Көтерме сауданың мәні, рөлі және қызмет аясы

Көтерме сауданың мәні, рөлі және қызмет аясы  

     Көтерме сауда қызметі – тауарларды үлкен көлемде өндірушілерден сатып алып, оларды делдалдарға, қайта өндірушілерге (өнеркәсіп), бөлшектік саудагерлерге, корпаративтік клиенттерге қайта сату. Көтерме сауда түрлері бір- бірінен ассортиметтерінің кеңдігіне, тауарларды сақтау және жеткізу тәсілдеріне орай ажыратылады. Нарықтық жүйе қатынастарында көтерме кәсіпорындары тәуелді және тәуелсіз делдалдық ұйымдар деп екі топқа бөледі.

     Тәуелсіз ұйымдар – тауарларды өз иелігіне сатып алып кейін оларды тұтынушыларға сатып, өткізетін жеке дара делдалдық ұйымдар. Өндіріс құралдарын сатып өткізетін тәуелсіз көтерме делдалдарды көбінесе дистрибьюторлар деп атаса, қызмет саласына байланысты, оларды көтерме фирмалар немесе сауда үйлері деп те атайды.

     Қазақстан Республикасында «Әсем-ау», «Қант орталығы» компаниялары өз өнімдерінің барлығын дистрибьюторлар арқылы өткізеді.

Көтерме саудагерлерді  мына жағдайларда таңдау тиімдіболады:

• егер нарық  шашыраңқы болса, әр бір географиялық аймақтағы өткізу көлемі тікелей өткізудегі шығындарды өтеуге жеткіліксіз болса;

• әдетте көтерме  саудагерлердің (делдалдардың) саны, өндірушінің  аймақтық жиынтық қоймалары санынан  көп болса;

• бұйым өнеркәсіптің көптеген салаларындағы тұтынушыларға  өткізілуі тиіс, олардың барлығын немесе көп бөлігін қамту тәуелсіз көтерме делдалдарды пайдаланған кезде болады;

• тұтынушылар  өнімді ұсақ партиалармен сатып алатын болса.

     Тәуелді – бұл тауарға меншік құқығы жоқ, бірақ орындаған қызметтері үшін си ақы алатын делдалдар. Оларға-өткізу агенттері, брокерлер, комиссионерлер сатып алатын кеңселер, тағы басқалары жатады. Қызмет көрсетуді қамту деңгейіне байланысты тәуелді делдалдар былайша ерекшеленеді:

• Тұтынушыға толық  циклді қызмет көрсететін көтерме саудагерлер.Өз серіктестеріне тауар қорларын сақтау, несиелеу, тауарды жеткізу, басқару саласында жәрдемдесу сиақты қызметтерді көрсетеді. Олар тауарды өз есебінен сатып алып, нарық конъюнктурасының өзгеруі, тауардың бұзылуына, ескіруіне байланысты пайда болатын бүкіл тәуекелді өз мойнына жүктейді.

• Тұтынушыларға  шектеулі циклмен қызмет көрсететін көтерме саудагерлер. Бірінші топқа  қарағанда, өз тұтынушылары мен жеткізушілеріне  азырақ қызмет көрсетеді. Оларға жататындыр:

1. Cash ＆Carry компаниялары (ағылшыннан аудармасы – төле де, алып кете бер). Негізгі қажетті тауарлардың (азық-түлік тауарлары, ойыншықтар, киім, электр құралдары, құрылыс заттары) шектеулі ассортиментімен айналысып, оларды ұсақ бөлшек саудагерлерге қолма – қол ақшаға сатады. Тауарды тұтынушыға жеткізумен айналыспайды.

2. Көтерме саудагерлер  – коммивояжерлер. Ұзақ сақталмайтын, тез бұзылатын (ет, сүт, жеміс,  жеңіл тағамдар) тауарларды сату  және оларды жылдам жеткізуімен  айналысады. Олар супермаркеттерді, мейрамханаларды, шағын азық –  түлік дүкендерін, қонақүйлерді автомобильмен тікелей аралай жүріп, тауарларын қолма-қол ақшаға сатады.

