Сұраныс және ұсыныс теориясының негіздері,сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер етуі

1.Сұраным мен ұсыным өндіруші мен тұтынушы арасындағы қатынастардың рыноктық түрі.

Сұраныс – ақшалай қамтамасыз етілген, төлем қабілеттілігі бар тұтыныс. Тауардың рыноктық бағасы мен сұраным көлемі арасында үнемі белгілі арақатынасты көрсететін сызық сұраным қисығы деп аталады.

Сұраным заңы бойынша, әдетте тауарға баға төмендегенде, тұтынушы оны көп мөлшерде сатып алады. Егер тауарға баға өссе, оған сұраныс азаяды.

Сұраныс қисығы бір орында тұрмайды: әр уақыт сайын қозғалып отырады.

Рыноктық сұраным көптеген факторлардың әсерімен: баға деңгейі, сатып алушылардың ақшалай табысы, рынок көлемі, жинақталған мүлікпен сатып алушылар санымен және басқалармен қалыптасады.

Тауарға деген сұраным мөлшері  тұрғындардың ақшалай табыс деңгейіне тура пропорционалды. Баға көтеріңкі болса, тауарды сатып алушылар сұранымы төмен болады.

Сұранымның жай – күйіне көптеген: экономикалық сипаттарға ( сиректік, бағалық, пайдалылық, жаңалықтық) ұлттық, аймақтық сипаттағы ( табиғи –климаттық жағдайға байланысты әртүрлі аймақтағы сұранымның ерекшелігі), демографиялық (әйел, еркек, балалардың өзіне тән ерекше сұранымдары),кәсіпқойлық ( атқаратын қызметіне,айналысатын тіршілігіне), дінилік, психологиялық сипаттағы факторлар әсер етеді.

Сұранымның икемділік коэффициенті былай белгіленеді – «Е».

Егер «Е» көрсеткіші 1 – ден  көп болса ( Е>1), онда сұраным икемді, ал егер аз болса, айталық, 0,5 сұраным икемсіз.

Әртүрлі топтағы тауарлар үшін сұраным икемділігі біркелкі емес.

Ұсыным – тауар өндірушілердің сатуға ұйғарған бағасы белгіленген тауар жиынтығы.

Ұсынымның мөлшері алдымен  өндіріс шығындарына, қолданатын өндіріс технологиясының сипатына, дотация мен салыққа, тауарлар бағасына, баға өзгеруін күтуге, сатушылар санына, табиғи – климаттық жағдайға байланысты.

Ұсыным заңына сәйкес, өндірушілер  өндірілген өнімнің көбін жоғарғы бағамен сатуды ұсынады.Қалыпты жағдайда баға жоғары болса, онда сатушылар тарапынан тауарды ұсыну көбірек болады. Керісінше, тауар ұсынысы ұлғайған сайын,оларға баға төмендей түседі.         

Аталып отырған бөлім бір-бірімен бәсекелес көптеген сатушылар мен сатып алушылар болатын нарықтың қызмет істеу механизмін талдауға арналған.         

Сатылатын тауар біртектес (стандартты) және тауардың әр данасы бірдей бағамен сатылады деп жорамалдаймыз. Тауардың бағасын жеке адам белгілей алмайды, ол (баға) нарықтағы сатушылар мен сатып алушылардың өзара бәсекеге түсуі нәтижесінде тағайындалады. Бәсеке жағдайында бағаның қалыптасу механизмін түсіну үшін сұраныс және ұсынысқа негізгі талдау жүргіземіз. Бұл талдау кезінде сатылатын және сатып алынатын тауарлардың көлемі мен бағаларының арасындағы байлансықа көп көңіл бөлеміз, сонымен қатар тауарлардың бағасы мен көлеміне басқа да, факторлардың қалай әсер ететінің қарастырамыз.

Сұраныс деп тұтынушылардың белгілі бір өнімді таңдау және сатып алу қабілетін айтады. Сұраныс тауардың бағасы мен көлемінің арасындағы тікелей байланысты көрсетеді. Олардың бірнеше баламалы мүмкіндіктерін кесте түрінде былай көрсетеді.

