Экология және тұрақты даму

Тұрақты даму стратегиясы 1992 жылы ҚОДК-2 (КОСР-2) конференциясында қабылданды, бірақ ол қазіргі уақытта да жалпы назар орталығында болуды жалғас-тырып келеді. Тұрақты даму осы шақтың сұраныстарына сай келетін, бірақ бола-шақ ұрпақты өз сұраныстарын қанағаттандыру мүмкіндігінен айырмайтын құбылыс ретінде анықталды. БҰҰ-да Тұрақты даму бойынша арнайы комиссия құрылды.

Тұрақты даму Стратегиясының негізі мен мақсаты. Тұрақты даму Стратегиясының негізі қоршаған орта мен оның ресурстары және экономика мен Жер халқы арасын теңдестіру идеясы болып табылады. Тұрақты даму Стратегия-сының мақсаты – тіршілікті жаһандық өзгерістерге бейімдеудің негізгі жолдары мен тәсілдерін жасау.

Тұрақты дамуды қамтамасыз етуге күш салуда адамдарға қамқорлық орталық орын иеленеді. Әрбір адам салауатты қоршаған ортада, табиғатпен үндескен жемісті өмірге құқылы. Стратегияда руханилылық түсінігі жай тірі қалу мақсатынан бөлек мақсаттың болуы түрінде тұжырымдалған. Стратегияны жүзеге асыру әртүрлі мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық жағынан орнығуына қарамастан, интегра-циялануын және олардың іс-әрекет бірлігін қамтамасыз етуді талап етеді.

Тұрақты даму белгілері. Тұрақты даму ұғымы негізгі 2 белгі арқылы анықталуы тиіс:

1. Антропоцентрлік даму;

2. Биосфероцентрлік даму.

Дамудың антропоцентрлік белгісі кең мағынада адамзаттың (елдің) тірі қалуын, және біздің ұрпақтарымыз өзінің сұраныстарын табиғи жағдайда және Жер мен ғарыштың экологиялық жағдайында өтеуге бүгінгі ұрпақтармен салыстырғанда кем емес мүмкіндіктерге ие болатын, адамзаттың тоқтаусыз әрі үздіксіз ұзақ дамуға қабілетін (мүмкіндігін) көрсетеді. Биосфероцентрлік (жалпы жағдайда – экологиялық) белгі ұғымы биосфераның Жер бетіндегі тіршілік негізі және оның тұрақтылығы мен табиғи эволюциясына қажетті жағдай ретінде, адамзаттың әрі қарай дамуы экофобты түрде жүрмейтіндей күйде сақталуымен байланысты. «Біздің ортақ болашағымыз» кітабында «Тұрақты даму стратегиясы адамдар мен қоғамның және табиғаттың арасында үндестікке жетуге бағытталған» деп атап көрсетілген. Бұл принципті табиғат пен қоғамның коэволюциясы принципі ретінде сипаттауға болады.

Осы айтылғандардан тұрақты дамуды қоғамның аман қалуын және үздіксіз прогресін  қамтамасыз ететін және қоршаған табиғи ортаны, әсіресе биосфераны бұзбайтын  социотабиғи даму стратегиясы ретінде  тұжырымдауға болады. 

Тұрақты даму принциптері. Табиғи даму принциптеріне төмендегілер кіреді:

• жердегі барлық тіршілік иелерін сыйлау және қамқор болу;
• тіршілік сапасын көтеру;
• экожүйелердің өміршеңдігін және алуантүрлілігін сақтау;
• қайта қалпына келмейтін ресурстардың сарқылуының алдын алу;
• экожүйелердің сиымдылық мүмкіншілігінің шегінде даму;
• адам санасын және оның мінез-қылығының стереотиптерін өзгерту;
• өзінің мекендеу ортасын сақтауға қоғамның әлеуметтік мүдделелігін қолдау;
• әлеуметтік-экономикалық даму және қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық концепцияларының интеграциясын жасау;
• әлемдік деңгейде іс-әрекет бірлігіне жету.

Бұл принциптер 1991 жылы Мәскеуде «Жерге қамқорлық жасау – тұрақты тіршілік ету стратегиясы» құжатында жарияланды. Құжатпен жұмыс ТҚХК (МСОП), БҰҰҚОК (ЮНЕП), ЖТӘФ (ВВФ) халықаралық ұйымдарының бастауымен орындалды.

