Қазақстанның қор нарығын дамытуда қандай іс-шаралар жасалып жатыр

        Қазақстанның қор нарығын дамытуда қандай іс-шаралар жасалып жатыр

     Қазақстанда қор нарығының дамуы өзекті мәселе болып табылады.

             Бүгін Қазақстанның Қор нарығы мемлекет қаржы секторының ажырамас бөлігі болып табылады. Қазақстан нарығының бүкіл тарихында керекті институционалды инфрақұрылым базасы орнады; қор нарығының кәсіби қатысушылары қызмет атқарады, инвесторлар мен эмитенттер; классикалық қаржылық құралдармен сауда өткізіледі.

             Еліміздегі қор нарығының халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігін және оның әлем капитал нарығында батыл ықпалдастығын қамтамасыз ету үшін Алматы қаласының өңірлік қаржылық орталығы (АӨҚО) құрылды. АӨҚО қызметінің келесі дамуы мен жетілдірілуі ел Президентінің Қазақстан халқына «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіншіліктері» жолдауында айтылған және Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жобасына жүктелген стратегиялық міндеттің бірі болып саналады. Бұл қаржылық орталықтардың ғаламдық масштабтағы едәуір орнын айғақтайды.

             АӨҚО жұмысының басталуы Қазақстан  капитал нарығының дамуына жаңа импульс берді, оның ішінде қор биржасы қызметі жоғары стандарттарға қол жеткізді. Биржа инфрақұрылымының институционалды құраушысы айтарлықтай күшейді.

             Әр мемлекетте қор нарығының дамуы жеке акционерлік меншіктің және жеке инвесторлар институтының бар болуымен  тығыз байланысты. Инвестор ретінде халықты тарту және оларды экономикада болып жатқан инвестициялық үрдістерге қосу арқылы  қоғамның қолданылмаған қор жинағын іске қосуға болады, сонымен қатар қаржылық ресурстарды экономиканың бәсекеге қабылетті салаларына бағыттауға болады. Жеке акционерлік капиталдың кеңеюі халықтың әл-ауқатының жоғарылауы мен оның бизнес мүдделеріне қатыстыруын  білдіреді. Бірақ негізінде маңыздысы, ол берілген үрдіске халықтың максималды санын, мемлекеттің әлеуметтік саясатының контекстінде қарастыру керек.

             Қазақстанның ұйымдастырылған бағалы  қағаздар нарығында инвесторлардың  құқығы мен мүддесін қорғаудың  белгілі деңгейін көрсетуге бағытталған  жөнді және нақты реттеу жүйесі  жасалды,  сонымен бірге әрдайым  жетілдірілетін эмитенттер қызметінің таза тәртібін қамтамасыз ету.

             Негізінде, бүгінгі күні ел экономикасының дамуына толығымен қолданылмайтын қазақстандық инвесторларының инвестициялық ресурстардың маңызды көлемі жинақталған. Сонымен, институционалды инвесторлардың активтері 100 млрд.АҚШ долларын құрайды. Оның ішінде тек зейнетақы қоры жыл сайын 2 млрд.долларға артады. Сонымен, нарықта төлемпаздық саны артық болғандықтан оларды экономиканың дамуына бағыттау керек.

             Қазақстандық компанияларға қор  нарығының мүмкіндіктерін толығымен  қолдану үшін қаржы әлемінде  ашықтық пен абырой бірігіп басқару халықаралық стандарттарының керекті талабы болып қана емес, сонымен қатар бәсекеге қабылетті көрсеткіш пен ең бағалы актив болып саналатынын білу керек.

             АӨҚО қызметі Қазақстан қор  биржасына эмитенттердің шығуына  қолайлы жағдай жасауға бағытталған. Қазіргі уақытта, эмитенттерге тегін алғашқы консалтинг, аудитті өткізу қызметін өтеу, free float жеткілікті деңгейін қамтамасыз етуде листинг жиындарының төмендеуі ұсынылады. Инвесторларға арналған салық жеңілдіктері қосымша стимул болып саналады, олар өз бағалы қағазадарын орналастыратын эмитенттерге жанама артықшылық тудырады.

