Өндіріс факторларының нарығы және факторлық табысты қалыптастыру

  Үшіншіден, нарықты жүйе қалыпты қызметін қамтамасыз ету. Сатып алушы мен кәсіпкер мүдделерін қорғау, стандарт қызметін құру, өнім сапасы мен салмағын өлшеу, бәсекені қолдай отырып, нарықты зерттеу және сегменттеуда монополизмнің болуына барынша күрес жүргізу, ол үшін белгілі құқықтық база жасалады. Мемлекет бұл жағдайда өзіне қоғамдық әрбір қызметін алғаны жөн;

  Төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау мен өткеру қызметін атқаруды бюджет саясатының көмегімен ұлттық табысты үлестіру арқылы жүргізеді. Тұрғындардың толық жұмыспен қамтамасыз етілуін қолдап, зерттеу және сегменттеуны тұрақтандыру қызметін жүзеге асырады;

  Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне алады. Оларға-оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп балалы отбасын жатқызамыз.

  Нарықты реттеу тәсілдері-бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы өндіріс процесінде мақсатты бағыт беру әдісі.Ол нарықты маеханизм қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды.Реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай жіктеуге болады: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ал нарықты тепе-теңдікке әсер ету әдісіне қарай-тікелей және жанама.

  Реттеудің тікелей тәсілі зерттеу және сегменттеу процестің өзіне және оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады. Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраныс төлем қабілеттілігінің қалыптасуы үшін және халық шаруашылығы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатын әдістер жатады.

  Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанымен, бірақ барлық шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар зерттеу және сегменттеу қызметтің жағдайы мен нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады.

  Тікелей және жанама тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана. Нақты өмірде олар араласып кеткен және меншік типі мен объектіге әсер етуіне байланысты жіктелген күйде, әртүрлі тармақтарда қолданылады.

  Мемлекттік реттеудің ең маңызды инструменттеріне мыналар жатады:

·        Фискалдық саясат;

·        Несие-ақша саясаты;

·        Баға мен табысы реттеу саясаты;

·        Әлеуметтік саясат;

·        Сыртқы зерттеу және сегменттеу саясат;

·        Әкімшілік реттеу;

·        Қысқа мерзімді реттеу;

·        Ұзақ мерзімді реттеу;

·        Аймақтық реттеу.

  Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді қамтиды. Ең алдымен оған мемлекеттік сатып алуды ұлғайту мен қысқарту, күрделі қаржы бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, бюджеттен жекелеген сала мен кәсіпорын үшін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады. Фискалдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты реттеу болып табылады. Салықты реттеудің ең кең тараған түрлері мыналар болып табылады:

- кейбір зерттеу және сегменттеу  процестерді ынталандыру мен  шектеу мақсатында салық ставкасын  өзгерту.

- ставканы өзгертпей сақтай  отырып, салық төлемі ережесін  өзгерту.

-салық жеңілдіктерін алып тастау  немесе ендіру.

  Несие-ақша саясаты:

- банктің есептеу ставкасын  өзгерту.

- эмиссиялық банктегі міндетті  минималды салымның көтерілуі.

- «ашық нарықтағы операциялар».

   Баға және табыстарды реттеу саясаты. Фискалды және несие саясаты тәсілдері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып қалады.

  Әлеметтік сасат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір сүру деңгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей топқа көмек көрсету бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады.

  Сыртқы зерттеу және сегменттеу реттеугемыналар енеді: мемлекеттің сауда саясаты, валюталық курсты басқару, сыртқы сауда тарифтер жүйесі, квота, лицензия.

  Әкімшілік реттеуәртүрлі бақылау шараларын жүзеге асырады. Олар арнайы кейбір оқшауланған салаларға байланысты қолданылады, мысалы, қоғамдық, қолдану салаларын реттеу, қор биржасы мен несие банк мекемелеріне әкімшілік бақылау, жеке бәсекелестіктің ережесін сақтауды бақылау.