Тұрақты даму міндеттері. Стратегия өз алдына екі негізгі міндет қойған: адамзаттың аман қалуы және адам өмірінің мәнін пәлсапалық анықтау.

Стратегияда жарияланған басқа  принциптер арасындағы ең таластысы – халық санын реттеу (жанұялық жоспарлау).

Стратегияда басты назар ресурстарды сарқымай пайдалануға аударылған. Тек осындай көзқпрас қана ұрпақтарға бір нәрсе қалдыра алатынымыздан үміттендіреді.

Тұрақты даму биосфераға әсер ететін жалпы антропогендік қысымды төмендту барысында, ең кем дегенде экономикалық тиімділікті, босферосәйкестікті және әлеуметтік әділеттілікті болжайды.

Шаруашылық іс-әрекеттерді биосфераны бұзбайтындай, керісінше оны сақтайтындай, яғни оны экологиялық қолжетімді етіп, экожүйе сиымдылығының шегінен шықпайтындай етіп ұйымдастыру – болашақта тұрақты қоғам орнауының орталық бағыттарының бірі.

Бұл міндеті шешу шаруашылықтың жан-жақты және толық қарқындандырылуы мен экологияландырылуы принциптеріне негізделген, тепе-теңдіктегі немесе тұрақты экономиканың жаңа үлгісін құрудан күтіледі.

Тұрақты даму критериі ретінде экологтар қоршаған ортаға және табиғи экожүйелерге (табиғатты пайдалануға) оларды шаруашылықтық сиымдылық шегінде сақтауға мүмкіндік беретіндей дәрежедегі көзқарасты санайды.

Тұрақты дамуды бағалауда  төмендегі критерийлер пайдаланылады:

• халықтың жұмыспен қамтылуының нақты деңгейі;
• адам дамуының индексі;
• монетарлық-қаржылық критерий.

 

6. Тұрақты дамуға қол жеткізу туралы концепциялар

XXI ғасырдың күн тәртібі. БҰҰ-ның Рио-де Жанейрода (1992 ж.) болған қоршаған орта және даму бойынша 2-ші конференциясы өзінің декларациясында тұрақты дамуды қоғамның стратегиялық принципі ретінде жариялады. Рио-92  конференциясына қатысқан 53 ел нақты елдерге арналған теориялық нұсқаулар және практикалық ұсыныстармен айналысатын БҰҰ-ның комиссиясын (ЮНКУР) құрды.

БҰҰ-ның Рио-де Жанейродағы конференциясында  (1992 ж.) қабылданған ең маңызды құжат  – «XI ғасыр күн тәртібі». «Күн тәртібі» тұрақты дамуға жету бойынша негізгі жұмыс бағдарламасы болып табылады. Онда барлық елдердің тұрақты дамуына қажет жағдайлар тұжырымдалған, олардың ішіндегі ең бастысы – табиғатқа және табиғат ресурстарына аялай қарау. Оған қолайлы халықаралық жағдайлар жасау құралы ретінде анағұрлым тиімді және әділ әлемдік экономика қалыптастырылуы қажет.

«Күн тәртібінде» әлемнің кейбір бөліктерінде тұтынушылық деңгейі өте жоғары болғанымен, адамзаттың басым бөлігінің тұтынушыларының негізгі қажеттіліктері қамтамасыз етілмей қалып отырғандығы көрсетілген.

«Күн тәртібі» дамыған елдерді 2000 жылға дейін БҰҰ тарапынан  ұсынылған міндеттерді орындауға, яғни, дамып келе жатқан елдерге экологиялық бағытталған көмек көрсету үшін жалпы ұлттық өнімнің ЖҰӨ (ВНП) 0,7%-ын бөлуге шақырған.

Даму стратегиялары. Тұтыну мен өндіру құрылымдарын өзгерту концепциясының бірнеше нұсқасы ұсынылған. Солардың бірі «экотиімділік». Оның түпкілікті мәні – байлықтарды тұтынуды және қоршаған ортаның ластануын азайту, қалдықтарды кеміту мақсатында энергетикалық және шикізаттық байлықтарды пайдалану тиімділігін (экономикалық тиімділікпен қоса) барынша арттыру. Екіншісі –  «экокеңістік». Оның негізіне дамудың тұрақтылығын бұзбай пайдалануға болатын энергияның, судың, территорияның және қалпына келмейтін табиғат байлықтарының қажетті мөлшері алынған тұтыну мен өндіру құрылымын өзгерту концепциясы алынған. Мұнда қоршаған орта бір жағынан қалдықтар жинақталатын орын ретінде, екінші жағынан байлықтар көзі ретінде қарастырылған. Бұл функциялардың орындалуы ластанумен, және онымен қоса жүретін қоршаған ортаның деградациясымен шектеледі. «Экокеңістік» концепциясын іскен асыру тиімді технологияларды және тұтыну мен өндіру жүйесін қайта құруды пайдаланғанда ғана мүмкін болады.