Онда бағаның өзгеруіне  байланысты тұтынушылардың қалауы мен  сатып алу қабілеті де өзгеретінін  көрсетіп тұр. Тұтынушының таңдауы және сатып алу қабілеті деп неге айтамыз, мысалы, нарықта бір тауарды немесе өнімді қалап, таңдауына болады, бірақ оны сатып алатын ақшасы болмаса, онда ол ойы іске аспайды. Сондықтан тұтунышы тауардың бағасы өзгеруіне және өзінің сатып алу қабілетіне қарай бірнеше мүмкіндіктерді қарастырады. 1-кестеге қарасақ баға неғұрлым төмендеген сайын тауарға деген сұраныс көлемі солғұрлым көбейіп отыр. Шұжықтың 1 кг-ының бағасы 900 теңге болса, онда тұтынушы айына 3,5 кг шұжық ала алады, ал егер 400 теңге болса, онда ол айына 6 кг шұжық алуға шамасы келер еді.         

Бұл сұраныс кестесі осы 9 мүмкіндіктің қайсысы, нарықта нақты бар екенін көрсетпейді, ол сұраныс пен ұсынысқа байланысты. Сұраныс – бұл тұтынушының, сатып алушының бір тауарды сатып алу ойымен жасайтын жоспарын кесте түрінде көрсету. Бұндай жағдайда белгілі бір уақытты көрсету керек, мысалы, күніне, айына, жылына, және т.б.         

Сұраныс қөлемі – сұранысқа әсер ететін басқа факторлар тұрақты  деп ұйғарғандағы, әр түрлі бағамен сатып алынатын тауардың санын көрсетеді.

Кестеде берілген көрсеткіштерді координаттар осіне түсіріп бейнелеуге де болады. Бұл қисықты D әрпімен белгілеп, оны сұраныс қисығы деп атаймыз.

Сұраныс қисығы зерттеліп отырған тауардың сатып алынатын бағасы мен оның сұраныс көлемінің арасындағы тәуелділікті көрсетеді. Егер баға 500-ден 600 теңгеге дейін жоғарыласа, онда сұраныс көлемі 5,5 кг-нан 5 кг-ға дейін төмендейді. Бағаның төмендеуі сұраныс көлемін көбейтеді. Сұраныс қисығы тауардың бағасы (Р) мен тұтынушылар қалап, сатып ала алатын тауарлар саны арасындағы тәуелділікті көрсетеді. Сұраныс заңы бойынша тауардың бағасы неғұрлым төмендеген сайын тұтынушының сатып алатын тауарларының саны көбейеді немесе керісінше. Бұл заң нақты ақиқаттармен дәлелденген гипотеза болып табылады. Мысалы:

1. Күнделікті өмірде адамдар тауарды төмен бағамен және көп мөлшерде алғысы келеді. Бірақ тауарларды сатып алу кезінде тұтынушыға ең басты кедергі болатын көрсеткіш – баға. Жоғары деңгейде баға сатып алушыға үлкен кедргі болады да, ол өнімді көп алғысы келмейді, ал төмен деңгейдегі баға оның сатып алу қабілетін күшейтеді.

2. Әр уақыттада тұтынушы өнімнің алғашқы бірлігінен көп қанағат алады. Мысалы, сіздің бірінші жеген бауырсағыңыз өте тәтті болып көрінеді, ал екіншісі оңдай тәтті болмайды, үшіншісі екіншіден де аз қанағат әкеледі. Бұл жағдайда тауардың шекті пайдалылығының азаю принципі тұтынуға әсер етеді. Сондықтан тұтынушы тауардың әрбір келесі бірлігін тек қана баға төмендеген жағдайда ғана алады.

3. Сұраныс заңын табыс әсері және ауыстыру тиімділігі арқылы түсіндіруге де болады.

Табыс қалай әсер етеді? Баға төмен болған жағдайда тұтынушы өзіне керек тауарды керегінше алады. Басқаша айтқанда, тауардың бағасының төмендеуі ақшалай табыстың сатып алу қабілетін күшейтеді, сондықтан тұтынушының өзіне қажетті тауарларын бұрынғыдан да көп сатып алуға шамасы келеді. Ал жоғары деңгейдегі баға керісінше әсер етеді.

Енді ауыстыру тиімділіг  деген не? Тұтынушы кейбір қымбат тауарлардың орнына солардың орнын басатын, бірақ бағасы неғұрлым төменірек тауарлар алуға ынталанады – бұл жағдайды ауыстыру тиімділігі дейді.

Тұтынушылар көбінесе қымбат тағамдарды олардан арзандау тағамдармен ауыстыруға әрекет жасайды. Мысалы, сиыр етінің бағасы төмендесе, онда тұтынушының табысының сатып алу қабілеті күшейеді және соның арқасында ол еттің мөлшерін бұрынғыдан да көбірек ала алады (бұл табыс тиімділігі). Бағасы төмен болғандықтан сиыр етін қой, шошқа және тауық етінің орнына да алуға болады (бұл ауыстыру тиімділігі).

