Калдыктар

Жыл сайын әлемдегі әрбір қала тұрғыны 250-300 кг. қатты тұрмыстық қалдықтар (ҚТҚ) «өндіреді» екен. Жаһандану үрдісі белең алған бүгінгі шақта одан ауыл-село тұрғындары да кенде қалып жатқан жоқ. Енді осы цифрды жұмыр жерді мекендейтін 7 миллиард адамға көбейтіп көріңіз. Оған өндірістік, техногендік қоқысты қосып байқаңызшы. Жер бетінде жиналған ҚТҚ мен қоқыс көлемін ойлаудың өзі қорқынышты. Қайран жер қалай шыдас беріп тұр десеңізші!

Басқасын  қайдам, ҚТҚ мен қоқыс «өндіруден»  Қазақстан дүние жүзіндегі ең дамыған елдерден қағыс қалып тұрған жоқ. Қазір қазақ даласында 22 миллиард тонна қалдықтар мен қоқыс жиналыпты. Оның 16 миллиард тоннасы техногендік-минералдық қалдықтар болса, 6 миллиард тоннасы адам ағзасына аса қауіпті химиялық қалдықтар екен.

Сарапшылар дерегі бойынша, жыл сайын елімізде 700 миллион тонна өнеркәсіптік қоқыс пен қалдықтар жиналатын болса, оның 250 миллионы денсаулыққа қауіпті улы заттар көрінеді. Осы зиянды қоқыс шығаруда Қарағандының тау-кен және кен байыту кешендері (29,4 пайыз) бірінші орынды иеленсе, Шығыс Қазақстан облысы (25,7 пайыз) екінші орынды, ал тиісінше 17,0 пайыз және 14,0 пайыз қоқыс «өндіретін» Қостанай мен Павлодар облыстары үшінші орынды бөліседі.

Қасіреті  қалың қазақ даласында бүгінге дейін жиналған 22 млрд. тонна қалдықтың 96 миллион тоннасы қатты тұрмыстық қалдықтар екен. Бұл арнайы есепке алынған күл-қоқыс алаңдарына төгілгені. Ұлы даламыздағы күл-қоқыс «қоры» жыл сайын бірнеше миллион тоннаға көбейіп отыратын көрінеді. Ал ұлы даланың жер-жерінде есепке алынбаған тау-тау күл-қоқыс қаншама?! Қазақстан ҚТҚ мен күл-қоқыстың 97 пайызын арнаулы күл-қоқыс алаңдарына төгумен ғана айналысады. ҚТҚ мен күл-қоқыс «өндіруден» Павлодар облысы мен Алматы қаласы алда келеді. Тиісінше, олар жылына 1,7 миллион тонна және 0,5 миллион тонна күл-қоқыс шығарады. Қазақстанның әрбір тұрғынына шаққанда жылына 1381 тонна ҚТҚ мен күл-қоқыс «өндіріледі». Салыстыру үшін айта кететін болсақ, Германияда әрбір тұрғынға шаққанда бұл көрсеткіш 0,4 тоннадан айналады, оның өзі тиісті зауыттарда қайтадан өңделеді.

2011 жылғы 1 қаңтардағы дерек бойынша,  Астана қаласының арнайы бөлінген  ресми күл-қоқыс полигонында 20 миллион тонна ҚТҚ мен күл-қоқыс қалдықтары жинақталған. Қалада коммуналдық қалдықтарды жинаумен және оны күл-қоқыс полигондарына тасумен 30 мекеме айналысады. Оның 90 пайызынан астамы жекеменшік кәсіпорындар. Ресми деректер бойынша, тек 2010 жылдың өзінде қаланың  ресми жұмыс істейтін күл-қоқыс полигондарына 1 238,7 мың тонна ҚТҚ мен күл-қоқыс қалдықтары тасталған.