Тұрақты дамуға қол жеткізудің күрделірек нұсқалары да бар. Адам мен қоршаған орта әрекеттесулерін қарастыра келе, К.М.Трубецкая, Ю.П.Галченко және Л.И.Бурцев дамудың үш стратегиясын ұсынған.

Бірінші стратегия – «шаруашылықпен айналысушы адамның Жердің табиғи биотасының табиғи-теңгерілген жүйелерімен әрекеттесуі». Бұл стратегияның ақтық мақсаты – түрлерді, олардың тіршілік ортасын және биологиялылық алуан түрлілігін сақтау болып табылады. Экологиялық қауіпсіздік (табиғи экожүйелердің даму жағдайын қамтамасыз ету) табиғи биотаның қалыптан шығуының рұқсатты мөлшерін шектеу жолымен қамтамасыз етіледі. Бұл стратегияның қабылдануы сұраныстың өсуінің өздігінен шектелуіне әкеледі.

Екінші стратегия – «шаруашылықпен айналысушы адамның оның азық-түлікке деген сұраныстарын қамтамасыз ететін жасанды- теңгерілген антропогендік экожүйелермен әрекеттесуі». Бұған ауыл шаруашылығы және азық-түлік өнімдерін өндіретін түрлі әрекеттер жатады. Бұл стартегия бойынша Жердің табиғи биотасының сақталу дәрежесі адамды азық өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында қолданылатын технологиялардың тиімділігіне тікелей байланысты.

Үшінші стратегия - «шаруашылықпен айналысушы адамның (өндірістің) жасанды орта экожүйелерімен әрекеттесулер». Жасанды орта экожүйелері – жер тұрмыстық, рекреациялық және инфрақұрылымдық нысандар салу үшін берілген қалалар мен басқа да елді мекендер. Мұндай жүйелерде биологиялық алуан түрлілікті сақтау міндеті қойылмайды. Адамдардың денсаулығын қамтамасыз ету, ғимараттар мен коммуникацияларды, және басқа да адам тіршілігі үшін маңызы бар орталарды қорғау маңыздырақ болып табылады.

 

7. Тұрақты даму факторлары

Тұрақты дамудың негізгі факторлары: экономикалық, әлеуметтік және табиғаттанулық. Қазіргі кезде тұрақты даму түсінігі тұрақты дамудың экономикалық, әлеуметтік және экологиялық компоненттерінің өзара байланысын, сондай-ақ, әртүрлі деңгейдегі қатынастарды қамтамасыз ету сұраныстарын қамтиды.

Адамның тұрақты дамуы (АТД). Тұрақты даму концепциясының негізінде қоғам өмірінің үш бір-бірімен байланысты аймағы жатыр – экономика, экология, әлеуметтік процесстер. Мемлекетішілік және халықаралық қатынастарда 20-шы ғасырдың басым бөлігі экономикамыздың басымдық көрсету белгісі астында өтті және адам факторының рөлі мұнда приоритетті болудан алыс болды.

Бірақ ғасырдың соңғы ширегінде  приоритеттер айтарлықтай өзгерді. 1984 жылы БҰҰ декларациясында қойылған адам құқығы проблемасы 70-ші жылдардың ортасында АҚШ және басқа да батыс мемлекеттерінің көтеруімен өзекті мәселелер қатарына шықты және халықаралық қатынастардың барлық жүйесіне әсері барған сайын күшейе түсті.

Тұрақты даму концепциясы жасалғаннан  кейін экономикалық-әлеуметтік-экологиялық  қарым-қатынастар триадасында приоритеттердің  бөліну мәселесі өткірлене түсті. Оның мәні, біріншіден, даму фокусында адамның, оның құндылықтарының, талпыныстарының және тіршілік жағдайларының тұруында, және екіншіден, экономиканың дамуы мен табиғи жүйелердің қызмет атқаруы тіпті де мақсат емес, адам тіршілігінің қалыпты жағдайларын, жеткілікті деңгейін және адамның тұрақты дамуын қамтамасыз ететін құрал болып табылатындығында.

