Инфляция мен инфляциялық процесстердің тарихынан

Кіріспе 

     Инфляция  – бұл күрделі де көпфакторлы  құбылыс. Ол ақша айналым арналарының  артық ақша белгіліремен аса толып  кетуінің нәтижесінде тауар мен  көрсетілетін қызметтердің бағасының  өсуі. Латын тілінен аударғанда инфляция «көтерілу, қабыну» дегенді білдіреді. Ол қағаз ақша айналымына негізделген  экономикаға тән және ұдайы өндіріс  процесінің бұзылуымен сипатталады.

Инфляция  ең алдымен тауар бағаларының  өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді.

     Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде  инфляция болмайды, неге десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі  емес нақты құндылықтың өзі болған; қажетті ақша көлемі алтын – күміс  қорымен реттелген. Қағаз ақша айналымында  жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда  қағаз ақша байлықтың тек белгісі  ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз  ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен  тыс өседі.  
 Артық ақша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде, бағаларға қатты ықпал жасап,оларды көтеріп жібереді.

     Батыс елдерінде 10 %-ке дейінгі баяу инфляция қауіпті деп саналмайды. Керісінше, белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуын жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде  тұрғындар тауарды көбірек сатып  алады, себебі кейін ол одан да қымбат түсетінін біледі. Бұл, өз кезегінде  өндірушілерді ұсынысты арттыруға  ынталандырады, нарық тауарға тез  толады. Инфляция жағдайында әртүрлі  салаларда баға бір қалыпты өспейді. Сондықтан, инфляция экономикада қалыптасқан  диспропорцияларды түзетуге және нарық  шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік  береді. Баяу инфляция кезінде бағалар  еңбекақыдан тезірек өседі. Бұл  жағдайда өндіріс шығындары төмендеп, кәсіпкерлік дамиды. 

     Бірақ 10 %-тен асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе гиперинфляция  кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция  жағдайында бағалар деңгейі бірнеше  процентке емес, бірнеше есеге  өседі, ақша тез құнсызданады, өндіріске  инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондықтан қаржы ресурстары айналым  мерзімі қысқа сауда сферасына  ауысады. Сауданың пайдасынан қоғамға тигізетін зияны көптеу. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.1.Инфляция  мен инфляциялық  процесстердің тарихынан 

     Инфляция  мәселесі ең алғаш адамзаттың алдына келгенің анықтау айтарлықтай қиын.Дегенмен,инфляция ақша және ақша айналымен тікелей  байланысты.Сондықтан инфляцияның  пайда болуы нарықтық қатынастардың дамуымен байланысты деп айта аламыз.

     Ерте  замандардағы билеушілері бюджеттегі кірістер мен үнемі артушы шығындар арасындағы тепе-теңдікті табуға тырысқан.Бұл  мәселені шешудің біріз жолдары  бар:мемлекет шығындарын азайту,салықтар мен тарифтерді өсіру,ел ішінде және сырт елдердең қарызға ақша алу.

     Бірақ өзін-өзі шектеу адами табиғатқа  қарсы.Салықтарды көбейтудің қысымының объективті шегі бар.Ал қарыздарды болса қайтару керек.Сонда ертедегі елдердің экономикалық ойлары мемлекеттік бюджетті баланстаудың төртінші жолын ашты:қосымша ақшаны шығарып,оны айналымға еңгізу.Ертеде ақшаның рөлін бағалы металлдардың құймалары орындаған.Олардың салмағы мен сынамасын көпестердің одағы немесе қала басшылары анықтаған.Мұндай ақшалар Ежелгі мысыр елі мен Вавилонда б.д.д IV-VI мыңжылдар бұрын пайда бола бастаған,бірақ ең алғаш  Лидияда VII-VI ғ.жасалына бастаған.Бағалы металлдардан,кейіннен мыс пен темірден жасалынған тиындар мемлекеттік монополияның ең бастысы болды.

     Алайда  бұл мемлекетке ешқандай пайда алып келмейтін болды.Өйткені монетаның  мазмұны номиналга сәйкес.Бірақ  бағалы металлдардың қүрамын оның алғашқы  номиналын сақтап өзгертсе,онда мемлекет бюджетті толықтырудың жаңа бастамасын алады.бұл процесс ʺмонетаны бұзуʺдеген ат алды.Бұны ең алған Афинада Гиппий еңгізген болатын.Ол монетадағы күмістің мөлшерін екі есе азайтқан болатын.Ақшаны бүлдіруді римдік императорлардың жүзеге асырып отырғандығы анық ақпарат.Нерон билік жүргізген кезде(54-68жж.)алтын монета мөлшері 10пайызға,ал күміс денаридікі 12 пайызға азайған.Сонымен қоса оның бағамы 10 пайыз мыстың қосылуымен азайған.Троян императордың билік етуі кезінде(98-110жж.)денаридегі күміс сынамасының азайтылуы жалғаса берді,ал мыстық лигатура 15 пайызға өсті.Император Каракалла(211-217жж.) денаридегі мыстың көлемін 50 пайызға дейін көбейтуді санкциялады.Бұдан монетадағы күміс мөлшері 5 пайызға дейін түсті.Ал Аврелиан им.ператор болса монетаны таза мыстаң жасауға үкім шығарды.Біздің күндерімізге дейіе жеткен тарихи хроникалар тіпті Ежелгі римде де инфляциялық процесстердің болғандығын дәлелдейді.Әсіресе Киракалле императорның билеуі кезінде бағалардың күрт көтерілуі көрінеді.

