Сураныс жане усыныс жиынтыгы

Жиынтық сұраныс және ұсыныс.

алатып  нақтылы жиьштык сұраныстың мөлшерін білдірмейді. Жиынтык сұраныс басқадай бірдей жағдайларда бағаиың әрбір ықтимал деңгейі бойынша барлық экономикалык субъектілер са-тып алуы мумкін накты ұлттык шығарылым молшерін білдіреді. Баскаша айтканда, жиынтык сұраныс та жекс және нарықтык сұраныстар секілді экономикалық субъектілер шешімінің ықтимал келешегі тұрғысынан баяндалады.

   Жиыіітық  сүраныс ұғымы шешім қабылдау саласына жатады жэне баскадай бірдей жағдайларда экопомикалық субъектінің баға деңгеиіне қарай шығьш шығару ниетіи айқындайды. Жиынтық сұраныс, егер калған барлык жағдай өзгеріссіз калатын болса, игіліктердің тиістІ мөлшерін бағаның әрбір ыктимал деңгейіиде сатып алуға дайыидығына катысты белгілі бір ұғымды беретін шкаламен, сондай-ақ жиынтық сұраныс шамасының баға деңгейі-не тэуелділігін көрсететін функциямен бейнеленген.

   Жиыитық с.ұраныстың қ^рамды бөліктері. Макроэко-номикалык талдау мақсаттары үшін макроэкоыомикалык субъек-тілердің ұлттық өндірістің жиынтьгқ мөлшеріне қандай сұраныс коятынына қарай жиынтық сүраныстын бірнеше аса ірі кұрамды бөліктеріп боліп көрсету элдеқайда негізді.

Жиынтық сұраныстың (АВ) құрамды бөліктері:

• тұтыну сұранысы (С);
• инвестициялық сұраныс (I);
• мемлекеттің тауарлар мен керсетілетін қызметтерге с^ра- 
  пысы (С);

- сыртқы элем тарапынан таза сұрапыс - таза экспорт (МХ). 
Жиьштык сұраныстыц осы төрт қүрамдас бөліктерін бөліп

көрсету теорйялык жағынан ЖЮ шамасыныд  сомасында аиық-талатын (У= С + /+ О + ЫХ) жиынтық шығыстың біз карастырған тиісті кұрамдас бөліктерімен байланысты.

   Жиынтмқ шығыс ұғымы макроэкогюмикада негізгі  макро-экономикалык субъектілердің (тұтьгнушылар, инвесторлар, мем-лекет, сыртқы элем) қольшдағы табыс деагейігіе қарай нақты жұмсаған (накты жиынтық шығыс) немесе жұмсалуы жоспарла-нып қойылған (жоспарлы шығыс) акшалай сомаға қатысты айты-лады.

5.1. Қазақстан экономикасындагы  жиынтық сұранысгың  қурылымы (%) (1998-2004 жж.)' 

   Тұтьшу  сү-ранысы (С). Тұтыну сұранысы жиынтық сұраныс-тың құрамды бөлігі ретінде - бұл ағымдағы тұтынуға арпалған тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге үй шаруашылығының сұранысы. Бұл азық-түлікке, киім-кешекке, үй жалдауға, электр меп газға, медициналық тұрғыдан көрсетілетіы қызмстке және білім беруге, сондай-ак мыңдаған кажстті игіліктергс сұраныс болып табылады. ¥зақ уақытка пайдалануға жарайтын тауарларға (автокөлік, мұздатқыш, компьютер) қатысты сұраныс та тұтыну С-үранысына кіреді. Бү_л жағдайда ипвестициялык, сұрағіыстың бір ку_рамдас бөлігі болып табылатын жаңа тұрғын үйге сұраныс тұтыну сұранысына кірмейді.