Жоғарыда данагөй қазақтың «ат аунаған жерде түк қалады» деген қанатты қағидасын да айттық. Бұл аттың түгі де, қойдың қиы да, қысқасы, адамнан басқа сан мың тіршілік иесінің табиғатқа қалдыратын қалдықтары зиянсыз, қайта топырақ құнарын арттыратын тыңайтқыш деген сөз. Ал адам баласының табиғатқа тастайтын ҚТҚ-лары Жер-ананың денесіне жабысқан мерездей, жылдар бойы табиғатқа жазылмас жара салатын дертпен тең.

Мынаны  қараңыз, адамдар күн сайын тау-тау  қылып күл-қоқысқа тастайтын пластмасса құтылар жер бетінде 500 жылға дейін, кәдімгі палиэтилен пакеттері 200 жылдан астам уақыт бойы шірімей, жатып алады екен. Ал  консерві қалбырлары мен шыны сынықтары 1 мың жылға дейін жер қойнын ластап, «жегі құртша» топырақ құнарын жеп жатады.

Осыдан  біраз жыл бұрын үлкен крейсерлік кеме капитаны Чарльз Мур Тынық мұхитында көшіп жүрген үлкен күл-қоқыс «аралын» көреді. Кейін ғалымдардың зерттеуі бойынша, бұл шын мәнінде суға батпайтын әртүрлі пластмасса құтылары мен ҚТҚ қалдықтарынан құралған қоқыс үйіндісі болып шыққан. Бұл Тынық мұхитындағы күл-қоқыс «аралының»  көлемін дәл анықтау мүмкін емес. Кемеден қарағанда оның шегі мен шеті көрінбейді. Ал ұшақтан оны анықтау тағы қиын. Ғалымдар пікірінше, үнемі көшіп жүретін бұл күл-қоқыс «континентінің» жалпы көлемі 700 мың шаршы шақырымнан 15 миллион шаршы шақырымға дейінгі аумақты алып жатқан көрінеді. Яғни бұл мұхиттағы күл-қоқыс «аралында» 100 миллион тоннадан астам әртүрлі ҚТҚ мен қоқыс жинақталған. Чарльз Мурдың есебінше, күл-қоқыс «аралының» 80 пайызы құрлықтарда тасталған күл-қоқыстан, 20 пайызы кемелер палубасынан мұхитқа лақтырылған әртүрлі қоқыс қалдықтарынан құралған. Міне, адамзаттың табиғатқа жасаған қиянаты құрлықты қойып, алып мұхиттарды да улап жатыр.

Қазір республикамызда 6325 елді мекеннің 4525-інде ғана ҚТҚ мен күл-қоқыс төгілетін арнаулы бөлінген полигондар бар. Оның тек қана 6,8 пайызы немесе 307-сі ғана заңдастырылған. Қалған күл-қоқыс полигондары кез-келген жерде, қалай болса солай қалыптасқан. Ол ол ма, республикамыздағы 6325 елді мекеннің 25 пайызында немесе 1558 елді мекенде ғана ҚТҚ мен күл-қоқысты арнаулы полигондарға таситын кәсіпорындар бар. Ал қалған 75 пайызы немесе 4767 елді мекенде күл-қоқыс үй іргесінде немесе елді мекен маңында шашылып жатыр.

Ауруын  жасырған өледі. Ақиқатын айтсақ, қасиетті қазақ даласының алып күл-қоқыс алаңына айналып бара жатқандығы ащы шындық. 40 жыл бойы көкірегін қарс айырған атом бомбасының 500-ден астам ядролық сынақтарынан сызат алған, жарты ғасырдан бері Байқоңырдан үздіксіз ұшырылатын ғарыштық зымырандар зіркілінен зәрезап болған, айдыны тартылып, топырағы эрозияға ұшыраған ұлы дала енді тұрмыстық, химиялық, техногендік, ядролық қалдықтар қоймасына айналу қасіретін көтере алмайды. Ендеше, шұғыл түрде қасиетті жерімізді ҚТҚ мен  күл-қоқыстан тазарту шараларын қолға алу керек. Найқалатын уақыт жоқ. Дала тұншығып, жер жарасы жарылғалы тұр.