             Тұрғындардың еркін қаржы ресурстары қазақстандық кәсіпкерлік үшін маңызды тартымды инвестициялар болады. Сонымен,  Орталық депозитарийдің мәліметтеріне сәйкес, осы жылдың ақпан айы бойынша 9,7 мың жеке тұлғалар, 72 млрд.теңге (немесе 492 млн.АҚШ доллары) болатын корпоративті бағалы қағаздардың ұстаушылары болып саналады. 2010 жылы KASE-де жеке инвесторлар тарапынан сомасы 282 млн.АҚШ доллары болатын акциялар мен корпоративті облигацияларды сатып алынды.

             Негізгі факторлардың бірі болып қор нарығында жеке тұлғалардың белсенділігіне әсер ететін халықтың қаржылық сауаттылығы, тұрғындардың әл-ауқатын жоғарылату үшін қор нарығы ұсынатын құралдар мен сол мүмкіншіліктер туралы хабардар болуы.  АӨҚО қызметінің басынан бастап Орталық депозитарийде жеке инвесторлардың шоттар саны 3 есеге (165%) көбейді.

             Агенттік тұрғындардың инвестициялық мәдениетін арттыру үшін мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыруда. Оқытушы және түсіндіруші шаралар, теледидар, БАҚ, интернет және басқа да мақсатты топтарға бөлінетін дерекнамалар: мектеп оқушылары, студенттер мен  жоғары оқу орындарының оқытушылары, мемлекет қызметкерлері, орта топ мамандары, зейнеткерлер, жұмыссыздар арқылы халықтың инвестициялық мәдениетін жоғарылату үшін масштабты жұмыстар жүргізіліп жатыр. Инвесторлардың - бағалы қағаздар нарығындағы жеке тұлғалардың белсенділігін көтеру мақсатында маркетингті акциялар жүргізіп жатыр. 
 

     3. Ағымдағы жағдайды талдау  

          Қазақстанның қаржы секторы қалыптасуда жəне ол жүйелі сипаты бар факторлардың ықпалымен жұмыс істейді. Түрлі факторлардың жиынтық ықпалы ортаны қалыптастырады,  ондақаржы секторы институттары қызметінің практикасы пайда болады жəне нығаяды, яғни,  экономиканың нақты секторына қаржы секторының векторын жəне ықпал ету деңгейін жəне оның бəсекеге қабілеттілігін айқындайды.

          Банктер. Банк секторы еліміздегі қаржы секторының ең ірі жəне басты сегменті болып отыр. 2008 жылғы 1 қарашадағы жағдай Бойынша Қазақстанда екінші деңгейдегі 36 банк жұмыс істеуде, оның ішінде Алматы қаласында 34 банк, банктердің 35 филиалымен 375 қосымша үй-жайлары орналасқан. 2008 жылғы 1 қарашадағы банктердің жиынтық активтері 12 073,4 млрд. Теңге немесе ЖІӨ-нің 80,2   %-ыболды.  Несие портфелінің көлемі 9 002,0  млрд. Теңге болды,  бұлбанктердіңжиынтықактивтерінің 74,6   %-ынқұрайды.

     Екінші деңгейдегі банктер міндеттемелерінің жалпы сомасы 2008  жылғы 1  қарашада 10 570,0  млрд.  Теңгені құрады,  оның ішінде резидент еместер алдындағы екінші деңгейдегі банктер міндеттемелерінің сомасы  4 738,4        млрд.  теңге немесе жиынтық міндеттемелердің 44,8   %-ыболды.   2008  жылғы 1  қарашадағы жағдай бойынша 1  жылға дейін өтеу мерзімі мен резидент еместер алдындағы міндеттемелер (2009  жылғы 1  қарашаға дейін)   1 177,2  млрд. Теңгені немесе резидент еместер алдындағы міндеттемелер көлемінің 24,8 %-ынқұрады. Бұл ретте өтімді активтердің резидент еместер алдындағы қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасының коэффициенті 1,6 болды. 2008 жылғы 1 қаңтардағы ұқсас көрсеткіштермен салыстырғанда аталған көрсеткіш 1,5-ке жақсарып, екінші деңгейдегі банктердің əріқарай тұрақты жұмыс істеп тұруы үшін өз ресурстарының жеткілікті екендігін дəлелдеді. Өтімділік бойынша екінші деңгейдегі банктердің позициясы олардың активтерді басқаруда барынша консервативтік саясатты ұстануына, яғни өтімділікті сақтауға ұмтылуына байланысты айтарлықтай нығайды. 2008 жылғы 1 шілдеден бастап мерзімді жəне валюталық мерзімді өтімділікті 7, 30 жəне 90 күнге дейін реттеуге бағытталған өтімділік бөлігіндегі түзетулер күшіне енді.

          2008 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша өтімділік есебіне енгізуге көзделген өзгерістерді ескере отырып, мерзімді өтімділіктің 7, 30 жəне 90 күнге дейінгі коэффициенттерін бұзу фактісі белгіленбеген. Қаралатын күнге банктердің меншікті капиталы 1 972,7 млрд. Теңге болды. Ал кірістердің жиынтық мөлшері 2008 жылғы 1 қарашада 2 348,9 млрд. Теңгені құрады.

          Банк секторындағы активтердің жылдам өсу кезеңінде 2007  жылғы аумақты кредиттік тоқыраудың салдарынан пайдаболған тəуекелдердің елеулі деңгейі жинақталып қалды жəне қазіргі күнге дейін байқалуда,  яғни қазіргі уақытта айтарлықтай кредиттік тəуекелдер, өтімділікті жоғалту тəуекелі жəне бірқатар рыноктық тəуекелдер бар. Сыртқы қарыз алудың жеткілікті жоғары деңгейі сақталуда, кредиттік портфельдің сапасы нашарлауда,   экономиканың жекелеген секторларында жəне кредиттеу сегменттерінде кредиттік портфельдің шоғырлануының жоғары болуы,  апиталдандырудың жеткіліксіздігі байқалуда.   2008 жылғымаусымдаХВҚ миссиясы жүргізген стресс-тестілеудің нəтижелері бойынша банктердің капиталдың жеткіліктілік коэффициентінің қажетті деңгейіне жетуі үшін сценарийлердің негізгі жəне пессимистік дамуында капиталға қосымша тиісінше сценарийлер бойынша 3,7 жəне 8  млрд. АҚШдолларын құю қажет.

          Сондай-ақДепозиттерге кепілдік беру қазақстандық қорын (бұданəрі-Қор) қаржыландырудың төмендігін атап өту керек, бұл осы қордың тиімділігінің аздығын көрсетеді. Қазіргі уақытта ХВҚ соңғы миссиясының нəтижелеріне сəйкес Қор салымдардың 90 пайызын өтейді (сандықкөлемде), бірақ 40 пайыз ақша көлемінде ғана. Бір уақытта осымен қатар, Қорда банктік жəне меншікті тəуекелдерге мониторингтің бұданда айқын рəсімдері болуы керек. Қордың тəуекелдерін басқару жүйесі жетілдірілмеген. Депозиторлардың жəне банктердің моральдық тəуекелдерін жəне депозиторларды қорғау бойынша меншікті мақсаттарды іске асыру арасындағы балансты қамтамасыз ету үшін Қорды қаржыландырудың жаңа дерек көздері керек.

            Осыған байланысты,     стратегиялық перспективада Агенттіктің қызметі мониторингке əдістерді жəне тəсілдерді жəне банк секторының қаржылық тұрақтылығын арттыру мақсатында банк жүйесінің тəуекелдерін, менеджмент-тəуекелді жəне корпоративтік басқарудыуақтылыбағалауғажəнереттеуге, яғнионыңішкі, сондай-ақ сыртқы дағдарысқа қарсы тұра білу қабілеттілігін əрі қарай жетілдіругебағытталған. Осығанбайланысты, қазіргі уақытта Агенттіктің қаржы рыногында тəуекелдердің өсу барысында шұғыл іс-əрекеттердің тиісінше жоспарын əзірлеу, проблемасы бар банктер мен жұмыс рəсімдері бойынша шаралар кешенін əзірлеу, жүйелік тəуекелдерді барынша азайту,  банктердегі шоғырландырылған қадағалауды жəне тəуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру бойынша жүргізілген жұмысты атап өту қажет.

            Банктік емес сектор.   2008 жылғы 1  қарашадағы жағдай бойынша республикада банк операцияларының жекелеген түрлерін Жүзеге асыруға лицензиясы бар 35 ұйым, оның ішінде 12 ипотекалық ұйым тіркелді. 2008 жылғы 1 қарашадаипотекалықұйымдардың активтерінің жиынтық мөлшері 211 167,8  млн. теңгеболды.  Ипотекалық ұйымдардың активтерінің жалпы сомасында айтарлықтай үлесті заңды жəне жеке тұлғаларға берілген заемдар құрайды –   76,4%   (161 366,4          млн.  теңге), басқа банктердеорналастырылған салымдар - 4,6% (9 688,2 млн. теңге) құраса, бағалықағаздар – 5,2% (11 047,1 млн. теңге), банктердегі корреспонденттік шоттар – 2,6% (5 404,6 млн. теңге) болды.

           Банк секторында соңғы жылдарда байқалған жағымсыз үрдістер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға, əсіресе ипотекалық ұйымдарға тəн. Соның ішінде, ипотекалық кредиттер рыногының жылдам өсуімен жəне жылжымайтын мүлік рыногында тұрақсыздық жағдайындағы құрылыс секторын қаржыландыруға байланысты ипотекалы құйымдардың кредиттік тəуекелдерініңартуытуралыболуда.

           Агенттік тарапынан осы үрдістерді ескере отырып, банктік емес секторды реттеуді жетілдіруге бағытталған қосымша шаралар қабылданды жəне бірінші кезекте жылжымайтын мүлікті кредиттеу тəуекелдерінің өсуі мен байланысты тəуекелдерді жəне басқа тəуекелдерді шектеуге бағытталды.  Ипотекалық тұрғын үй заемына ұсынылған соманың кепілдің,               жеңілдікпен салық төленетін елдерде орналастырылған активтердің құнына қатысты тəуекел деңгейі бойынша ипотекалық ұйымның активтерін мөлшерлеу бойынша талаптар күшейтілді.

           Қаржы рыногында жеке жəне квазимемлекеттік құрылымдар қызметіне теңдей талаптарды қамтамасыз ету үшін Агенттік акцияларының бақылау пакеті мемлекетке немесе ұлттық холдингкене ипотекалық ұйымдарға сəйкес басқарушы компанияға тиесілі банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар үшін пруденциалдық нормативтер белгіленген. Бұл тəсіл оның ішінде аталған ұйымдарда кредиттік,  рыноктық жəне операциялық ұйымдар ұшырауы мүмкін тəуекелдерді азайту тұрғысынан да маңызды.

            Банк операцияларының жекелеген  түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар  қызметінің негізгі көрсеткіштерінің  өсуінің оң динамикасына қарамастан,     шешімді талап ететін маңызды  мəселелер болып,         ипотекалық ұйымдарды капиталдандыру  деңгейін арттыру,  сондай-ақ олардың тəуекел-менеджмент жүйесін жетілдіру болып табылады.         Орта мерзімді перспективада Агенттікті көрсетілген мəселелерді шешу бойынша шаралар кешенін іске асыру жоспарлайды.