Шетел инвестицияларын Қазақстан экономикасына тарту процесін реттеу

    1.Шетел  инвестицияларын  Қазақстан экономикасында  қолдану

    2. Сыртқы қарызды  бақылау және басқару.

    3.Қазақстан  экономикасына шетел  инвестициясын тартудың  тиімді формалары

    Қорытынды

    Пайдаланылған әдебиеттер  

    Кіріспе         

      Шетел капиталын тарту және  оны пайдаланудың тиімділігін  көтеру, мемлекеттің ұлттық мүдделері  мен шетел инвесторлары мүдделерінің  келісімді болуын қамтамасыз  ету мақсатында, ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық механизмді  жетілдіру, инвестициялық қызмет  үшін жалпы қолайлы жағдай  мен экономиканың басым салаларын  дамыту преференциялық режим  құруды талап етеді. Іс жүзіндегі  механизмге толықтырулар мен  өзгерістер шаруашылық жағдайы  мен оның икемділігін көтеруге  байланысты енгізілуі тиіс. Шетел  инвестицияларын тарту мен қолдану  процесін тежеуші бюрократиялық  процедураларды жеңілдету және  шетел инвесторларының құқықтарын  қорғау бойынша кепілдемені көтеру  аса маңызды рөлге ие. Қазақстан  экономикасына шетел капиталын  тартудың негізгі формаларының  бірі – сыртқы несиелер. 
Несиелік келісім шарттарға қол қоюда, сонымен бірге, көзделген инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда, дефольттардың, яғни сыртқы қарызды жабумен байланысты бірқатар қиындықтар туу мүмкін.   

      Сыртқы қарызды бақылау және  басқару бойынша жұмыстардың  маңызды бір бөлігі - шетелдік  кредиторлардың қаржылық мүмкіндіктерін  бағалау және шетелдік несиені  тартудың мақсатын қарастыру  негізінде конкурстық таңдаудың  болуы. 
Шетелдік несиелер бойынша шешім қабылдауда, министрліктер мен ведомстваларды, кәсіпорындар мен ұйымдарды жауапкершілікке тарту бойынша механизмді құру, облыстық әкімшіліктермен бұл жауапкершілікті бөлу шаралар жиынтығының маңызды құрамдас бөліктері болуы тиіс. Жергілікті  билік органдары жобаны қолдап, несиелік келісім жасауға итермелейді. Сонымен қатар, оның әр түрлі нысанда жүзеге асырылуына қатысуы тиіс: дайын өнімнің өткізу нарығында болуына көмек көрсету, заңдық және экономикалық түрде ақыл - кеңес беру, нақты қалыптасқан жағдайға байланысты консалтингтік және басқа да қызмет көрсету.     

      Қазақстан экономикасына шетел инвестициясын тартудың тиімді формаларының бірі - әлемдік нарықта қазақстандық кәсіпорындар мен салалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде біріккен кәсіпорындарды құру. Бұл мәселені толығымен қарастыру үшін, қазақстандық инвестициялық ақуалын ғана талдап қоймай, сонымен қатар серіктестердің іс-қимылдарын да қарау керек.  

    1.Шетел  инвестицияларын  Қазақстан экономикасында  қолдану

    Шетел капиталын тарту және оны пайдаланудың тиімділігін көтеру, мемлекеттің  ұлттық мүдделері мен шетел инвесторлары мүдделерінің келісімді болуын қамтамасыз ету мақсатында, ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық механизмді жетілдіру, инвестициялық қызмет үшін жалпы қолайлы жағдай мен экономиканың басым салаларын дамыту преференциялық режим құруды талап етеді. Іс жүзіндегі  механизмге толықтырулар мен өзгерістер шаруашылық жағдайы мен оның икемділігін  көтеруге байланысты енгізілуі тиіс. Шетел инвестицияларын тарту  мен қолдану процесін тежеуші  бюрократиялық процедураларды жеңілдету  және шетел инвесторларының құқықтарын қорғау бойынша кепілдемені көтеру аса маңызды рөлге ие. Қазақстан  экономикасына шетел капиталын  тартудың негізгі формаларының бірі – сыртқы несиелер. 
Несиелік келісім шарттарға қол қоюда, сонымен бірге, көзделген инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда, дефольттардың, яғни сыртқы қарызды жабумен байланысты бірқатар қиындықтар туу мүмкін.