   Инвестициялық сураныс (I). Инвестициялық сү-рапыс жиыытық сұраныс і<ұрамьшда - бұл капиталдық немесс инвес-тициялық игілікке сүраныс. Инвестициялық шығысты үй шаруа-шылығы да, фирмалар да жүзеге асырады. Үй шаруашылығының иывестициялық сұраныс үлгілеріне түргын үй цорыныц қолдауы

¹ Қазақстан экономикасындағы жиынтық сұраныстың құрылымы тиісті жылдың ағымдағы бағасында тұтынушылардың, инвесторлардың, мемлекеттің және сыртқы элемнің нақты жиынтық шығысының ЖІӨ-сін пайдаланумен байланысты мэіметтері ыегізінде келтірілді. Мэлімст көздері: Қазақстанның кыскаша статистикалық жылнамасы. Статистикалық жинак / К.С. Абдиевтің рсдакциясымен - Алматы, 2003. - 70 б.; Қазақстанның қысқаша статистика.чык жылнамасы. Статистикалық жинак /К.С. Абдиевтің редакцшюымен - Алматы, 2005.-101 б.

бойынша көрсетілетін цызметтер  мен жаңа түргын үйлерге  сұраиыс жатады. Ал фирманың инвестициялық сұраыысына, 6І-ріншіден, капыталдъщ игіліктерге цатысты сүраиыс, домналық пештер, конвейерлер, компьютерлер мен өндіріс үдерісінде пай-даланылатын көшсгеп озге де капиталдық игіліктер жатады. ЕкіншІден, тауарльщ-материалдық цорга сұраныс: шикізат, аяқ-талмаған өидіріс және сатылуы үшін фирмада сақтаулы жатқан жэне сатып алушыларға үзбей жсткізілуі тиіс дайын тауарлар.

   Егер  инвестиция үғымы күнделікті өмірде компанияның ак-циясып немесе облигациясып сатып алу жайлы сөз қозғалғанда колдапылатын болса, онда макроэкономикада инвестиция не-меое инвестициялық сүраныс түрғын үй сүранысын, жаңадап шығарылған күрдслі жабдыктар мен қор сүранысын қамтиды.

   Макроэкономикадағы  инвестиция - бүл капиталдың бар  қорын толықтыратын немесе тозудың не болмаса амортизацияның салдарыыан істен шыкқандарьшың орнын алмастыратын агын, Бүл бағытта иивестицияның барлык түрі, сондай-ақ олардың жал-пы шамасы жалпы инвестиция және таза инвестиция деп бөлінеді. Жаппы инвестіщия - бұл капиталдық игіліктерге кеткен шығын ағынының жалпы мөлшері, таза инвестиция - бүл оның капитал-дың бар қорын толықтыруға кететін бөлігі. Баскаша айтқанда, жалпы инвестиция таза инвестиция мен капитал амортизациясы-ның сомаларыыа тең:

ІЧ+сіК, (5.1)

мұнда: 7^-жалпы  инвестиция;

1 -таза инвестиция;

К^ - капиталдың нақты коры;

   й-і  ағымдағы кезеңде тозатын накты капиталдың үлесін көр-сететін амортизация коэффицмепті.

   Таза  инвестицияның шамасы өз кезегінде  капиталдың нақты қорының өзгерісІне тең:

мұнда: К_)+[ - капиталдың алдағы кезеңдегі (/ + 1) нақты қоры; К_г - капиталдың ағымдағы кезеңдегі (/) нақты қоры.

   Ипвсстициялық ұдсрістің субъсктісі алдағы ксзецніц пақты капитал қорьш пемесе қалаулы капитал қорьш апықтау барысыы-да капиталдың оңтайлы корында капиталдың шекті өнімі (МРК) капитал бірлігінің бағасына тең болуы тиіс (Р,); МРК = Р_к. Пайданы барынша молайту ережесін үстана отырьга, қолданысқа енгізіл-етін инвестициялык жобанын техникалык жэне қаржылык жақта-рьш егжей-тегжейлі талдайды. Соида Ү жиыптық шыгарылым мөлшерін еыдіріс факторларьшыц шығыпымеи (К - капитал жэие £ - еңбек) байланыстыратын Ү = Л^і^түріндегі Кобба-Дугластың өндірістік функциясы үшін мынаны аламыз:

МРК = ^=Р_ку (5.3)

мүнда: К* - капиталдыц оцтайлы қоры.

