Экономикалық тепе-тендік және экономикалық өсу

 

4. Макроэкономикалық тепе-теңдік теориялары

Экономикалық өсудің тұрақты динамикасы оның өсу қарқынының төмендеуіне  байланысты құбылуы мүмкін. Сондықтан  оның осы құбылысты тудыратын  себебін талдау қажет.

Бір жағынан — нарықтық экономиканың қалыпты қызмет жасауы экономикалық өсуді тұрақты динамикалық қамтамасыз етуі керек, яғни оның "экономикалық динамикасы" тұрақты байқалуы қажет. Екінші жағынан — нарықтық экономиканың қызмет жасауында тұрақсыздық байқалуы мүмкін; экономикалық өсудің құбылуы  және қарқынының төмендеуі. Бұл өз кезегінде "экономикалық тепе-теңдікті" қамтамасыз ететін факторларды анықтау қажеттілігін тудырады.

Экономистер көптеген жылдар бойы бұрындары  және қазіргі кезде де тепе-теңдік динамикасы моделін іздестірумен айналысқан және айналысуда. Себебі ол бірін-бірі жоққа шығаратын екі үрдісті  қосады: экономикалық тепе-тендік және экономикалық динамика. Тепе-тендік динамикасы моделі классикалық және кейнстік болып  бөлінеді. Классикалық моделдің өкіліне  француз экономисі Жан Батист Сэйді (1772-1823) жатқызамыз. Оның айтуынша барлық қоғам тек өндірушілерден тұрады (олар сондай-ақ тұтынушы болып  та табылады). Сөйтіп өзі өндірмеген басқа тауарларды сатып алу үшін, өзінің тауарын сатады. Демек, табыс=шығынға  тең. Сондықтан сұраным мөлшері  ылғи ұсынымға тең.

Алайда нақты нарықтық экономика  құрылымы әлдеқайда күрделі: тұтынушы саны ылғида өндіруші санынан асып отырады - табыс толық жұмсалмайды (бір бөлігі жинақтауға айналады, өндіруші шығынның бір бөлігін займ (несие) есебінен жүзеге асырады). Бірақ нақты  өмірде Сэй моделінде көрсетілгендей, "сұраным ұсыным болып табылады", теңгерілмейді. Себебі сұраным жинақтау мөлшеріне кемиді, ал ұсыным несие  мөлшеріне артады. Осыдан барып өте  маңызды тұжырым жасауға болады: жиынтық сұраным мен жиынтық  ұсыным тепе-теңдігі жинақталған  инвестиция мен несиеленген инвестиция теңдігін талап етеді.

Жинақтау тұтынушының жиынтық  табысының бір бөлігі ретінде  экономикалық шеңбер айналымынан шығып  қалады. Сондықтан олар сүранымға  айналмайды және оларға кеткен шығындар өндірушіге қайтарылмайды.                                                            

Демек, жинақтау макроэкономикалық  тепе-теңдікті бұзады. Экономикалық өсудің ең жақсы деген моделі мынаны ескереді: барлық жинақтау инвестицияға (күрделі  қаржыға) айналады.

Кейнстік модель табыс қозғалысының басқаша құрылымын қарастырады: "табыстар -> сұраным", бірақ "табыстар -» жинақтау" емес.

Жинақтау инвестицияның негізін  құрайтынын және жинақтау мен инвестиция ылғи да бір-бірімен тең екендігін  Дж. Кейнс дәлелдеген. Себебі фактілік жинақтау мен инвестициялар табыс  пен тұтыну арасындағы айырмашылыққа  тең.

Егер табысты ақшалай түрде  емес натуралды заттай түрде қарастырсақ, онда табыс тұтыну және өндірістік (капиталды) тауарларға бөлінеді.

Өндірістік және капиталдық тауарлардың  жалпы шығарылуы нақты сұраным  немесе инвестициялық сұраным болып  аталады.

Инвестициялық сұраным экономикалық жүйедегі бірден-бір ең маңызды динамикалық  элемент болып есептелінеді. Бұл  модельдің бірден-бір міндеті  экономиканы тұрақты өсу жолына салу. Дж. Кейнс мынаны көрсетті: тепе-теңдік жағдайына жету (жиынтық сұраным = жиынтық ұсыным) инфляция, жұмыссыздықпен және өндірістің төмендеуімен сайма-сай  келеді.