  Қысқа мерзімді реттеудіңнегізгі мақсаты-бағаның тым қарқынды өсуімен күресу, инфляцияны тоқтатуға күш салу болады. Оны дефляциялық саясат деп те атайды. Ұзақ мерзімді реттеудің мақсаты зерттеу және сегменттеудің белгілі ұзақ өсу қарқынын қолдау, оны зерттеу және сегменттеу өсу саясат деп те атайды. 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     Зерттеу және сегменттеудің маңызды құрамдас бөлігі өндірістік жүйе. Адамзат қоғамының өмір сүруі мен дамуының негізі-материалдық және рухани игіліктер.Өндірісті ұйымдастыруға қажетті факторлар: еңбек, еңбек заттары және еңбек құралдары. Еңбек-адамның еңбек ету қабілеттілігі. Еңбек заттары-белгілі бір бұйым жасалатын, алдын ала өңдеуден өткен н.емесе өтпеген табиғат жемістері. Еңбек құралдары-өндірістің негізгі бұлшық ет жүйесі. Еңбек заттары мен құралдарының жиынтығы-өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды немесе материалдық-заттық фактор деп аталады. Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланылады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал,кәсіпкерлік.                                                                                                                  Жер - барлық табиғи ресурстар (мұнай, газ, орман, су, кен т.б).              Жерден түсетін пайда-рента.                                                                                                  Еңбек - еңбек ресурстары (адамдардың жұмыс күші).                                   Еңбектен түсетін пайда-жалақы.                                                                                                            Капитал - материалдық және қаржы ресурстары (ғимараттар, қаржы т.б.) Капиталдан түсетін пайда-пайыз.                                                                                                           Кәсіпкерлік - қаржылық табыс алумен байланысты ынталы, шаруашылық қызмет). Кәсіпкерліктен түсетін пайда-табыс                                                                                     Жалақы - еңбек құнының ақшалай өлшемі.                                                  Қазақстан Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған нарықты зерттеу және сегменттеуға көшу кезінде минималды деңгейдегі еңбек ақыны мемлекет кепілдендіреді және жоғарғы деңгейдегі еңбек ақыға шек қойылмайды. Жалақының екі түрі қолданылады: мерзімді және кесімді. Мерзімді жалақы нақты істелген жұмыс уақытының шамасына байланысты төленеді. Кесімді жалақы қажетті сапада шығарылған өнімнің мөлшеріне қарай төленеді. Номиналды жалақы-жұмыскердің өзінің еңбегіне алатын ақшалай сомасы. Еңбек нарығы-бұл жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс сәйкестігінің жалпыға ортақ формасы.                                                                                                                                  Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу:

· Жұмысқа орналастыру және кәсіби даярлық пен қайта даярлықтан өтуге көмектесу.

· Үйлесімді еңбек нарығын жасауға ынталандыру, еңбек қатынастарын құқықтық қамтамасыз ету.

· Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау.

Жұмыссыз қалу қауіпі-әр ересек адам үшін үлкен мәселе. Адамдардың көпшілігі  үші жалақы-жалғыз табыс көзі әрі  жұмыс адамды моральдық жағынан  қанағаттандырады. Жұмыссыздық-еңбекке қабілетті адамдардың жұмыс істемеуі. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау принциптері келесі:

- тиімді жұмыс істеу, кадрлар  даярлау және қайта даярлау  жүйесін қамтамасыз ету;

- кіріс жасаудың тиімді жүйесін  ұйымдастыру; 

- кірістегі және жеке тұтынудағы  дифференциация процесін макрозерттеу  және сегменттеу реттеу;

- ең төменгі өмір сүру деңгейінің нақты көрсеткішін анықтау және оны жүйелі түрде индексациялау;

-  жұмыссыздарды әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету.

Жер рентасы-жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Бұл төлемқосымша құнның арендатор капиталының орташа пайдасынан артық болу есебінен пайда болады. Дифференциалдық рентаның екі түрі бар: 1-ші және 2-ші дифференциалдық ренталар. 1-ші дифференциалдық рентаның құрылу себебін жерді шаруашылық объектісі ретінде монополиялау болып табылады. Оның мәнісі мынада: сапалық жағынан жақсы және орташа жер учаскелерін пайдаланған кәсіпкер-арендаторлар, өздерінше жерді шаруашылық объектісі ретінде игереді. Сондықтан олар оған басқа кәсіпкерлердің капитал салуына жол бермейді, сөйтіп сапалық жағынан жақсы және орташа жер учаскісінен монополды қосымша пайданы табады.                                                              Абсолютті рента-пайданың орташа пайдадан артық бөлігі және ол барлық учаскіде сондай-ақ жердің сапасы нашар учаскісінде де туындайды, ол жақсы және орташа учаскіден тағыда қосымша 1-ші және 2-ші дифференциалды ренталар алынады. Дифференциалды және абсолютті ренталардан басқа жекелеген кейбір жер учаскісінде монополиялық рентаның болуы мүмкін. Оның пайда болуы монополиялық бағамен түсіндіріледі, себебі ондай баға кейбір сирек ауыл шаруашылығы өнімдеріне белгіленеді. Қазіргі дамыған нарықты тауар өндірісі жағдайында өнімнің көптеген бөлігі сату үшін шоғырланады және ұдайы өндіріс процесінің төрт фазасының бірлігін қалыптастырады: өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну. Осы бірлікте капитал ұдайы өндіріс процесінің бөлінбейтін бөлігі болып табылады. Оның негізгі қызметі өнеркәсіп капиталына қызмет жасауға саяды және осы қызмет өнеркәсіп капиталының өнімділігі арттырады. Сауда капиталының басты ролі, ол құнның тауарын түрін ақшалай да өзгертеді.                                   Қарыз капиталы-бұл өнеркәсіп капиталының оқшауланған бөлігі. Қарыз капиталының құрылу мүмкіндігі өнеркәсіп капиталының шеңбер айналымымен түсіндіріледі. Қарыз капиталының бірнеше қайнар көзі бар:

- тауарды өткізу мен жаңасын сатып алудағы уақыттың сай келмеуі;

- қосымша құн бөлігінің қорлануы, бірақ уақытша өндірісті ұлғайтуға  қолданылмайды;

- амортизациялық төлемдер;

- жалақыны төлеуге арналған ақшалар;

- кәсіпорын пайдасы, түсіп тұратын дивиденттер, қарыз пайызы, рента және басқалары. 