Кейбір жағдайда тұтынушылардың табысы өскенде сұранысы азаятын тауарлар да болады. Мысалы, табысы көбйген уақытта тұтынушылар сарымай алады да, ал маргаринге деген сұраныс азаяды. Немесе табысы неғұрлым көбейген сайын тұтынушылардың аяқ киім жөндеу қызметіне деген сары май азаяды, себебі тұтынушы жөндеуге бергенше жаңа аяқ киім сатып алғанды қалайды. Бұндай тауарларды немесе қызметті төменгі сапалы тауарлар деп атайды. Бұндай тауарларға деген сұраныс табыс көбейсе де азайып, сұраныс қисығы солға қарай жылжиды.

         2.Ұсыныс туралы түсініктер         

Ұсыныс деп – тауардың бағасы мен сатушылардың белгілі бір уақыт аралығында сатқысы келетін заттарының көлемі арасындағы байланысты айтамыз. Ұсыныс заңы төмендегідей тұжырымды негіздейді: тауардың бағасы қымбаттаған сайын сатушылардың сату ынтасы арта түседі.         

Тауардың бағасы мен сатушылар  ұсынатын тауар көлемінің арасындағы байланысты кестелік әдіспен бейнелеуге болады. Ұсыныс көлемі дегеніміз ұсыныс кестесіндегі әр бағаға сәйкес келетін тауардың саны.

Шұжықты ұсыну көлемі

1 кг-ның бағасы (теңгемен)	Ұсыныс көлемі (1 айға, тонна)
900	8
800	7
700	6
600	5
500	4
400	3
300	2
100	1

 

 

ҰСЫНЫС ЗАҢЫ, ҰСЫНЫС ҚИСЫҒЫ.

ҰСЫНЫСТЫҢ БАҒА ЕМЕС ФАКТОРЛАРДЫҢ

ӘСЕРІНЕН ӨЗГЕРУІ         

Ұсыныс тарапынан рынокта қалыптасушы  жағдайды қарастырсақ, ұсыныс шамасының  бағаға тәуелділігі тікелей екенін байқау оңай, баға жоғары болған сайын, сатушылар ұсынуға дайын тауарлар саны көп болады (басқа жағдайларды  тең кезде). Мысалы, бағасы 20 теңге  болғанда өндірушілер Х игілігінің тек 2 бірлігін, баға 30 теңге болғанда төрт бірлікті, 50 теңге бағада алты Х игілігі бірлігін сатуға келіседі. Жалпы түрі:

Qs=f(P)

Ондағы: Qs – ұсыныс шамасы (supply);        

    P – баға.         

Баға мен ұсынылған өнім саны арасындағы тіке байланыс ұсыныс заңы (law...) деп аталады.

Өндірілген игіліктер санының баға деңгейіне тәуелді болуын графикалық түрде көрсетуге болады.         

Ұсыныс қисығы (supply...) - өндірушілердің дәл осы уақытта түрлі бағамен  сатқысы келетін экономикалық игілік санын көрсететін қисық. Экономикалық теорияда тәуелсіз ауыспалыны (бағаны) тікелей, ал тәуелдіні (ұсынысты) – көлденең оське орнату қабылданылған.         

Бейнеленген S қисығы (ағылшынның supply сөзінен) белгілі бір уақыт ішінде сатылған Х игілігінің сатылу көлемі (мысалы, 2002 ж. 1 қаңтары) мен баға деңгейін сипаттайды. Оның еңкеюі оң, бұл өндірушінің жоғарырақ бағамен игіліктердің көбірек көлемін сату жөніндегі ниетін білдіреді. Бағадан басқа ұсынысқа алуан түрлі факторлар әсер етеді.         

Ұсыныс қызметі (supply...) ұсынысты түрлі  факторлар әсеріне байланысты анықтайды. Біз анықтап алғанымыздай, осы  уақыт ішіндегі игілік бірлігі бағасы маңыздыларының бірі болып табылады. Баға өзгеруі ұсыныс қисығы бойынша қозғалысты білдіреді.  Шынында да, игілік ұсынысына игіліктің өзінің бағасы ғана емес, басқа факторлар да әсер етеді:

1)    өндіріс ресурс факторларының бағасы;

2)    технология;

3)    рыноктық экономика агенттерінің бағаны және тапшылықты күтуі;

4)    салықтар мен субсидиялар көлемі;

5)    сатушылар көлемі.

Ұсыныс барлық осы факторлардың қызметі болып табылады:

Qs=f(Р,РrК,Т,N,B). 