3. Көтерме-брокерлер.  Олардың негізгі қызметі- сатушы  мен сатып алушыны кездестіру. Брокерді жалдаған адам оған  жалақысын береді. Олардың тауарға  құқығы жоқ, тауар қорын жинамайды, еш бір тәуекелді міндеттемелерді алмайды. Көмір, машина жасау, ағаш өңдеу сиақты ірі көлемді өнеркәсіп салаларында жұмыс істейді. Тауарды сатумен, оны сақтаумен және жеткізумен айналыспайды. Тапсырысты ала салысымен келісімге сәйкес тауарды сатып алушыға жеткізетін өндірушіні таңдайды.

4. Агенттер –  ол сатушының немесе сатып  алушының мүддесін қолдайды, жұмыстары  брокерлерге қарағанда тұрақты  болады. Агенттердің бірнеше типтері  бар. 

Өндірушілердің  агенттері - бірін-бірі толықтыратын тауарлары бар бір немесе бірнеше өндірушінің мүдделерін қолдайды. Әрқайсысымен жұмыс тәртібі, делдалдық си ақы мөлшері туралы келісім – шарт жасалады. Киім, әшекей бұйымдарын, жиһаз, электр бұйымдарын сатқан кезде жиі қолданылады.

     Сату агенттері. Жасалған келісім-шарт негізінде өндіруші өндіретін барлық тауар ассортиментін сату құқығын агентке береді.

     Комиссионер агенттер. Тауарларды сату мәмлелерін жасап, тауарды иемденеді. Көбінесе ауыл шаруашылығындағы фермерлермен жұмыс істейді.

     Агенттер және брокерлер – тауарды сату-сатып алуға ықпал етіп, оның сату бағасының 2-6%-ы мөлшерінде делдалдық си ақы алады.

5. Көтерме саудагерлер  – консигнанттар. Олар бакалейлік-гастрономдық  дүкендерді, бөлшектеп сатушыларды  азық-түлік емес, кітап, журнал, кеңсе  тауарлары сиақты тауарлармен қамтамасыз етеді. Консигнантар негізінде атақты фирмалардың тауарларымен айналысады, оларды өзінің жеке меншігінде қалдыруға құқығы бар. Консигнанттер тауарды бөлшектік сатушыларға консегнация шартымен өткізеді, олар тек нақты сатылғантауар үшін ғана есеп айрысады. Бұл делдалдардың орындайтын қызметтері: сауда орнында сөрелер орнату, тауарды жеткізу, оның қорын толтыру, қаржыландыру. Мысалы, «Маккиссон» компаниясы кейде консигнант ретінде дәріханаларда косметикалық тауарларды сатады, өйткені провизорлардың білімі мен уақыты дұрыс тапсырыс беруге және тауарды ашық жария етіп көрсетуге жетпейді.

6. Өндірістік  кооперативтік. Ауыл шаруашылық  өнімдерін өндіретін және жергілікті  нарықта сататын кооператив мүшсі  болып жүрген фермерлердің ұжымдық  иелігінде болады.

7. Сауда маклерлері. Өндіріс құралдарының көтерме  нарығында және жергілікті жылжымайтын  мүлік нарығында жүйе іс-әрекет  жасайды. Сауда маклерінің дистрибьютерлерден  айырмашылығы-олардың қызмет көрсету  салалары тар болып келеді. Маклерлер  тасымалдауы мен тапсыруы көп еңбек сіңіруді қажет ететін ірі көлемді жүктермен айналысады.

8. Сөрелі джобберлер. Бөлшектік сауда (супермаркеттер, және т.б.) мен көтерме саудада  сөрелерді тауарлармен қамтамасыз  етеді. Олар өз жұмысы үшін  делдалдақ си ақы алады. Сөрелі джобберлер тауарды іріктеу, көрсету, жеткізу, сақтау, бақылау жауапкершілігін мойнына алады. Көтерме саудагерлер әдетте, шығындарды жабу және пайда табу үшін тауарға 20% көлемінде үстеме баға қосады.