 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды:

     Бұл курстық жұмыстың тақырыбы - «Нарықтың мәні, атөаратын қызметтері және түрлері». Бұл тақырыпты таңдауыма басты себеп - оның бүгінгі қоғамдағы экономикамыздағы ең өзекті мәселелерінің болуында. Жалпы нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі деп есептеледі, оны математикамен ген инженериясымен, электроникамен және адамзаттың басқа ұжымдық даналығының шыңымен теңеуге болады. Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан  нарықтық экономиканы реттеу зор роль атқарады. Халық шаруашылығын  экономикалық кан тамыры іспетті, осы нарықтық байланыстар аркылы өндірістің  «қан айналымы» жүзеге асады. Оның өміршеңді өндірістің табиғатына, экономикалық әлуметтік жағдайына байланысты , дегенмен нарықтың біраз дербестілігі болады, сондықтанда олар ұдайы өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.Жалпы нарық  мәселесі төңірегінде  осы күнге дейін  теориялық айтыстар  толастай келеді. Экономикалық  әдебиеттер мен  зерттеулерде “нарық” деген терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла қойған жоқ.  Нарық сауалға бірден жауап берудін өзіндік қиындығы жеткілікті. Нарық мәселелерінің қоғамдағы қайта құру теориясы мен  практикасында  алатын зор  мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің  және Қазақстан ғылым әкономикасының  арасында нарық түралы бірыңғай  пікір жоқ. Осыған байланысты нарықтың  бірнеше анықтамасын келтірейік.Сондықтан нарық ұдайы  өндірісті  үйлесімді  дамудың басты  тұтқасы. әкономиканы нарықтық реттеу ұйымдасқан жоспарлы шаруашылық механизмнің құрамды бөлігі, онымен тығыз байланыста  әрекет ететінін  естен шығармаған жөн. Экономика ғылымы  ретінде  соңғы екі жүз жылдықта  А.Смиттің  еңбегінде іргетасы қаланған  теорияны талдау  және оны толықтыру бағытында  дамуда. Капиталистік қоғамның дамуы  деалектикасының өзі нарықтық  әкономиканы  ұйымдастыруға  әкелетіні аян. “Айырбастау”-дейді  В.И. Ленин: “адамдарды нарық арқылы біріктіреді”. Нарықтық экономика–ертеден келе жатқан  шаруашылықтың  жүргізу  құралы, оның дамуының  өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы  айырбас пен қоғамдық  еңбек бөлінісінің  дамуымен байланысты. Сонымен бірге, нарық стихиялы түрде дамушы  немесе еркін нарық,  монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөлінеді.Стихиялы  нарық -капитализмнің алғашқы кезеңінде  болды,  оған еркін тауар  өндірушілер мен  сатып алушылар, еркін  бәсеке мен еркін бағалар  тән болады. Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де  толыққанды жүйелі, әлеуметтік бағдарланған нарыққа  көшу әкономиканы  дағдарыстан  шығарудың  баламасыз  құралы деп  танылып отыр. Нарықтың маңызды әлементтеріне  нарықтық инфрақұрлым  жатады. Нарық тауар биржаларының,  көтерме және  бөлшек сауда  құрылымдарының  құрылып, қызмет етуін  талап етеді.  
 
 Ұсынылған әдебиеттер тізімі:

1. Кулыгин П. «Социолистік экономикадағы нарық» , 1990ж.       
2. Журавлева Г. «Социолизмнің экономикалық жүйесіндегі нарық»,1990ж. №7
3. «Саяси экономия » Алматы, 1991ж.
4. Э.П.Дунаев, И.Е.Рудакова Редакциясымен-М,МГУ « Қазіргі замандағы нарықтың табиғаты және дамуы», 1992ж.
5. Ө.Қ.Шеденов, Е.Н.Сағындықов, Б.А.Жүнісова, Ү.С.Байжомартов, Б.М.Комягин  «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе: 2004ж.
6. Н.М. Шанский «Көп томдық орыс тілінің этимологиялық сөздігі», I том., Москва: 1973ж.
7. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан халқына жолдауы» 2006ж. 1 наурыз.
8. Н.Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова «Макроэкономика», Алматы : 2003ж.
9. Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері», 2002ж.
10. Г.М. Осипова «Экономикалық теория негіздері», Алматы: 2002ж.
11. Ж.Ә. Күлекеев, К.С. Есенғалиева, Н.Б. Тастандиева «Макроэкономика терминдерінің орысша-қазақша сөздігі», Алматы: 1995ж.
12. Бюджет жүйесі туралы. Қазақстан Республикасының Заңы «Қаржы-қаражат», 1996ж
13. «Экономикалық теорияның негіздері», оқулық, Алматы: 2002ж.