Парламент Мәжілісінің мәліметі бойынша, елімізде экологиялық шараларға бюджет қаржысының бар болғаны 0,2 пайызы ғана жұмсалады екен. Бюджет қаржысының жетімсіздігін түрлі дәрежедегі экологиялық төлемдер есебінен толтыру шарасы көзделінген. Өкінішке орай, бұл мәселе де  жауапсыз, бақылаусыз жіберілген. Мәселен, 2008 жылы еліміздегі әртүрлі экологиялық төлемдер көлемі 74,7 миллиард теңгені, оның ішінде, қоршаған ортаны ластауға салынған айыппұл мөлшері 8,5 миллиард теңгені құраған. Ал осы қаржының табиғатты қорғау шараларына бар болғаны 22,3 миллиард теңгесі немесе 29,9 пайызы ғана жұмсалған. Қоршаған ортаны ластайтын өндіріс ошақтары ең көп орналасқан Шығыс Қазақстан облысында табиғат қорғау шараларына облыс бюджетіне түсетін экологиялық төлемдердің бар болғаны 3,7 пайызы ғана жұмсалады. 2009 жылы барлық өңір әкімдіктерінің еліміздегі табиғатты қорғау шараларына жұмсаған қаржысы 13,5 миллиард теңге немесе бюджетке түскен барлық экологиялық төлемдердің 17,7 пайызынан аспаған.

Жоғарыда  айтып өткеніміздей, Қазақстандағы  ҚТҚ мен күл-қоқыстың 97 пайызы далаға төгіледі. Тек 3 пайызы ғана өртеледі. Ал Германияда ҚТҚ мен күл-қоқыстың 30 пайызы, Жапонияда 30 пайызы, АҚШ-та 27 пайызы, Швейцарияда 25 пайызы қайта өңделеді. Яғни, бүкіл өркениетті әлем ҚТҚ мен күл-қоқысты қайта өңдеу немесе азайту мақсатында мүмкіндігінше жұмыс жасап жатыр. Соңғы жылдары Қазақстанда да күл-қоқыс өңдейтін зауыттар салу жөнінде бірнеше жобалар белгіленді. Өкінішке орай, әлі күнге дейін бұл жобалар іс жүзіне асырылған жоқ.

Иә, бүкіл өркениетті әлем  қоршаған ортасын қорғап, қасіреті қалың Жер-ананы күл-қоқыс қоймасына айналдырып алмау жолында жанталаса қарекет жасап жатыр. Қазақстан болса, күл-қоқыс мәселесін күн тәртібіне шығаруға да салғыртсып, ұлы даланың ұландығының арқасында «жағасы жайлау, арқасын кеңге» салып келеді. Кейбір дамыған елдер ҚТҚ мен күл-қоқысты қайта өңдеу арқылы бірқатар пайдалы өнімдер алып, «екі жеп, биге шығып» жатыр. Ал біздің Үкімет жомарт даланың қойнауындағы қазынаны таратып, жерасты қыртысын қопартудан дивиденд жинап, аяқ астындағы күл-қоқысты көзге ілер емес. Егер сол тау-тау болып үйілген ҚТҚ мен күл-қоқысты инновациялық тәсілдермен керекке жаратса, қазба байлығынан тапқан табыстан бір де кем емес пайда табуға болады. Мемлекет басшысы еліміздегі ҮИИД бағдарламасына жолдама бере отырып, ендігі кезеңде экономикамыздың даму  болашағы тек инновациямен байланысты болатындығын барынша айтып келеді.

Қазақстандықтардың  инновациялық идеясы, өндіріске енгізер жаңа жобасы жоқ па? Бар. Тек «ауылдағының аузы сасық» қағидасын жаттап алған біздің министрліктер мен әкімдіктер ғана шетелдердің ескірген технологиясына таласып, «велосипед» ойлап тапқандай жайбарақат жүр. «Көрмес түйені де көрмес» дегендей, өз қандастарымыздың шетел технологиясын он орап алатын инновациялық жобалары шағын шеберханаларда шаң қауып жатыр.

Жақында осындай өнертапқыштық инновациялық жобаның авторы, техника ғылымдарының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеттің профессоры Төлеухан Ермеков ақсақалмен пікірлесудің сәті түсті. Ол жетекшілік ететін университеттегі ғалымдар тобы ҚТҚ мен күл-қоқысты химиялық қайта өңдеуден өткізетін инновациялық жаңа технология ойлап тауыпты. Өкінішке орай, министрліктерден де, әкімдіктерден де қолдау таппаған бұл технология әлі күнге дейін университеттің шағын шеберханасында тұншығып жатыр. Енді инновациялық жаңалық авторына сөз берейік.

– Қазіргі кезде, – дейді техника  ғылымдарының докторы КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты  Төлеухан Ермеков, – ҚТҚ мен күл-қоқысты қайта өңдеуден өткізудің жаңа да тиімді жолы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті ұсынып отырған химиялық әдіс болып табылады. Бұл технологиялық әдіс Қазақстан Республикасында 20-дан астам инновациялық патенттерге ие болды. Осы жерде айта кететін бір мәселе, Астана, Алматы, Атырау, Қарағанды, Ақтөбе қалаларында ҚТҚ мен күл-қоқысты қайта өңдеу зауыттарын салу жөнінде технологияларын ұсынып жүрген «Имабеиберика» АҚ (Испания), asta Anlagen (Берлин), «Алтын алмас» АҚ (Испания-Қазақстан), «Ювента-ДВ» (Германия) сияқты шетел компаниялары ҚТҚ мен күл-қоқысты іріктеу және жағу жөніндегі өздерінің ескі технологияларын енгізуді мақсат етіп жүр. Ал біз ұсынып отырған жаңа технологияның басты артықшылығы сұйық өнеркәсіптік және қатты тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу  үдерістерінің технологиясы (СӨҚТҚҚӨҮТ) ҚТҚ мен күл-қоқысты іріктеу және оларды арнаулы полигондарға тасу жұмыстарынан мүлде бас тартады.

СӨҚТҚҚӨҮТ қайта өңдеу технологиясын жүзеге асыратын жаңа зауытта барлық қайта өңдеу жұмыстары заманауи ақпараттық технологияларға сүйене отырып, автоматтандырылған әдіспен жүзеге асырылады. Біздің технологиямыз бойынша жұмыс істейтін сұйық және қатты тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдейтін (СҚТҚҚӨ) зауыттың әлемдегі қазіргі қолданыстағы технологиялардан бірқатар артықшылықтары бар.

Біріншіден, химиялық өңдеуге негізделген бұл жаңа зауытта қол жұмысы мүлде болмайды. Қалдықтарды көметін орын да қажет емес. Себебі, СҚТҚҚӨ толық химиялық қайта өңдеу үдерістеріне түседі. Химиялық қайта өңдеу жұмыстарын жүзеге асыру барысында пайда болған газ жылу энергиясын өндіруге пайдаланылады. Барлық сұйық күл-қоқыс қалдықтары (металл және темір-бетон қалдықтарынан басқа) импортты алмастыратын бұйымдар жасау үшін қайта өңделеді. Одан электр жабдықтары өнімдерін және ерлер мен балалардың аяқ киімдерінің ұлтандарын жасайтын бұйымдар алынады.