   Сонда / + 1 кезеңі үшін капиталдың оңтайлы  қорын мынадай формула бойынша есептеуге болады:

^А-і= —> (5.4)

   Алайда, технологиялық ерекшеліктсрді, сондай-ақ инвестор-дың барынша мол пайда  алғысы келетін үмтылысын ескерсек, капиталдың белгілі бір уақыт аралығыыдағы нақты қоры бірден езгермейді, тек өзінің оңтайлы мәніне біртіндеп жуықтайтын бо-лады. Нақты капитал қорының өз оңтайлы деңғейІне біртіндеп жақындау үдерІсі икемді акселератор үлгісін тудырады. Ол фор-мула түрінде былайша берілуі мүмкін:

Іп = 8(К'_м-К,) , (5.5)

нүыда: § - алдағы кезең капиталының оңтайлы қоры мен нақты бар катштал қорының арасындағы айырмашылықтың қандай үлесі ағымдағы кезеңде таза инвестицияны қүрайтыныы көрсететін ак-селерация коэффициенті.

   Акселерация коэффициенті § 0 < £ < 1 интервалындағы мәнге ие болып, ыақты капитал қорының калаулы деңгейге жақындау жылдамдығын аныктайды. Эмпирикалык зерттеу көрсеткендей,

Жиынтық сұраныс

   Жиынтық сұраныс дегеніміз — сатып алушының сұранысы, өндірілген өнім саны мен бағның жалпы деңгейінің арасындағы тәуелділік.

   Басқа сөзбен айтқанда, жиынтық сұраныс  қисығы әрбір берілген баға деңгейінде сатып алатын тауарлар мен көрсетілген қызметтер санын көрсетеді.

   Біз жиынтық сұранысының сандық ақша теориясының базасында қарапайым теңдеуін құра аламыз.

МV=РҮ

Мұнда: М — ақша ұсынысы

V — ақша айналымының жылдамдығы (мұнда ол тұрақты)

Р —  баға деңгейі 

Ү —  өндірілген өнім және көрсетілген  қызмет саны

   Ақша  ұсынысының бұл теңдеуі өндірістің атаулы көлемін анықтайды, ал ол өз кезегінде баға деңгейіне және өндірілген өнім санына тәуелді.

   Сандық  ақша теориясының теңдеуі ақша қаражатының сұранысы мен ұсыныс көрсеткіштері түрінде нақты көрсетілуі мүмкін.

М/Р = (М/Р)^d=кҮ

Мұнда: к = 1/V

   Бұл тендеу нақты ақша ұсынысы М/Р = (М/Р) ^d сұранысқа тең жөне сұраныс өндірілген өнім Ү санына пропорционалды екенін көрсетеді.

Ақша  ұсынысы тұрақты болғанымен Р баға деңгейі мен өндірілген өнім Ү саны арасындагы тәуелділік теріс екендігін сандық ақша теориясының тендеуінен көреміз (10-сурет). Р және Ү әр түрлі мәндерінің байланысы келтірілген, олар сандық теорияны белгілі бір тұрақты ақша ұсынысы теңдеуін қанағаттандырады. Бұл қисық жиынтық сұраныс қисығы деп аталады.

Жиынтық сұраныс қисығы төмен оңға қарай бағытталған. Әрбір берілген ақша ұсынысының деңгейіне (РҮ) өнім шығару көлемінің белгілі бір мәні сәйкес келеді. Егер Р баға деңгейі көтерілсе, Ү өнім шығару көлемі қысқаруы керек. Р және Ү арасындағы кері тәуелділік механизмін анықтау үшін, ақша ұсынысы және жалпы шығарылған тауарлар мен қызметтер көлемінің арасындағы тәуелділікті қарастыруға болады.

