгаковтың, Н.Бердяевтің, Н.Лосскийдің, С.Франк-тің, Л.КарсаВиннің, А.Лосевтің, И.Ильиннің және т.б. шығар-машылық қызметінің негізін қүрады. Орыстың діни философиясындағы бүтіндік-танымға үмтылу мен нақтылықты терең сезіну сезімдік тәжірибенің барлық әр-алуандыльгғымен қатар, болмыс құрылысьша терең енуге мүмкін-дік беретін тылсымдық тәжірибеге де сенумен тығыз үйлеседі. Орыстың діншіл философтары жоғары қүңдылықтарды бізге ашып беретін адамгерцгілік және эстетикалық тәжірибелерге, интел-лектуалдық интуицияға сенумен қатар, ең алдымен адамның Қүдаймен және оньщ патшалығымен байланыс орнатуға мүм-кіндік беретін мистикалық діни төжірибеге де сенеді. Орыс философтарының пікірінше, философияның басты міндеті тәжірибенің барлық алуан түріне сүйенетін бүтін түтас-тық ретіндегі әлем туралы теорияны жасап шығару болып та-былады. Бұл мәселені шешуде дігти тәжірибе бізге ең маңызды мәліметтерді бере алады. Тек соның арқасында ғана біз озіміздің дүниетанымымызды барынша толықтырып, ғаламдық өмір сүрудің қүпия мәнін аша аламыз. Бүл тәжірибені назарға алған философия міндетті түрде діни философияға айналады. Хрис-тиан діні діни тәжірибе саласындағы ең жоғарғы және ең толық жетістіктерімен ерекшеленеді. Жоғарыда ескертілгендей, орыс философггялық ойьптың басш ерекіиеліктерінің бірі - бүл Киев Русі дәуірінен-ақ басталған христиандандыру үдерісімен тығыз байланысты оның діни си- паттағы бағыты. Онан әрі қарай бүл «Москва - ұшінші Рим» теориясында дами түсті. Бүл діни бағыт орыстың діни мессиан-дық идеясында, орыс патшалығы мен халқының ерекше мис-сиясы - «Қасиетті Русь» идеясында агіқын көрінеді. XIX ғасыр мен XX ғасырдың басында орыс философиясындағы бүл діни сарындар қалыптасып үлгерген «Орыс идеясьшан» аңғарылады. Сонымен қатар бүл діни сарын Чаадаевтың кезқарастарын, про-виденциализм пршщиптеріне негізделген оның тарих философиясын басшылыққа алған славянофильдер философиясының бүкіл он бойын алып жатыр. Чаадаев бойынша қоғамдық даму-дың анықтаушы факторы «Қүдайдың керіпкелдігі» болып та-былады. Тарих негізінде жатқан Қүдайдың еркі христиандықта езігщ барлық бітімімен көрінеді. Соггьгмен орыстың дігш дәстүрі кездейсоқ емес, Ресейдің ерекпге тарихи дамуының нәтижесінде қалыптасты. '"Тесейдщ төлтумалылығы, өз дамуы барысында оның Батыс Еуропадан түбірлі айырмашылығы үшін күрескен славянофиль-дер Ресейді христиан щықты, ең алдымен православиенін; аясын-да керді. Славянофильдердің идеялық жетекшісі А.С.Хомяков «Қасиетті Русь» идеологиясын қайта калпына келтіруге шақы-ра отырып, мәңгі бастау ретінде православиені бекітуді үсынды. Хомяковтың философиялық козқарастарына қайта орала отырып, ол үшін шіркеу «бастапқы нақтылық» болғандығын ескерте кетейік. Барлық славянофильдер де осы түрғыда па-йымдады, сондықтан олардьгң козқарастарында діни идея алдыңғы орынға шығады. XIX ғасырдьщ 60-70 жылдары славянофильдер ілімін жалғас-тырған түбіршілдер болды. Олардьщ философияльщ ізденістерінің басты идеясы - «үлттық түбір» Ресей дамуының негізі. Барлық түбіршілдерді олардьщ дүниетагшхмыньщ дігш сипаты біріктірді. «Үлттық түбір» ретінде православие идеалдары мен қүндылық-тары альшды. Бүл бағыттың негізгі окілдері - А.А.Григорьев, Н.Н.Страхов, Ф.М.Достоевскийлер болды. Түбіршілдер арасындағы ең көрнекті ойшыддың бірі Ф.М.Достоевский (1821-1881). Ол философ болмағанымен, таза философиялық шығармалар жазбағанымен, оның философиясы — ол қалыптастырған әдеби кейіпкерлерінің ойы және қылықта-ры. Оның шығармаларынын философиялылығы соншалық, тіпті әдеби-көркем жанр шеңберінен шығып кетеді. Жазушы шығармаларында адам тағдыры мен мәнінің әлем және Қүдаймен терең байлаігыстылығы туралы идеясын котереді. Достоевскигі бойынша еркіндіктің «шынайы жолы» - бүл Қүдай-адамға жеткізетін жол, Құдайдың жолымен жүру. Ол үшін Қүдай адамгершіліктің барлық кепілінің негізі болып табылады. Достоевскийді үрейлендіретін нәрсе - бір нәрестенің болса да көз жасына қүрылған әлем мен адамдар өрекетін жарқын болашақтың атымен ақтап алуга бола ма деген мәселе. Оның жауабы дайын - ешқандай да жоғары мақсат бейкүнә сәбидің қайғысы мен зорлықты ақтай алмайды. Бүл жолмен Қүдай мен Әлемді келісімге келтіру мүмкін емес. Достоевскийдің ойын-ша, Ресейдің жоғары үлттық миссиясы халықтарды христиан-дық түрғыда біріктіру болып табылады. Ресейде Достоевский діни философияның бүкіл кейінгі да-муына үлкен ықпалын тигізді. Оның көзқарастары Батыста экзистенциализмнің, яғни әлемдегі адамның өмір сүруін негізгі мәселе ретінде қарастыратын философияның қайнар көзінің бірін қүрады. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бірінші жартысында-ғы орыстың діни философиясы философиялық жүйелердің қалыптасуымен байланысты болды. Бүл дәуір ойшылдарына Н.Ф.Федоровты, Б.Н.Чичеринді, М.О.Лосскийді жатқызуға бо-лады. Бүл дәуір философиясыиың сипаттамалық ерекшеліктері оның гуманизмі және діии сипаты болды. Бүл кезеңнің тағы бір ерекшелігі - жаратылыстың дамуымен байланыс және орыс космизмінің пайда болуы. Космизм екі бағытқа бөлінеді: мис-тикалық (НФ.Федоров, В.С.Соловьев, П.А.Флоренский) және ғылыми (К.Э.Циолковский, В.И.Вернадский). Мистикалық бағытта ең алдымен В.С.Соловьевті бөліп атау-ға болады. В.С.Соловьев (1853-1900) діни орыс философиясы-ның, білімнің біртүтастығы мен бүтіндігі туралы идеяның негізін қалаушы, орыстың корнекті христиандық философы. В.С.Со-ловьев философиясы діни философиялық дәстүрдің бүкіл рухы мен кейпін білдіреді. Көптеген ірі философтар ездерін В.С.Соловьевтің ізбасарлары ретінде санайды. Соловьев дәуіріне Трубецкой шығармашылығын, Флоренский мен Бердяевтің ерте шығармашылығын жатқызуға болады. В.С.Соловьев адамның дінижәне әлеуметтік өмірі сүраныс-тарын біртүтастыққа байланыстыратын бүтшдей дүниетаным-дық жүйені қүруға тырысты Соловьевтің ойы бойынша мүндай дүниетаным негізі христиандық болып табылады. Соловьевке дейінгі және кейінгі діни ойшылдар да бүл идеяны айтқаны-мен, бүл дүниетанымньщ негізі ретінде тек бір христиандық концессияны ғана (православие, католицизм немесе протестан-тизм) қалап алды. Соловьев төсілінің ерекшелігі, ол барлық христиандық концессияларды біріктіруді жақтады. Сондықтан оның ілімі тар бағытта емес, концессияаралық сипат алды. Соловьевтің тағы бір