Жиынтық сұраным — тауар мен  қызмет көрсетудің әртүрлі көлемін  байқататын модель. Сондықтан тұтынушы, кәсіпорын және үкімет кез келген баға деңгейінде сатып алуға дайын.

Жиынтық ұсыным — кез келген баға деңгейіндегі нақты өндіріс көлемі деңгейін байқататын модел

Басқаша айтар болсақ, тепе-тендік жағдайы ресурстарды толық қолданғанды  көрсетпейді. Тәжірибеде мынандай жағдайлар  кездеседі: өндіріс деңгейі ресурстарды  толық қолдануды қамтамасыз еткенде, ЖҰӨ-м тепе-тендігін құруға талап  еткен деңгейден жоғары болып  келеді. Егер ол жоғары болса, онда ЖҰӨ  тепе-тендігіне жету үшін өндіріс  көлемін қысқарту қажет, яғни өндіріс  ресурстарын толық қолданбау  жағдайын бөлу керек. Бұл кезде еңбек  ресурстарын да толық қолданбау  қажет, сөйтіп ол жұмыссыздыққа алып барады. Егер өндіріс деңгейі ресурстарды  толық қолданғанда ЖҰӨ тепе-теңдігін құруға талап етілген деңгейден  төмен болса, онда сұраным ұсынымнан  тұрақты түрде артып отырады. Ұсыным ешқандай артып кетпейді.

5.1 Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс

Микро және макроэкономикаға талдау жасауда тепе-теңдік әдісі қолданылады. Сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігін зерттегенде нарықтағы барлық өзара  байланысты анықтайды – тауарларды, еңбек, капитал макродеңгейдегі  экономиканы зерттеуде көңіл  бөлетін әрбір тауардың тепе-теңдігі  емес, ұлттық нарық көлемінде тауар  массасының бірігуін дана, тонна, не метр емес, жиынтық бағаның құндық өлшемі ретінде көрсетеді.

Жиынтық сұраныс – бұл үй шаруашылықтарының, фирмалар мен үкіметтің әрбір  берілген бағалар жағдайында алғаш  алатын тауарлары мен қызметтерінің  саны.

Сонымен жиынтық сұраныстар тауар  мен қызметтің жалпы көлеміне сұраныс, қалыптасқан баға бойынша  есептелінетін жиынтық ұсыныс, бұл  тауар мен қызметтің жалпы  көлемінің мүмкіншілігіне қарай  өндірілген және ұсынылған, қалыпатасқан баға  деңгейімен анықталады: олар күнделікті өзгермейтін бағада кесте моделі  түрінде бейнеленеді. Бағаның тұрақты  өзгеруі оны зерттегенде қиындықтар жасайды. Сондықтан көлемін және динамикасын, жиынтық көлемін  және динамикасын өлшегенде индексті пайдаланады.

Тауарлы нарық тұрақты тепе-теңдікте болады, тек жиынтық сұранысқа  жоспарланған сұранысты төмендетеді.

Жиынтық ұсыныс – нарықта ұсынылуы мүмкін тауарлар мен қызметтердің жалпы  саны (бұл жылжымайтын ұлттық өнім).

Бағалар деңгейі мен ұлттық өзгеріс  көлемі арасындағы аз тәуелсіздікті  көрсететін жиынтық ұсыныс моделі кескін түрінде көрсетілген.

Қысқа мерзімде (әдетте 2-3 жыл) және ұзақмерзім кезеңінде макроэкономикада болатын  басты байланыс номиналдық және нақты  өзгеріс тәртібімен байланыстырылады.

Қысқа мерзімде номиналдық деңгей (баға, номиналдық жалақы, пайыз мөлшері) нарық  көлемінің өзгеруіне байланысты баяу өзгереді деп есептеледі. Ұзақ мерзім кезінде номиналдық деңгей қатты  өзгереді, нақты деңгей өте баяу өзгереді, талдау жасау үшін тұрақты  деп саналады.

Классикалық модель ұзақ мерзімдегі экономикалық тәртіпті қарастырады. Жиынтық  ұсыныстан артық болуы: AD  >АS. Оның келесі екі нұсқасы болуы мүмкін:

-өндірісті қысқарту;

-өндірілген өнімді өзгеріссіз  қалдыру, бағаны қысқарту.

Бұндай жағдайда кәсіпкерлер өндіріс  көлемін қысқартады, өндірілген өнімді өзгертпей, пайдалы бағамен сатады.