ҚТҚ мен күл-қоқысты химиялық жолмен өңдеу барысында пайда болған метан, пропан, бутан сияқты газдарды жылу энергиясын алуға және су ысыту қондырғыларын қыздыруға пайдалануға болады. Химиялық жолмен қайта өңделген барлық күл-қоқыс қалдықтарынан өндіріске пайдалы 40-тан астам әртүрлі заттар және қымбат импортты алмастыратын бұйымдар жасалады. ҚТҚ мен күл-қоқыстарды осылай өңдеу технологиясы барысында қала маңайындағы күл-қоқыс полигондарын тазарту жұмыстары тиімділікпен жүргізіледі. Бұл жаңа технологияға негізделген зауытта ҚТҚ мен күл-қоқыстарды қолмен іріктеу жұмыстары болмайды. Бәрі автоматтандырылған және қоршаған ортаға да қауіпсіз. Зауыт өндіретін тауарлар түгелдей дерлік экологиялық таза және оларды пайдалану мерзімі ондаған жылдарға созылады. Бұл жаңа зауыт химиялық өңдеу тәсілдерімен ҚТҚ мен күл-қоқыстан шығаратын сапалы бұйымдар қолданыстан шыққаннан кейін күл-қоқыс күйінде қоршаған ортаға тасталғанда өте зиянсыз болып саналады.

Жаңа  зауыттың өндірістік қуаты жылына 6 миллион 800 мың доллар өнім өндіруге негізделген. Бұл зауытты салуға тартылған инвестициялық қаржы 1,5 жылдың ішінде игеріледі. Зауыт салуға жұмсалған инвестициялық қаржы 18 айдың ішінде  өзін-өзі ақтап, толық қайтарылады. СҚТҚҚӨ зауытының алғашқы бір тәжірибелік цехын салуға сұраныс жасалып отырған қаржы көлемі қазір 100 миллион теңге мөлшерінде.

СҚТҚҚӨ  зауыты қоршаған ортаны ластайтын көмір  қышқыл газының көлемін азайтуға барынша ықпал етеді. Сонымен бірге бүгінде күл-қоқыс алаңдарына көптеп шығарылатын автокөлік доңғалақтары резеңкелерін, ақпараттық технологияның ескірген құрал-жабдықтарын осы зауыт цехында химиялық тәсілдермен 1-3 мм. дейін ұсақтап, экологиялық таза пайдалы бұйымдар алуға болады. Тағы бір айта кететін мәселе, бұл зауыт қоршаған ортаға ерекше зиян келтіретін мұнай шламдарын кешенді технологиялық әдіс бойынша қайта өңдеуге мүмкіндік береді. Зертханаларда жасалған тәжірибелер көрсетіп отырғандай, қайта өңделген ҚТҚ мен күл-қоқыстың химиялық құрамдарынан және сұйық өнеркәсіптік қалдықтардан 20 текше метр түрлі газ өндіріп, цехта атқарылатын бір жұмыс ауысымында 100 мың киловатт электр энергиясын шығаруға болады. Қорыта айтқанда, бүгінде баламасы жоқ жаңа технологияға негізделген бұл зауыттың даламызды күл-қоқыстан тазартып, экономикамыздың дамуына барынша игі ықпал ететіні даусыз, – дейді профессор Төлеухан Ермеков.

Иә, Тәуелсіздікке қол жеткізген 20 жыл  ішінде Қазақстанның экономикасы аршынды  қадамдармен дамыды. Еліміз бүгінде әлеуетті экономикасы, тұрақты қаржылық қуаты бар мемлекетке айналғаны да ақиқат. Осының бәрі ненің арқасы? Ол қойнауы қазына, топырағы құт қазақтың қасиетті жерінің арқасы. Жасыратыны жоқ, ел экономикасының бүгінге дейін даму үрдісі тек қасиетті жеріміздің қойнауынан алынған шикізат ресурстарының арқасында ғана мүмкін болды. Қазақстан Республикасы экспортының 90 пайызын мұнай, көмір, темір және әртүрлі түсті металл шикізаты құрайтындығы да шындық.