Ондағы: Р – игіліктің өзінің бағасы;     

Рr -  ресурстар бағасы;    

К – қолданылатын технология сипаттары;     

Т – салықтар мен субсидсялар;    

N– сатушылар саны;    

В – тағы басқа факторлар;

Мысалы, өндіріс факторының бағасының өсуі ұсыныстың қысқаруын, яғни S қисығының S1 жағдайына жылжуын білдіреді. Керісінше, өндіріс факторларының бағасы төмендесе, ұсыныс өседі. Бұл S қисығының S2 жағдайына жылжуына әкеледі. 

 

 

 lign="justify">    Маклер (нем. makler) – бұл биржаның мүшелерінің арасындағы келісімдерді жасауды белгілейтін және сол үшін мадақтар – куртаж алатын биржалық сауданың қатысушысы. Көбінесе маклерлер келісім шарттарды жасауды негіздейтін биржалардың қызметкерлері болып табылады.    

Дилер (ағ. dealer) – тауарлар мен бағалы қағаздарды өз атынан және өз  есебінен сататын жеке және заңды тұлғалар. Дилердің пайдасы сатып алу бағасы мен қайта сату бағасының арасындағы айырмашылықпен анықталады.     

«Өгіз» - бұл тауардың бағасының көтерілуімен ойнайтын сауданың қатысушысы: тауарды белгілі бір уақытта кейіннен қымбатқа сату үшін сатып алады.    

«Аю»  - бұл бағаның түсуімен ойнайтын сауданың қатысушысы.    

Биржа бір жағынан рыноктық экономиканың инфрақұрылымына кіреді, екінші жағынан  – кәсіпкерліктің дербес формасы  болып табылады.    

Енді, банк туралы айтайық. Ең бірінші банктер  ежелгі шығыста      (б.э.д. ҮІІ-ҮІ ғғ.)  пайда болған. Банктік істің ары қарайғы дамуы антикалық, содан кейін орта ғасыр дәуірінен белгілі.    

Ең  бірінші осы заманғы типтік банкі  – ХҮ ғ.басында Генуядағы қасиетті Георгий Банкі болатын.    

Қазіргі кезеңдегі банктер жеке кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі және қарыз капиталдарын бөлу мен қорландыруды іске асырады. Олар несие берушілер мен қарыз алушыны байланыстыратын қаржылық делдалдар ретінде қалыптасты.     

Банктер бастапқыда төрт негізгі қызмет атқарған:

1. несиедегі делдалдық;
2. төлемдегі делдалдық;
3. қор жинаулар мен ақшалай табыстардың таралуын жұмылдыру;
4. айналыс құралдарын құру (банкнот, чектер және т.б.)

 

    Қазіргі әлемде банктік кәсіпкерліктің ең кең  тараған формасы коммерциялық банк. Коммерциялық банктер несиелік операцияларды  іске асырады. Несиелік операциялар активтік және пассивтік болып бөлінеді.    

Пассивтік операциялар ақшалай қор жинаулар мен табыстарды жұмылдыруды көздейді, олар үшін банк салымшыларға проценттер төлейді.    

Активтік  операциялар – несие беруді қамтамасыз етеді, банк ол үшін процент алады.    

Пассивтің негізгі саласы салымдар (депозиттер) бойынша ерекшеленеді. Олар екі категорияға  бөлінеді: шұғыл және талап етуге  дейінгі салымдар.    

Шұғыл салымдар – бұл ертерек бекітілген мерзімдегі депозиттер (ай, 6 ай, жыл  т.б.). Шұғыл салымдар проценттері талап етуге дейінгі салымдарынан жоғары келеді.    

Талап етуге дейінгі салымдар ағымдық  және мерзімсіз деп бөлінеді.     

Банк  шоғырланған қаражаттардан өз резервтерін  қалыптастыруы керек, яғни салымшылардың  бірінші талабы бойынша ақша беру үшін қолма-қол активтерді қалыптастыру керек. Банктер шұғыл салымдарға көбірек ынталанған.     

Рынок қызметі. Рыноктың басымдылығы  мен кемшіліктері. Рынок келесі қызметтерді атқарады:

• делдалдық (рынок сатушылар мен сатып алушыларды біріктіреді);
• баға белгіленімі (сұраныс мен ұсыныс негізінде рынокта тауардың бағасы қалыптасады);
• реттеуші (пайдасы аз емес капитал саласынан одан да көп пайдасы бар салаға ығысады);
• ынталандырушы (сұранысы бар тауар өндіретін тауар өндірушіні ынталандырады);
• сауықтандырушы (экономиканы тиімсіз және керек емес шаруашылық қызметінен «тазартады»).