Ақша  айналымы жылдамдығы тұрақты болғандықтан, шығарылған тауарлар мен қызметтердің ақшалай көлемі ақша ұсынысының мөлшерімен анықталады. Баға деңгейі көтерілгенде тауар мен қызмет көрсетуге көп мөлшерде ақша қажеттігі туындайды, сондықтан сатып алынатын тауарлар мен қызметтер саны азаяды.

Ақша  нарығындағы сұраныс пен ұсынысты талдау да осыны көрсетеді. Өндіріс көлемі өскен сайын жасалатын мәмілелер саны да көбейеді, демек М/Р нақты сипатында ақшаның көп қоры қажет. Тұрақты ақша ұсынысы кезінде ақша қаражатының қоры нақты күйінде ең төменгі баға деңгейі қойылған жағдайда ғана өсуі мүмкін. Және керісінше, ең төменгі баға деңгейіне ақша қаражатының көп қорлары сәйкес келеді, ақша келемінің өсуі жалпы үлкен сомаға мәмілелер жасауға көмектеседі, яғни өнім өндіру көлемің ұлғайтуға көмектеседі.

Жиынтық сұраныс қисығының қозғалуы

Жиынтық сұраныс қисығының графигі өнім көлемінің белгілі бір мәніне сәйкес салынады. Басқа сөзбен айтқанда, бұл графикте белгіленген М мәніне сәйкес келетін Р және Ү мүмкін болатын үйлесулері өрнектелген. Егер ақша ұсынысы өзгерсе, онда Р және Ү мүмкін болатын үйлесулер жиыны да өзгереді, яғни жиынтық сұраныс қисығъі қозғалады. Осындай қозгалысты тудыратын кейбір жағдайларды анықтайық.

1. Ұлттық  банк ақша ұсынысын қысқартқанда не болатынын қарастырайық. (МV=РҮ) сандық теориясының теңдеуі ақша ұсынысының қысқаруы өнім шығару көлемі құнының РҮ нақты түрінде пропорционалды

11-сурет.  Жиыптьщ сүраныс  қисығы солга қарай  қозғалады

қысқаруына әкелетінін көрсетеді. Сондықтан да әрбір баға деңгейіне сәйкес келетін өндірілген өнімнің саны азаяды, солға қарай жылжиды (11-суретте).

   2. Ұлттық банк ақша ұсынысын жоғарылатқан жағдайда не болатынын қарастырайық. Сандық теория теңдеуіне сай РҮ жоғарылайды.Сонедықтан әрбір баға деңгейіне үлкен өнім шығару сәйкес келеді, ал кез-келген өндірілген өнім санына сәйкес неғұрлым жоғары баға деңгейіне 12-сур көрсетілгендей жиынтық сұраныс қисығы оңға жылжиды.

 

Жиынтық ұсыныс

Жиынтық сұраныс қисығы өз бетінше баға деңгейін немесе өндіріс көлемін анықтамайды, ол тек қана осы екі айнымалылар арасындағы мүмкін болатын қатынастарды көрсетеді. Жиынтық сұраныс қисығын толықтыру үшін бізге Р және Ү арасындағы тәуелділікті енгізу керек.

Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс қисықтары баға деңгейінің және өнім өндірісі көлемінің мәндерін анықтауға мүмкіндік туғызады.

Жиынтық ұсыныс — бұл сатушылардың әр түрлі баға деңгейінде ұсынатын тауарлар саны мен көрсетілетін қызметтер мөлшерін көрсетеді. Бұл қатынастың түрі біздің уақыт аралығының қай жерінде өз көңілімізді аударатындығымызға тәуелді. Сондықтан жиынтық ұсыныс қисығының екі түрін ажырата білу қажет: ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныстар.