Ертедегі үнді философиясы

Даос дәстүрі – бұл адамгершілік, адамды түпкілікті жетілдірудің жеке жолы, Дао және Дэ мистикалық жарықтанушы мектебі.

Дао – бұл оқудың негізгі ұғымы, қытайлықтар оның мәндері бекітілмейді деп түсіндіреді.Дао өзімен-өзі бар болатын мүмкін емес мәңгі,шексіздігін анықтайтын керену, жасандылық, зорлықтың іздерін алып жүрмейді.

Лао Цзы қытай дәстүрі үшін келесілерді істемеуді қағида еткен:

• Әлемді ауладан шықпай тану мүмкін. Таңдаудың жолы мүмкін терезеге қарау болар.Алыста жүрсең – аз білесің. Даналар сондықтан ешқайда бармай-ақ зерттеді: көрмей аңғарды, жұмыс істемей жасады.
• Істемеуді қағида, табиғи жүріске араласпау бойынша ұғынылған күш болжағыш білдіреді.Сөйткенде олардың пікірі бойынша болмыстың толықтығы адамды алады.

Моизм – конфуцийшілдікке қайшы оқу. Моизмнің негізін салушы Мо Ди ( б.д.д. 476-391 жж.). Оның әлеуметтік этикасында «жалпылық махаббат» пен өзара пайда , конфуцийшілдік адамзат қстанымдарына қарсы тұратын, конфуций үшін тәртіпті сақтағанда мүмкін.Моистер әлеуметтік этиканы тура басшы әрекетімен байланыстырғылары келеді. Мо Ди елде толқулар мен көтерілістердің пайда болуына қарап, адамдар бір-бірін жақсы көредуне қалды деп есептеген. Оның пікірінше  басқарушының адамзатқа « тілей алатын» және «тілемейтін» қабілеті бар және оларды марапаттай немесе жазалай алатын аспан бар.

Моистер дәстүрлерге де сыни көзқараспен қарап, бүгінгі күнге қажеттіліктерін алады. «Кітапшылардың» дәстүрге, салтқа деген артық құмартушылықтарын сынай отырып, олар заңды өзгертуге тырысты. Заң- басқарудың қосымша құралы, сондықтан аспан еркімен санасып, бар махаббатымен қызмет етуі керек.

Легизм – бастаушыларына Цзы-чан, Щан Ян,Ан  Сы және осылардың ішіндегі белгілі  Хань Фэй жатады, ол мемлекетті басқару теориясын шығарды. Әйгілі заңгерлердің еңбегіне сүйене отырып, ол «үш сайман» және «екі тартпа» оқуын жасап шығарды. Бұл оқудың негізінде әрбір заң екі бастаудан тұрады – «қамшы және тоқаш» - жаза және құттықтау деген тезис жатыр. Хань Фэй сарай басшылығының табиғатына қорытынды жасады және өзінің «Даыл жалғыздығы» және «Бес паразит» атты екі еңбегінде заң басшылығы жайлы жазды.

Хань Фэй пікірінше адам туғаннан эгоист болып жаратылады.Қатыгез бастау табиғаттың өзінен басталады.Бұл табиғат заңдылығы ешқашан жақсылыққа айналмайды, тек оны жазалау арқылы жақсылықты күтуге болады.Осымен байланысты басшы барлық адамдарды өзіне қызмет етуге мәжбүрлеп, құрметтеу, жазалауға әуестенуге шақырады.Осымен бірге Хань Фэй Цзы аз құрметтеп, қатты жазалауды ұсынды. Мемлекеттің бірлігі және оның беріктігі басшылықтың заңылықпен қамтамасыз етуінде.Легистер мемлекеттің шаруашылық қызметіне ерекше мән беріп, оның экономикадағы рөлінің, яғни бағаның, нарықтың тұрақты болуын реттейді. Өкіметтің орталықтандырылған қуаттылығы үшін табиғи байлықты реттеу үшін мемлекеттік монополияны және пайданы мемлекеттік қазынаға беруді ұсынды.

                                     Қорытынды

Шығыс философиясы жайында қорытып айтқанда мына мәселелерге тоқталған жөн: алғашқы Қытай философиясы Конфуций мен Дао, данышпан батаушысы Лао-Цзы төңірегінде қалыптасты.Егер ертедегі Үндістанда барлық философиялық ағымдар ведизммен байланысты болса, Қытайда ола Конфуций төңірегінде қалыптасты. Мәселе болмыс пен бейболмыс, олардың мәні және арақатынасы жайында жүргізілді.Үнді философиясында АСпан пен Жерді жұбайлар ретінде қараса, Қытай философиясында осы пікірді негізге ала отырып, Аспанды билейтін – ер рухы «ян», Жерді билейтін – «инь» ретінде қарастырылады.Қытай философиясы бойынша түрсіз,иүссіщ,бейнеленбейтін,ретсіз әлемде екі рух пайда болды: олардың бірі – Аспан, бірі –Жер. Үнді философиясында ерте бастан –ақ болмыс пен бейболмыс арасында байланыспен қатар айырмашылық та бар екені айтылады. Бейболмыс – ретсіз космос әлемін бейнелейді. Ең жоғарғы Брахмен – бұл мәңгі өзгермейтін, жойлымайтын болмыс, ешқашан тумаған, өлмейтін құбылыс.Ол әрі мәнді,түссіз,шексіз,мәңгі қозғалыстағы тіршілік атасы. Барлық тіршіліктегі болмыстар бейболмыстан жаралған.

Ертедегі Үнді елінде 3 дін болған: брахман,джайнизм,буддизм.Соңғысының негізін салған Сиддхартха Гаутама. Ертедегі Қытайдағы сондай діндер – даоцизм, конфуция, буддизм. Сонымен қатар ертедегі Шығыс философиясы мен мәдениетінде көтерілген мәселе – адам проблемасы. Адамдар мен Құдайлар арасында белгілі бір заңдылық немесе байланыс бар деп есептеді олар. Жаратушы шектен тыс ғана емес, ол сонымен қатар өкпешіл және кекшіл. Толып жатқан садақа, құдайы беру кәдесі осыдан шыққан. Үнді философиясы бойынша дүние алдымен қарапайым тобыр болған, кейін веда мифі бойынша, мың басты, мың көзді, мың қолды, мың аяқты Перуш пайда болды. Ол алғашқы Рух – ғарыштың өзі. Оның ақылы – Ай, көзі – Күн, ерні – От, өкпесі –Жел.Перуш – тек ғарыштың ғана емес, адам қоғамының да негізі. Оның аузынан -  абыздар, табанына – қалған барлық адамдар, қолынан – әскер, қабырғасынан – сауда дүниеге келді.Қытайда бәрі Паньгудан пайда болды делінеді. Оның демінен – жел,бұлттар, басынан – күн күркіреу, сол көзінен – Күн, оң көзінен – Ай, денесінен – дүниенің төрт бұрышы, қанынан – өзен-су, терісінен – жауын,шық,көз жанарынан найзағай пайда болған.Қытайда осылардың бәрінің негізі Тянь деп есептеген. Тянь деген сөз біздіңше Тәңір деген ұғымға ұқсас. Философия негізі – Конфуций өсиеттері.Оның философиясы – гуманизм. «Өзіңе ұнамайтынынды басқама жасама» ,- дейді Конфуций.

                                  Пайдаланылған әдебиет:

1. Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов  «Философия» Алматы, 2005 ж

2.М.Ш.Хасанов,В.Ф.Петрова, Б.А.Джаамбаева  « Философия» Алматы 2012 ж