Бөлшек сауда, оның түрлері және даму тенденциялары  

Бөлшек сауда – түпкі тұтынушының жеке қолдануы үшін тауарды сату мен қызмет көрсету жөніндегі іс-әрекет. Бөлшек сауда өнімді тұтынушыға жеткізу процесін аяқтайды. Ол үшін арнайы сауда орындарының болуы қажет.Бірақ дүкендердің болуы бөлшек сауда үшін міндетті түрдегі шарт емес, өйткені тауарды пошта, телефон, интернет және тағы басқалары арқылы да өткізуге болады.

Бөлшек сауданың тарихы 20-жылдары өндіріс шығарған барлық заттарды табуға болатын жалпы дүкендерден басталған. Кейінірек арнайы дүкендер мен супермаркеттер және күнделікті сұраныс дүкендері пайда болды. Соңғы жылдары бөлшек сауданың жаңа түрлері, өнімді даналап сататын автоматтар, телефон және теледидар арқылы сату пайда бола бастады. Бөлшек сауданың сан алуан цикілділігін «бөлшек сауда дөңгелегі» деп атайды.

Бөлшек сауданың қызметтері оның мақсаттарымен анықталады:

1. Тауарды сатып  алу мен оның ассортиментін  қалыптастыру;

2. Тұтынушылардың  сұранысын, талғамын, қалауын зерттеу; 

3. Өндірушіні  оның өніміне деген сұраныс  барысы туралы ақпаратпен қамтамасыз  ету; 

4. Тұтынушыларға  тауардың сапасы мен ерекшеліктері туралы ақпарат беру;

5. Қызмет көрсету.  Кәсіптік түрде сатып алу туралы  шешім қабылдануына әсер етеді.  Техникалық заттарды сатудағы  және оны сатып алғаннан кейінгі  қызмет көрсетудің маңызы жоғарлайды.

Бөлшек сауда түрлері меншік нысандары бойынша – мемлекеттік және жеке меншік; ұйымдық құрылымы бойынша – негізгі компания, оның филиалдары, еншілес кәсіпорындар; тұтынушының сатушымен байланысу әдісі бойынша – толық қызмет көрсететін дүкен, шектелген қызмет көрсететін дүкен, өзіне – өзі қызмет ететін дүкен; сауда орнының көлемі бойынша – ірі, орташа, кіші көлемді дүкендер; ассортимент құрылымы бойынша – арнаулы және әмбебап дүкен, баға саясаты бойынша (арзан, орташа бағалы, қымбат бағалы,) және орналастыру ыңғайына байланысты болады.  

Бөлшек дүкендер типтері

1. Өткізетін  өнімдердің түрлеріне байланысты  бөлшектік дүкендер азық-түлік  сататын және азық-түлік сатпайтын  болып бөлінеді.

ІІ. Тауарлық ассортимені бойынша дүкендердің мынадай типтері бар(14;36);

1. Супермаркеттер  – үстеме бағасы жоғары емес, алуан түрлі тауар ассортименті бар, тұтынушылары өзіне-өзі қызмет көрсететін үлкен дүкендер. Олар орта есеппен саны 12 мыңға жететін түрлі өнімдерді сатады. Оның ішінде азық-түлікпен қатар, күнделікті өмірге қажет заттар да бар. Супермаркеттің ауданы400 шаршы м. немесе одан да үлкен болуы мүмкін.

2. Суперсторлар. Сауда ауданы орта есеппен  3-тен 5мың шаршы метрге дейін  жетеді. Тұтынушыларға ұсынатын  тауарларының саны супермаркеттерге  қарағанда 2 есе көп. Көлемі  жағынан орташа супермаркеттен 2 есе үлкен, көптеген қызмет, түрлерін көрсетеді. Олардың асортиментінде азық-түлік және азық-түлік емес тауарлары бар.