маңызды ерекшелігі, христиандық дүние-танымға жаратылыстанудың соңғы жаңа жетістіктерін енгізіп, ғылым мен дінді синтездеуге үмтылуымен сипатталады. Соловьев философиясының негізгі идеясы - жалпы тұтас-тық идеясы. Бүл идеяны дайындауда славянофильдердің со-боршылдық идеясына сүйенгенмен, оған жалпы қамтушы, ғарыштық мағына береді. Болмыстың төменгі жөне жоғарғы деңгейлері өзара байланысты, өйткені төменгі үнемі жоғарыға тартылып отырса, ал өрбір жоғары өзіне теменгіні «енгізеді». Соловьевте жалпы түтастық, «қүдайдың қасиетті Үштігі бар-лық қүдіретті жаратылыстармен, оның ішінде ең бастысы адам-мен байланысты» деген түжырымынан көрінеді. Жалпы түтастықтың негізгі принципі: «Қүдайда барлығы біртүтас». Жалпы түтастық- бұл ең алдымен жаратушы мен жаратылыс тұтастығы. Қоршаған әлем тек бір қүдіретті суреткердің шығармашы-лық еркінен туындайтын жетілген туынды ретінде қарастыры-ла алмайды. Қүдайды дүрыс түсіну үшін оның абсолюттік мәнін үғыну аз, сонымен қатар оның ішкі қайшылығын да қабылдау қажет. «Барлығы болу үшін абсолюттік көп нөрсені таЛап етеді». Бүл - қоршаған өлем туралы Соловьевтің пікірі. Соловьев болмыстың диалектикалық төсілін қолдады. Оның пікірінше шындықты қатып қалган формасында қарас-тыруға болмайды. Барлық тіршіліктің ең жалпы белгісі өзге-рістердің алмасуымен сипатталады. Болмыстың үздіксіз ди-намикасын негіздеу үшін ол белсенді идеялармен қатар әлемдегі барлық озгерістердің субъекті түрінде көрінетін әлемдік жан деген белсенді бастауды енгізеді. Бірақ ол өз алдына дербес өрекет етпейді, бүл әрекет қүдайдың қүдіретін керек етеді. Бүл қүдірет Қүдайдың өлемдік жанға, оның бар-лық әрекетін анықтаушы форма ретіндегі жалпы түтастық идеясын беруінен көрінеді. Соловьев жүйесіндегі бүл мәңгілік идеясы София - дана-лық атауын алды. София - Соловьев жүйесіндегі негізгі үғым. Сондықтан оның ілімі софиология деп аталады. София үғымын енгізгенде Соловьев бүл әлемнің тек Қүдайдың ғана жараты-лысы емес екендігін айтқысы келеді. Әлемнің негізі мен мәні Қүдайға, өлемге және адамға жалпылық беретін жаратушы мен жаратылыс арасын байланыстырушы буын ретінде қарастыры-латын «Әлемдік жан» - София болып табылады. Құдайдың, әлемнің және адамның жақындасу тетігі Соловъевтің философиялық ілімінде құдай адам концепциясы арқылы ашылады. Құдай адамның нақты және толысқан үлгісі ретінде христиандық догмат бойынша әрі толық адам болып саналатын Иисус Христос болып табылады. Оның бейнесі әрбір индивидтің ұмтылуы тиіс идеалы ғана емес, бүкіл тарихи үдеріс дамуының жоғарғы мақсаты болып табылады. Соловьевтің тарихы, Софиясы осы мақсатқа негізделеді. Бүкіл тарихи үдерістің мақсаты мен мәні адамзаттың рухтануы, адам мен құдайдың бірігуі, қүдай адамның кейпіне ену болып табылады. Қүдіретті әлем туралы Соловьевтің ойы мынадай: Киелі құдіретті әлем - бұл ең нағыз шындық әлем, бұл әлем бүкіл дүниенің ұмтылатын идеалды түтастығы. Қүдаймен сәйкес келетін ақиқаттың өзі. Шынайы болмысқа заттай болмыс қарсы келеді. Әлемдік үдерістің міндеті табиғи болмысты идеялардың жалпы тұтастығына және шынайы, қүдіретті болмысқа сәйкес келтірумен сипатталады.