Егер жағдай өзгермесе, онда кәсіпкер бағаны төмендетеді. Бұндай жағдайдың  болу себебі, жұмысшыларды жұмыстан қысқартуға, не шығаруға әкеліп соғады. Қорытындысында, ұлттық өнім төмендейді.

Тұтынатын ЖҰӨ-нің серпініне (динамика) бағалық емес факторлар әсер етеді. Бағалық факторлардың әсері тауарлар мен қызметкерлерге жиынтық сұраныс  көлемінің өзгеруі арасында жүзеге асады және АД қисығының бойымен  қозғалу кестесі арқылы көрсетіледі. Бағалық емес факторлар жиынтық  сұраныстың АД қисығын солға немесе оңға қозғау арқылы өзгеріске келтіреді.

Тепе-теңдікті қабылдау керек, егер экономикалық  жүйенің динамикалық жағдайында өзінің құрылғандығын сақтаса.

Белгілі көрсеткіштер болады, соған  байланысты тепе-теңдіктің жағдайына  қатысты мынадай пікір білдіруге  болады:

- күнделікті жағдай, тұтынуды тосу, тұтынушылық көңіл-күй. Бұл көрсеткіштердің  динамизмі, тұтыну жағдайының  көрсеткіштерін бейнелеп,  сұранысты  көрсету;

- өндірістік цикл және оның  фазалары: дағдарыс, депрессия, жандану.

Жиынтық сұраныстың екі түрі болады:

1. Натуралды заттар және құндық.

Натуралды заттар түрі, жиынтық сұраныс, халықтың қоғамдық тұтынуы, фирманың, мемлекеттің тауарлар және қызметтің  көлемі бейнелеп толық көрсетеді.

Жиынтық сұраныс екі түрде болады:

Натуралды заттай және құн түрінде.

Натуралдық заттай түрі халықтың қажеттілігін толық және өндірістік емес қажеттілікті қамтамасыз етеді.

 

5.2. Макроэкономикалық тепе-теңдік және оның орындалуы

Екіншіден, барлық құрал жабдықтар  жиынтығы және өндірістік қызмет ғылыми технологияны зерттейді және оны  жетілдіреді, өндірістік ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Қоғамдық сұранысты құндық жағдайда көрсету тауар мен қызметтің  соңғы шығыны экономикада жасалынғанын ол қамтып көрсетеді. Жиынтық өнімді өндірілген және экономикалық агенттердің  ұсынуы: халықтың, кәсіпорынның, мемлекеттің  және экономикадағы баға деңгейі  жиынтық сұраныстарының құрылымын  бөлуге болады:

- тұтыну С – тұтыну тааурлары  мен қызметке ұсыну

- инвестиция 1 – инвестициялық  тауарларға ұсыныс

- мемлекеттік сатып алу С  – мемлекет тарапынан тауар  мен қызметке ұсыныс.

Қазақстан үшін әлемдік экономикаға  ықпалдасу – ең бір өзекті мәселелердің бірі. Оны мына екі фактімен  дәлелдеуге болады. Мысалы, еліміздегі экспорт  көлемі жылдық жалпы ішкі өнімнің  мөлшерінен 40 пайызға артық. Яғни, біз  жылына 25 млрд.доллар көлемінде өнім өндіретін  болсақ, оның 11-12 млрд. долларын сыртқа шығарамыз. Сондықтан  да бұдан  былай  осы өнімдерімізді дүние  жүзілік нарықта лайықты қорғай білуіміз керек.

Біз көмірсутегі шикізаты мен қара және түсті металдар нарығында берік  орнықтық, – деді Елбасы өз Жолдауында.  Сонымен бірге  біз република  экономикасының жоғарғы қосымша  құнды өнімдерімен халықаралық  еңбек бөлінісінде де лайықты  орын  алуы үшін ұмтылатын боламыз. Елімізде индустриялық-инновациялық даму стратегиясы жасалып, бекітілді  және іске қосылды. Оның басты мақсаты  экономиканың салаларын дифференциялау, оны неғұрлым жоғары өнімділік пен  жаңа технологияларды қолдануға  бағдарлау арқылы тұрақты экономикалық өсімге қол жеткізу болып табылады.  Осы орайда, индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асыруда қол жеткізген  алғашқы бес даму институттары құрылды. Аталмыш институттар болашақта  игерілетін барлық инновациялық жобалардың қаржыландырушысы болып, ал мемлекет өз тарапынан тек қолдау көрсетеді.