    Дефольт себептеріне барлық кезеңдерде шетелдік несиелік тізбектер есебінен қаржыландырылатын  инвестициялық жобалар қозғалысы  механизмінің жоқтығы немесе сәйкес болмауы жатады: келісім шартқа қол  қою, аймақ, ұйым немесе үкімет деңгейінде жоба бойынша шешім қабылдау, несиені  игеру және ол бойынша қарызды  өтеу. Әлемдік бизнесте кәсіпорындар мен ұйымдардың тәжірибесінің болмауы  қарыз алушы үшін пайдасыз және кемсітушілік келісім шарттар жасауға әкеледі. Олардың жүзеге асырылуы нақты кәсіпорындар мен ұйымдардың, жалпы республика аймақтары мүдделеріне зиян келтіруі мүмкін.

    Басым инвестициялық жобаларды таңдап алу механизмінің басты кемшілігі  – таңдаудың нақты белгілері  мен қарапайым бағыт - бағдардың  жоқтығы. Жобалардың көпшілігі экономикалық тиімділік, валюталық қайтарымдылық,  ішкі қарыз қабілеттілігі жағынан толық дәлелденбеген. Әлеуметтік сипаттағы көптеген жобалар экономикалық пайдалылыққа зиян келтіруде. Қазіргі таңда тартылған несиелер бойынша төлемдер өтелуде. Шетел несиелері бойынша өтелмеген төлемнен қалыптасқан соммалардың үшінші бөлігі төлем қабілеттілігі жоқ шаруашылық субъектілерге келеді. 
       Мүмкін боларлық дефольттарға жол бермеу үшін қаржылық, әкімшілік, құқықтық сипаттағы шаралар жиынтығын қолдану қажет. Ең алдымен, бақылау және жоспарлау сенімді негізге ие болуы үшін ұлттық экономиканың барлық секторлары мен барлық формасында сыртқы ресурстар түсімі көлемін сипаттаушы негізгі статистикалық көрсеткіштер жүйесі әзірленіп енгізілуі тиіс.

    Пайдасыз  келісім шарттар жасау, қорлардың  шамадан тыс жұмсалуы, ескірген техника  және технологияны сатып алуды тудырған несиелерді жабық түрде бөлу сияқты қалыптасқан тәжірибеде өзгерістер мен толықтырулар енгізуді қажет  етеді. Сыртқы қарызды бақылау және басқару бойынша жұмыстардың  маңызды бөлігі жан - жақты бағалаудан өткен тиянақты таңдалып алынған  және дайындалған нақты жобаларды  жүзеге асыру үшін қарызды алу  маңыздылығын ескере отырып, шетелдік несиелерді конкурстық негізде таңдау болып табылады. Қарыздар мен несиелердің  басым көпшілігі нақты жобаларды  қаржыландыру үшін тартылуы тиіс: кен  орындарын игеру, шағын кәсіпорындарды , білім және денсаулық сақтау жүйесін  дамыту, демографиялық жағдайды жақсарту, т.с.с. Мұндай бағыт республика экономикасын дамытуға жол ашатын тиімді жобаларға қорлар салымын қамтамасыз етіп, қарыз қорларын өтеу үшін оның нақты мүмкіндіктерін жоғарлатады.

    Осымен  байланысты банктік және тәуелсіз сарапшыларды тарту арқылы ұсынылатын инвестициялық  жобаларға алдын - ала сараптама  жасау қажет. Мұндай сараптама негізінде  жобалардың техника - технологиялық, бағалық  және құқықтық жағына толықтырулар енгізілуі  тиіс. Маркетингтік зерттеулер жүргізілуі тиіс: шикізат көлемі және жеткізетін көздері, қажетті мамандар және жұмысшылар саны, өткізу нарығының мүмкіншілігін  бағалау.

    Содан кейін жобаның негізгі өлшемдері  анықталуы керек: оның пайдасы мен  шығындары, тиімділігі, қайтарымдылық  мерзімі, сонымен бірге валюта қайтарымдылығы, коммерциялық тәуекел деңгейі, негізгі  макроэкономикалық көрсеткіштерге әсері - өндіріс көлемінің өсімі, бюджет, ұлттық табыс өсімі, шығындардың  төмендеуі, әлемдік нарықта өнімнің  бәсекеқабілеттілігінің жоғарлауы. 

    Жобаның экономикалық аспектілерінің сапалық  және сандық талдауы жобаны таңдау мен оған сараптама жасаудың негізгі  белгісі болып табылады. Мемлекет дамуының мақсаттарын жүзеге асыруға  салынатын жобаны бағалауға бағытталуы тиіс: экономиканы көтеру, халықтың өмір сүру деңгейі, еңбек өнімділігін  жоғарлатуға бағытталатын бағдарламаны жүзеге асыру есебінен әлеуметтік іс - шаралар жүргізу, жұмыс орындарын  ашу, жергілікті ресуртарды қолдану, кадрларды  оқыту, қоршаған ортаны жақсарту. 
Жобаны мемлекеттік кепілдемемен қолдаушылық пен басымдыққа ие  жобалар тізіміне енгізу үшін оларды таңдауда,  келесі өлшемдер де ескерілуі керек: кәсіпорын, аймақ, республиканың сыртқы қарыз көлемі, Қазақстан Республикасы кепілдемесінің шегі, мүмкін боларлық қосымша қаржыландыру көлемі, ерекше және тұрақты құқықтық базаны құру мүмкіндіктерінің болуы. Сонымен қатар, сыртқы қарызды өтеу мүмкіндіктерін анықтау мақсатында,  қарыз алушы кәсіпорындардың қаржылық - шаруашылық қызметіне күрделі тексеріс жүргізу қажет.  

    2. Сыртқы қарызды  бақылау және басқару.    

      Сыртқы қарызды бақылау және  басқару бойынша жұмыстардың  маңызды бір бөлігі - шетелдік  кредиторлардың қаржылық мүмкіндіктерін  бағалау және шетелдік несиені  тартудың мақсатын қарастыру  негізінде конкурстық таңдаудың  болуы. 
Шетелдік несиелер бойынша шешім қабылдауда, министрліктер мен ведомстваларды, кәсіпорындар мен ұйымдарды жауапкершілікке тарту бойынша механизмді құру, облыстық әкімшіліктермен бұл жауапкершілікті бөлу шаралар жиынтығының маңызды құрамдас бөліктері болуы тиіс. Жергілікті  билік органдары жобаны қолдап, несиелік келісім жасауға итермелейді. Сонымен қатар, оның әр түрлі нысанда жүзеге асырылуына қатысуы тиіс: дайын өнімнің өткізу нарығында болуына көмек көрсету, заңдық және экономикалық түрде ақыл - кеңес беру, нақты қалыптасқан жағдайға байланысты консалтингтік және басқа да қызмет көрсету.

    Дефольттардың алдын - алу үшін жалпы макроэкономикалық  жағдаймен  қамтамасыз ету қажет, құқықтық базаның тұрақтылығы, қарыз алушы кәсіпорындардың жабылу немесе қайтақұрылу жағдайында, Қазақстан Республикасы кепілдемесі аясында тартылған шетелдік несиелер бойынша міндеттемелерді беру механизмін құру керек. Мемлекеттік тізімге енген басым инвестициялық жобалардың жүзеге асырылуы, тұрақты түрде несиелерді игеру мен қарызды мерзімді өтеу мониторингін жүргізуді талап етеді. 
      Қазақстан экономикасына әлемдік инвестициялауды ынталандырудың маңызды факторы – саяси, әлеуметтік - экономикалық және коммерциялық тәуекелдерді кәсіби және толық сақтандыру. Біздің еліміздің осы саладағы инвестициялық тартымдылығы инвесторлар құқықтарының деңгейін көтеретін бірқатар маңызды жаңа заңнамалық ережелерге ие. Қазақстан Республикасы "Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” Заңының баптарына сәйкес, инвесторлар мүдделерін қорғау бойынша келесі кепілдемелер қарастырылған:   

    1) шаруашылық серіктестіктің жарғылық  қоры мен акцияларындағы өз  үлесіне басшылық жасауда немесе  салықтар мен басқа да міндеттемелік  төлемдерді төлеу шартында, капитал,  табыс немесе пайданы еркін  аударуға бекітілген инвестордың  құқығын шектеуге жол бермеу;

    2) республика территориясында инвестормен  өндірілетін тауарды сату мен  шикізатты жеткізуді бақылайтын  мемлекеттік монополияны құруға  тиым салу;

    3) инвестормен өндірілетін тауар  немесе шикізатты өткізуде бағаны  бақылау және реттеу шараларын  қолдануға жол бермеу;  

    3.Қазақстан  экономикасына шетел  инвестициясын тартудың  тиімді формалары     

      Қазақстан экономикасына шетел инвестициясын тартудың тиімді формаларының бірі - әлемдік нарықта қазақстандық кәсіпорындар мен салалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде біріккен кәсіпорындарды құру. Бұл мәселені толығымен қарастыру үшін, қазақстандық инвестициялық ақуалын ғана талдап қоймай, сонымен қатар серіктестердің іс-қимылдарын да қарау керек.      

    Біріккен  кәсіпорын құру кезінде қазақстандық серіктестер белгілі бір мақсаттарды  қарастырады:

    o                       тауардың нарықтағы, саладағы бәсекеге қабілеттіліктің жоғарылауы;

    o                       қосымша қаржы және материалдық ресурстардың тартылуы;

    o                       алғы шетел техникасы мен технологиясын қолдану;

    o                       бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату және өткізу процесін жақсарту үшін серіктестерінің тауарлық белгісін қолдану;

    o                       өндірістік процесс пен кадрларды басқару өрісінде тәжірибелерін қолдану;

    o                       қаржылық тоқырау кезінде шетел серіктесімен коммерциялық тәуекелді бөлісу.      

    Біріккен кәсіпорын формасында тікелей шетел инвестициясын тарту формасын таңдау, яғни біріккен кәсіпорындар құру туралы нақты шешімді қабылдау кезінде бірнеше факторлардың әсер етуін есепке алу керек. Оларға: өндірістік-технологиялық потенциал көлемін, ресурстарды пайдалануға берілетін рұқсат, нарықтық тартымдылығына кәсіпорынның салыстырмалы позициясының бағасы, нарық сыйымдылығы, істің салыстырмалы пайдалылығы, нарыққа ену кезіндегі шектеулер, нарықтың көлемі, оның даму тенденциясының бағасы (бәсекелестердің саны ма, өзінің артықшылықтары, өткізуді ұйымдастыру) жатады.     

      Қорытынды       

      Шетел капиталын тарту және  оны пайдаланудың тиімділігін  көтеру, мемлекеттің ұлттық мүдделері  мен шетел инвесторлары мүдделерінің  келісімді болуын қамтамасыз  ету мақсатында, ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық механизмді  жетілдіру, инвестициялық қызмет  үшін жалпы қолайлы жағдай  мен экономиканың басым салаларын  дамыту преференциялық режим  құруды талап етеді. Іс жүзіндегі  механизмге толықтырулар мен  өзгерістер шаруашылық жағдайы  мен оның икемділігін көтеруге  байланысты енгізілуі тиіс. Шетел  инвестицияларын тарту мен қолдану  процесін тежеуші бюрократиялық  процедураларды жеңілдету және  шетел инвесторларының құқықтарын  қорғау бойынша кепілдемені көтеру  аса маңызды рөлге ие. Қазақстан  экономикасына шетел капиталын  тартудың негізгі формаларының  бірі – сыртқы несиелер. 
Несиелік келісім шарттарға қол қоюда, сонымен бірге, көзделген инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда, дефольттардың, яғни сыртқы қарызды жабумен байланысты бірқатар қиындықтар туу мүмкін. 

    Сыртқы  қарызды бақылау және басқару  бойынша жұмыстардың маңызды  бір бөлігі - шетелдік кредиторлардың қаржылық мүмкіндіктерін бағалау және шетелдік несиені тартудың мақсатын қарастыру негізінде конкурстық таңдаудың болуы. 
Шетелдік несиелер бойынша шешім қабылдауда, министрліктер мен ведомстваларды, кәсіпорындар мен ұйымдарды жауапкершілікке тарту бойынша механизмді құру, облыстық әкімшіліктермен бұл жауапкершілікті бөлу шаралар жиынтығының маңызды құрамдас бөліктері болуы тиіс. Жергілікті  билік органдары жобаны қолдап, несиелік келісім жасауға итермелейді. Сонымен қатар, оның әр түрлі нысанда жүзеге асырылуына қатысуы тиіс: дайын өнімнің өткізу нарығында болуына көмек көрсету, заңдық және экономикалық түрде ақыл - кеңес беру, нақты қалыптасқан жағдайға байланысты консалтингтік және басқа да қызмет көрсету.

     
      Қазақстан экономикасына шетел инвестициясын тартудың тиімді формаларының бірі - әлемдік нарықта қазақстандық кәсіпорындар мен салалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде біріккен кәсіпорындарды құру. Бұл мәселені толығымен қарастыру үшін, қазақстандық инвестициялық ақуалын ғана талдап қоймай, сонымен қатар серіктестердің іс-қимылдарын да қарау керек.  

    Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 

    1. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. Алматы, 1994 г.

    2. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж. – 216 б.

    3. Воловой В.В. Политэкономия. М, 1999.

    4. Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы методологии и теории. Алматы, 1998 г.

    5. Ермекова Э.М. Состояние и перспективы развития социальной сферы в Казахстане: занятость и уровень жизни населения // Вестник КазГУ 2001 №5.

    6. Информационно-статистический сборник «Казахстан: 2003-2004годың, Алматы, Агенство РК по статистике.

    7. Кубаев Е. Экономичская политика и экономический рост. Алматы,  2000 г.

    8. Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю. Шевелев С.А. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста. Алматы, 2001 год.

    9. Курс переходной экономики. Под.ред. Л.И. Абалкина. М, 1997 г.

    10. Казахстан в цифрах за 2004 год. Агентство РК по статистике. 2004.

    11. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2003, 5 сәуір.

    12. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2005, 18 ақпан.

    13. Назарбаев Н.А. Рынок и социально-экономическое развитие. Москва «Экономика», 1994 г.

    14. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Алматы, 1998.

    15. Селезнев А. Макроэкономические факторы роста производства // Экономист. 1999 №5.