     Гиперинфляцияның  алғашқы мысалы ретінде Қытайдың ерте ортағасырларың келтірсек болады.Бұл  кезде қола ақшаларының өндірісте  аз шығынды қажет ететін темір  ақшаларымен итерілуін айтсақ болады.Алайда номиналы бастапқыдай сақталған  болатын.Тарихи хроникалардың көрсетуі бойынша Путунның билігі кезінде(520-527жж.)мыс  монеталарының жүруін тоқтатып,тек  қана темір ақшаны құюға деген шешім шығарылған екен.Датунның билігі кезінде(535-545жж.) және кейінірек барлық жерлерде темір ақшалар жүріп,ал тауарларға деген баға күрт өсіп кеткен.барлық жерлерде тау болып темір ақшалар жүріп,ал тауарларға деген баға күрт өсіп кеткен.Көпестер монеталарын арбамен тасып,тіпті оларды санауға да шамалары жетпеген,олар бір бау монеталарды ғана санаған екен.(Ақпарат дерекнамасы «Қытайдың ортағасырлардағы экономикалық тарихы») 
 
 
 
 
 
 

     1.2.Әр  түрлі экономикалық  мектептердегі инфляция 

     Қазіргі кезде экономика тарихы көптеген экономикалық мектептер мен ағымдар  мен оқытуларды анықтаған:мерканталистер,физократтар.классиктер мен неоклассиктер,марксистік экономия,институтционалды экономика,либералділік,ʺұсыныс экономикасыʺтеориясын жақтаушылар және де көптеген тағы басқалары.осы аталған бағыттардың өкілдері өздерінің көзқарастарын қалыптастыруда немесе қалыптастырып қойған.Көбінесе бұлар адамзаттың глобалды экономикалық мәселелеріне қарама-қарсы.Әрине,олардың инфляция теориясын экономиканың толыққанд дамуындағы өзекті проблема деп қарастыған теориялары бар. 

                                          Марксистік теория

     Дәстүрлі  марксистік экономикада инфляция(лат.inflatio-көтерілу)деп капиталистік формация кезеңіне дейінгі және капитализм жағдайында қоғамдық өндіріс процессінің бұзылуын айтамыз.Бұл шаруашылықтың нақты қажеттіліктерінен ақша белгілерінің айналымы сферасының артуы мен олардың құнсыздануыңда көрініс табады.Марксистік мектеп бойынша,инфляция қайта қалпына келтіру циклімен,шаруашылық процесстерді мемлекеттік-монополиялық реттеумен, экономиканы милитиризациялаумен,жұмыссыздықпен және тағы басқаларымен тығыз байланысты.Капиталистік өнндірістің әлеуметтік-экономикалық қайшылықтары мен,қоғамдық өнімнің нақтыкөлемі мен оның бағалық көрінісі арасындағы диспропорционалдығынын көрініс табады.Сонымен қатар үстем етуші езуші класстардың арасында ұлттық табыс пен ұлттық байлықты  қайта бөлуде өз пайдасына шешу үшін жұмысшылардың шынайы табысын төмендету арқылы жүзеге асырады.Оның себебі ретінде марксистік мектеп тікелей қоғамдық өндіріс көлемі мен құрылымында объективті түрде болатын өзгерістері мен ең бастысы  бюджет тапшылығы деген монополиялық саясат пен импералистік мемлекеттерді жатқызған. 

                                 Инфляцияның монетаристік теориясы 

     Инфляция  мәселесі монетаристік әдебиетте де басты проблемалардың бірі болып  табылады.Мұнда ақшаның көлемі мен  баға деңгейінің мағыналық байланыстылығы ең басты экономикалық заңдылық ретінде  қарастырылады.Монетаристер инфляциялық  процесстердің ең басты және іс жүзіндегі  бірден бір себебі - ұлттық ақша массасының тауарға қарағанда тез өсуінде  деп есептейді.Олардың қағидасына орай,ұзақ уақыттылы келешекте ақшалар нейтралды және ақша импульстерінің эффектісі- өндіріс көлеміне,инвестиция мен жұмысбастылыққа айтарлықтай әсер етпей,тек бағаның ортақ деңгейінде ғана көрінеді.Алайда қысқа периодтар кезіңде ақша массасының өзгерісі өнімділік пен жұмысбастылыққа ықпал етеді,бірақ эффектісі ұзақ болмайды:белгілі бір уақыт өткеннен кейін өнімділіктің нақты өсу қарқыны бастапқы деңгейіне оралады.Осымен кейнсшілердің экономикалық өсу қарқының инфляцияның белгілі бір өсу қарқының құрбан ету арқылы ұстап тұруға болады деген идеясын жоққа шығарды.Монетаристік модельде басты рөлді бұрында бағалар болжамының қателігін ескере айтылған инфляциялық күтулерге де жатады. 

                                           Инфляцияның кейнстік  теориясы 

                                                       Филипс қисығы

     Ұлыбританияның 1861-1956жж.статистикалық мәліметтерін пайдалана отырап,ағылшындық экономсит  А.Филипс  1958жылы қызметақы ставкасы мен жұмыссыздың деңгеці арасындағы кері байланысты көрсететін өзінің қисығын  ұсынды.Бұл ретте  Англиядағы жұмыссыздық 2,5-3 пайызда арта өссе,онда бұнын еңбекақы мен бағының  өсуінің кенеттен тез баяулауы  анықталды.Осыдан төмендету баға мен еңбекақының өмуімен қатар жүредң деген байламға келеміз.Ақырында жұмыссыздық деңгейі инфляция қарқының жеделдету арқылы төмендетуге болады. 
 

     Филипстің есептеулурінің теоретикалық базасын  экономист Р.Липси еңгізді.Ары  қарай американдық экономистер  П.Самуельсон мен Р.Солоу Филипс қисығын еңбекақы қарқыны мен  тауарлы бағаның өсу қарқындылығымен  алмастырып,модифицирлады.Осындай  күйінде қисықты экономикалық саясатта,ең алдымен жұмысбастылық пен өнімділік  деңгейін және  бағалардың тұрақтылығын анықтау үшін қолданды.

     Абцисса осінде жұмыссыздық деңгейі,ал оордината  омінде-тауарлы бағалардың өсу қарқыны  көрсетілген.

     Егер  мемлекет жұмыссыздық деңгейін U₁ өте үлкен деп санаса,онда оны төмендету үшін сұранысты ынталандыратын бюджеттік және ақша-несие шараларын қолданады.Өз кезегінде бұл өндірісті кеңейту мен жаңа жұмыс орындарын құрады.Жұмыссыздық деңгейі U₂ дейін төмендеп,бір уақытта инфляция қарқыны P₂ дейін қатар өсіп отырады.Пайда болған жағдай мемлектетті шаралар қолдануға мәжбүрлейді.Бұдан бағаның өсу қарқының P₃ төмендейтін,ал жұмыссыздық деңгейі U₃   өсетін кризистік жағдай туындайды .    

     Практика  көрсетіп отырғандай Филипс қисығы тек  қана қысқа экономикалық периодта ғана қолданылад.Өйткені ұзақ мерзімді жоспарда жұмыссыздықтың үлкен деңгейіне  қарамастан,бірқатар коплексті жағдайлармен түсіндірілетін инфляция  өсе береді.

     Осы жағдайлардың ішіне сұранысты ынталандыру  саясатын ерекше атап өту керек.Мемлекеттің жұмыссыздық деңгейін инюляцияны жоғарлату арқылы төмендету,жұрттың ʺжалған күтулерʺжағдайын орнату кезінде ғана сәтті болады.Мысалы,жалдамалы жұмысшы еңбекақы ставкасының жоғарлауын байқап,өзінің еңбек ұсынысының арттырады.Сонда Филипс қисығының концепциясының тұжырымдауы бойынша инфляцияның өсуімен байланысты номиналды еңбекақы да өседі. Алайда,адамдар реалды еңбекақы кеми бергендігін байқайтын болса,онда ешкім еңбек ұсынысын арттырмайтын болады.

     Осындай байланыстарға 60-шы жылдары америкалық экономист М.Фридман назар аударған болатын.Ол жұмыссыздықты инфляциялылық  шараларды ʺүйіп тастауʺ әдісі  арқылы шешу тиімсіздеп атап кеткен.Бұдан  жұртшылық өздерінің жалған күтулерін  айрылғанда, инфляция еңбек ұсынысының азаюымен,яғни жоғарлай беретін жұмыссыздықпен жалғаса береді.Филипс қисығы тек біркелкі инфляция мен тұрақты темп жағдайында талдау жасау үшін іске асатын қисық.Күтпеген экономикалық күйзеліс кезінде инфляция шапшаңдылығы кенеттен өседі және жұмыссыздықтың күрт өсуімен қоса жүреді.

     Бұл үлгі жоғарыда атап кеткендей экономикада  не инфляция,не жұмыссыздық пайда  болады деп көрсетеді.Бірақ екеуі  де бір уақытта пайда болмайды.Алайда,70-80жылдары АҚШ-та болған жағдайға(баға мен жұмыссыздық деігейінің қатар өсуі)қарап,біз кейнстік теорияның дұрыстығына күмән келтіреміз.Теорияны қайта қарауға  мүмкіндік беретін объективті себеп пайда болды.кейнсшілдер бұл жағдайды ұсынып толықсытпасының топтамаларымен,филипс қисығын жоғары оңға жылжытқан бағалық талықсумен түсіндірді.

     Мұндай  толықтыруларға қарамастан,1983-1988 жылдары  экономикалық көтерілу кезінде болған инфляция мен жұмыссыздық деңгейінің қатар өсуі  көбін инфляция мен  жұмыссыздық арасында қайтарымды байланыс бар деп ойландырды.