3. Гипермаркеттердің  сауда ауданы 10 мыңнан 50 мыңға дейін  шаршы етірге жетеді. Супермаркеттің  көпшілік тауар дүкендерінің, көтерме  сауданың негізгі қағидаларын ұстанады. Ол азық-түліктің көптеген түрлерін, азық-түлік емес тауарлардың кейбір түрлерін (шаруашылық тауарларын, киім және тағы басқалары) ұсынады. Оларда мейрамхана, ойын бөлмелері, балаларға арналған бөлмелер бар. Тауарларды арзан бағамен сатады. Мысалы: АҚШ-тағы «Wal-Mart» Алматыдағы «Рамстор – Бутя» дүкендер жүйесі.

4. Cash＆Carry дүкендері. Ауданы – 400 шаршы м. жоғары. Жұмыс күшін үнемдеу арқылы тауарларын ұсынады.

5. Арнаулы дүкендер  – тауарлардың жеке топтпрын  алуан түрлі ассортиментін ұсынатын дүкендер (киім - кешек, аяқ-киім, және т.б.).

6. Универмагтар. Басқаларға қарағанда сан алуан  тауар түрін ұсынады. 

7. Көпшілікке  арналған тауарлар дүкендері.  Бағасы универмагтар мен арнайы  дүкендердегіден төмен, сан түрлі  ассортименті тауарларды ұсынады. Мысалы, АҚШ-тағы Kmart магазині.

8. Ыңғайлы дүкендер. Үй жанында орналасқан, күні-түні  мен жұмыс істейтін, тауар ассортименті  өте аз, шығындары жоғары болғандықтан, тауар бағасы жоғары болады.

ІІІ. Бағасы бойынша дүкендердің келесі түрлерін көрсетуге болады.

1. Дисконтты  дүкендер («Tagret»). Тұтынушы өзіне-өзі  қызмет ететін, бағасы төмен, сан  түрлі ассортиментті тауарлардыұсынады. 

2. Қойма клубтары. Қоймаға ұқсас ғимарата орналасқан, қызметтер ықшамдалған дисконтты  дүкендер. Тұтынушылар клуб мүшелері болғандықтан, мүшелік жарна төлей отырып, тауарды арзан бағамен алады.

3. Қойма-дүкен.  Қойма – клубтарына ұқсас.  Бағасы біршама арзан (кемітіп  сатады), көрсететін қызметтері аз  қарапайым сауда орны.

ІV. Қызмет көрсету түрі бойынша бөлшек сауданы мынадай түрлері бар:

1. Пошта арқылы  сату («Директ-мейл»);

2. Автоматтар;

3. Тапсырыстар  қызметі; 

4. Шығарып сату  саудасы. 

Сауданың осы аталған түрлерінің мәні туралы тікелей маркетинг бөлімінде айтылады.

V. Жеке меншікке  байланысты бөлшектік сауда мынадай түрлерге бөлінеді:

1. Корпарациялық  жүйе – екі не оданда көп  бөлшек саудагерлердің иесі бір  компания болғандықтан, сатып алулар  орталықтандырылған түрде жүргізіледі.  Корпорациялық жүйелер көбнесе  әмбебап және арнаулы дүкендерді (азық-түлік, киім-кешек дүкендері, дәріханалр) қамтиды. Тауар айналысы үлкен болғандықтан, олар тауарларды ірі көлемде және едәуір арзан бағаға сатып алады.

2. Ерікті жүйелер  – әйгілі сауда маркасымен  сауда жасайтын бөлшек дүкендер  одағ. Сатып алу көлемін және сату көлемін ұлғайту мақсатында құрылады.

3. Тұтынушылар  кооперативтері. Тұтынушылар иелігіндегі  дүкен кооператив мүшелерінің  қаражаттарына құрылады. Басшылардың  өздері таңдайды, саясатын белгілейді. Мұндай дүкендерде арзан баға  белгіленуі мүмкін, кооператив мүшелері сату көлеміне байланысты өз пайыздарын алады.

Қортынды  

Тауар қозғалысында белгілі бір қызметтер атқаратын тұлғалар және ұйымдар: транспорттық фирмалар, қойма шаруашылықтары, жүк тасымалдаушылар, тауарды ішкі және халықаралық нарықта өткізуде әр түрлі қызмет көрсететін банктер, сақтандыру компаниялары. Оларды өткізудегі басқа да көмекшілер деп атайды.