Қазақстанда инновациялық дамудың  ұлттық жүйесі біртіндеп қалыптасып келеді, сондықтан  осы жолдан өтіп, бүгінде айтарлықтай экономикалық, ғылыми-техникалық  және әлеуметтік тиімділіктерге қол жеткізіп отырған  елдердің тәжірибесі өте қызғылықты. Осыған орай, өнеркәсіп саласын дамыту барысында кластерлер желілерінің құрылуына көп қолдау көрсетілмек. Кластерлер таяу орналасқан кәсіпорындарды бір орталыққа шоғырландыра отырып, тізбектелген технология бойынша түпкі өнім шығаруға қол жеткізуің бірегей тәжірибесі мен инженерлік, технологиялық трансфертті ғылыми қор құру жайында шешім қабылданды.

Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына сәйкес біз экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, Қазақстанның индустрияландырылуын тереңдетуге, машина жасау мен өнеркәсіп  жабдықтарын шығаруды жолға қоюға  тиіспіз. Яғни, инновация – негізгі  қозғаушы күш болмақ.

Индустриялық-иновациялық саясатты жүзеге асыру жөніндегі атқарылуға тиісті міндеттер:

- елдегі индустриялық-инновацилық  күштерді қалыптастыру және нығайту.  Бұл саладағы іс-шаралар Қазақстанның  даму банкі мен Қазақстандық  инвестициялық және инновациялық  қор мемлекет тарапынан жоспарланған  жұмыстарды қаржыландыратын болады;

- мемлекеттік мекемелердің қызметін  индустриялық-инновациялық дамудың  мақсаттарына сәйкес қайта құру. Бұл білім, ғылым, қаржы, фискальдық  және тарифтік саясатты жетілдіруді  қажет етеді. Мұндағы көзге  көрініп тұрған жаңа бағыт  – экономиканың индустриясы мен  инновациясын дамытуға жағдай  жасау саясаты.

Жиынтық сұраныс тең өнімнің  сұраныс сомасына C+I+G+Х

Жиынтық сұраныстың бар элементі тұрақты, кейбіреуі ақырын өзгереді, мысалы тұтыну шығыны.

Басқасы тым динамикалық жағдайда, мысалы инвестиция туғызатын шығындар, оның өзгеруі экономикалық ынталық  туғызуға әсер етеді.

Жиынтық сұраныстың көлбеуі АД көрсетеді. Тұтынушы тауарлар мен қызметтің  мөлшерін баға деңгейіне байланысты сатып алады. Бұл жақсы комбинация жасайды, экономикадағы жалпы өнім өндіру мен жалпы тауар өндіру көлемі және экономиканың жалпы деңгейі, бұл жағдайда тауар және ақша нарығы тепе-тең болады.

АД көлбеуі бойында қозғалу, жиынтық сұраныс өзгеруі жалпы  баға динамикасының өзгеруіне байланысты. Осындай байланысты, ақша операциясының  сандық теңдеуінен алуға болады.

МХV = РХQ

одан Р = МV  ;   Q = МV  ; АD = МV 

                                   Q                  Р                   Р

Бұнда: Р – экономикадағы баға деңгейі, бұл жағдайда баға индексі;

Q - өнімнің нақты көлемі, сұранысқа  талап етілген;

V – ақша айналысының жылдамдығы;

АD – жағымсыз көлбеу қисығы кейбір жағдаймен түсіндіріледі, егер Б  баға деңгейі Р жоғары болса, ақша қаржының  нақты мөлшері аздау,   М/Р (АD көлбеуі жасалынады, ақша ұсынымының М және айналыс жылдамдығына қарап V) сондықтан тауар мен қызметтің  көлемінен кем жасалынған сұранысқа V. Кері тәуелділікті жиынтық сұраныс  деңгейімен және баға деңгейімен түсіндіруге  болады. Пайыздық мөлшер тиімділігі, байлық тиімділігі, импорттық сатып алу  тиімділігі т.с.с.

Тауар нарығы кезінде тепе-теңдік жағдайда болады, егер күнделікті қолданатын баға деңгейінің мөлшеріне байланысты шығарылатын тауардың көлемі жиынтық  өнімге тең болса, не жоспарланған шығынға  тең болса, осы жағдайларға талдау жасау макроэкономиканың басты  міндеті болып саналады.

Түйін

1. Жиынтық сұраныс және жиынтық  ұсыныстың экономикалық маңызы, оның талдау әдістерін білу