БҰҰ зерттеулерінде дәл осы адамның тұрақты дамуын (АТД) тұрақты даму концепцияның өзекті элементі ретінде қарастыру ұсынылады.

Тұрақты даму концепциясы мен адам құқығы арақатынасы туралы мәселеде тұлғаның экологиялық құқығы батыс ғалымдарының ерекше назарында тұр. 1993- 94 жылдары БҰҰ-ның бір топ сарапшылары Женевада адам құқықтары мен қоршаған орта туралы принциптер декларациясының жобасын жариялады, онда тұлғаның қауіпсіз, салауатты және экологиялық қолайлы қоршаған ортаға әмбебап құқығы жарияланды. Бүгінгі күні 60-тан астам елдің конституцияларында қоршаған ортаны қорғауда мемлекеттің жауапкершілікте екендігі бекітілген.

Тұрақты даму – адам дамуының негізгі принциптерінің бірі, ал ол «адам қалауының ұлғаю процесі және адамдардың әл-ауқаты жақсаруының қол жеткен деңгейі» (Адам дамуы туралы баяндама, 1990 ж., ПРООН) деп түсініледі.

Адам дамуының негізгі  принциптері:

1. Өнімділік. Адамдар кірісті қалыптастыру процесіне толыққанды қатысуға және әділ қаржылық ақы алу үшін еңбетену мүмкіншілігіне ие болуы тиіс.

2. Теңдік. Адамдардың барлығы әуелбастан-ақ теңдей мүмкіндіктерге ие болуы керек.

3. Тұрақтылық. Бүгінгі адамдардың ғана емес, келешек ұрпақтың да мүмкіндіктерге қолдары жетуі қамтамасыз етілуі тиіс.

4. Мүмкіншіліктердің кеңеюі. Даму тек адамдар үшін ғана емес, олардың өздерінің күш салуы нәтижесінде іске асуы тиіс.

Адам дамуы концепциясы. Адам дамуы концепциясы адам әлеуметтік-экономикалық дамудың бастапқы және соңғы пункті балып табылады деген фактіні құптаудан туындайды. Мұндай дамудың әлеуметтік аспекті оны анықтаушы доминантаға (басымдыққа) айналады, ал материалдық-заттық мүмкіндік – осылай дамудың шартына айналады. Адамның дамуы тіршілік сұраныстарының әмбебаптығынан туындайды, ал ол бүгінгі саясаттың көптеген бағыттарына негіз болатын қуатты философиялық идея болып табылады. Тіршілік сұраныстарының әмбебаптығы адамның негізгі құқықтарының барлығын – экономикалық, әлеуметтік және саяси құқықтарын қорғайды. Сонымен бірге, минимальды кірісі кепілдендірілген болуы тиіс.

Адам құқығының бүкіләлемдік декларациясы (25-ші бап):

«Әр бір адам тағаммен, киіммен, баспанамен, медициналық көмепен және қажетті  әлеуметтік қызмет көрсетумен қоса, оның өзінің және жанұясының денсаулығы мен әл-ауқатын ұстап тұратын тіршілік деңгейіне құқылы, жұмыссыз қалғанда, ауырғанда, мүгедекке айналғанда, жесірлікке ұшырағанда, қартайғанда және басқадай өзіне байланысты емес себептерден туындаған қаражатсыз қалу жағдаларында қамсыздандырылуға құқықты».

Адам дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында капиталдың барлық түрлерін – физикалық капиталды, адам капиталын, табиғи капиталды болашақ ұрпақ төлеуге мәжбүр болатын қарыздар жасамай қамтамасыз ету қажет.

Адамның тұрақты дамуы стратегиясы капиталдың барлық түрлерін – физикалық капиталды, адам капиталын, табиғи капиталды өсіруі тиіс – және болашақ ұрпақтың өзінің сұраныстарын кем дегенде бүгінгі ұрпақ деңгейінде өтеуге мүмкіншіліктері болатындай деңгейде өсіруі тиіс. 

Адам дамуының қарыздарының түрлері:

-қаржылық – ұзақ уақытқа арналған сыртқы және ішкі қарыздардан (заем) құралады;