Қазақстанның салық жүйесі: қалыптасу кезеңдері және қызмет ету мәселелері

1991жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде  салық жүйесі жұмыс істей бастады.  Ол «Қазақстан Республикасындағы  салық жүйесі туралы» заңға  негізделді. Бұл заң салық жүйесін  құрудың қағидаттарын, салықтар  мен алымдардың түрлерін, олардың  бюджетке түсу тәртібін белгілеген  алғашқы құжат еді. Осы заңға  сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың  1-інен бастап 13 жалпы мемлекеттік  салық, 18 жергілікті салықтар мен  алымдар енгізілді. 

 Қазақстан  Республикасының Үкіметі 1995 жылдың  басында салық реформасының ұзақ  мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі  мен салық заңнамасын бірте-бірте  халықаралық салық салу қағидаттарына  сәйкестендіру көзделді. Осыған  байланысты «Салық және бюджетке  төленетін басқа да міндетті  төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 14-інде Қазақстан Республикасы  Презмдентінің заң күші бар  жарлығы шықты. Енді бұрынғы  42 салықтар мен алымдар едәуір  қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды. 

 Қазақстан  Республикасы Президентінің 1995 жылғы  сәуірдің 24-індегі заң күші бар  жарлығы Қазақстан Республикасының  1999 жылғы шілденің 16-сында №440-1 заңына  сәйкес заң мәртебесін алды. Осы  уақыт аралықтарында Президент  жарлықтарымен және Қазақстан  Республикасының заңдарымен бұл  заңға өзгертулер мен толықтырулар  енгізілді. 

 Салықтардың,  олардың төлеушілердің, салықтарды  алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің  жиынтығының болатындығынан салық  жүйелерінің әжептәуір күрделі  үлгілері болуы мүмкін.

 Барлық өркениетті  елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы  әр түрлі қағидаттар бойынша  былайша жіктеледі: 

 Салық салу  объектілері бойынша; 

 Салықты алатын  және салықтан жиналған сомаға  билік жасайтын органға қарай; 

 Пайдалану  тәртібі бойынша; 

 Объектінің  экономикалық белгісі бойынша. 

 Салықты алатыын  және оған билік жасайтын органға  қарай орталық (жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады. 

 Пайдалану  тәртібіне қарай барлық салықтар  жалпы және мақсатты болып  бөлінеді. Жалпы салықтар тиісті  деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады  және жалпымемлекттік қажеттіліктерді  қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы  арналымы болады және әеттегідей  түрлі арнаулы қорлардың қаржы  базасын құруға арналады.

 Объектінің  экономикалық белгілері бойынша  табысқа салынатын салықтар және  тұтынуға салынатын салықтар  болып ажыратылады. Табысқа салынатын  салықтар төлеушінің салық салынатын  кез келген объектіден алған  табыстарынан алынады. Тұтынуға  салынатын салықтар – бұл тауарлар  мен қызметтер көрсетуі тұтыну  кезінде төленетін шығынға салынатын  салықтар.

 Салық салу  объектілерін есепке алу және  оларды бағалау тәсілдеріне қарай  салық алудың мынадай төрт  әдісі қолданады: кадастрлық, салық  төлеушінің мағлұмдамасы бойынша,  табысты алу көзінен ұстап  қалу, патенттік негізде. 

 Бірінші жағдайда  салықты есептеу мен оны алу,  салық салу объектілерінің нақты  табыстылығының есепке алмай  табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың  тізімдемесі негізінде жүзеге  асырылады. 

 Мағлұмдамада  салық төлеушілер табыстың көлемін,  қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді  көрсетеді және салық сомасын  есептеп, төлейді. Олар салықтардың  түрлері бойынша салық мағлұмдамасын  есепті салық кезеңіне сәйкес  тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық  табыс салығын, жеке табыс салығын,  көлік құралдарына салынатын  салықты жәнежерсалығын төлеушілер  салық органына олар бойынша  мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен  кейінгі жылдың 31-інші наурызына  дейін береді.

 Жеке табыс  салығы бойынша мағлұмдаманы  мынадай салық төлеушілер:

 Төлем көзінен  салық салынбайтын табыстары  барлар;

 Тұрғын үй  салу мен осындай құрылыс үшін  құрылыс материалдарын сатып  алуды қоспағанда салық жылында  2000 айлық есептік көрсеткіштен  жоғары сомаға біржолғы ірі  сатып алуды іске асырғандар;

 Қазақстан  Республикасының шегінен тыс  жерлерден табыстар алатын жеке  тұлғалар;

 Қазақстан  Республикасының шегінен тыс  жерлердегі шетел банктеріндегі  шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;

 Қазақстан  Республикасының сыбайлас жемқорлыққа  қарсы күрес туралы заңнамалық  актілеріне сәйкес мағлұмдама  беру жөнінде міндеттеме жүктелген  адамдар; 

 Қазақстан  Республикасы Парламентінің депутаттары,  судьялары табыс етеді. 

 Салық төлеушіден  салық мағлұмдамасын табыс етудің  белгіленген мерзіміне дейін  жазбаша өтініш алған жағдайда  уәкілетті мемлекеттік орган  салық мағлұмдамасын табыс ету  мерзімін екі айдан аспайтын  мерзімге ұзартуға хұқылы. Бірақ  салық мағлұмдамасын тапсыру  мерзімін ұзарту салық төлеу  мерзімін өзгертпейді. 

 Үшінші әдіс  бойынша салық төлеуші жұмыс  істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы  одан салықты табыс алынған  жерде есептеп, ұстайды (төлейді).

 Төртінші  әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің  сан алуан түрлеріне берілетін  патент негізінде төленеді. Патент  – арнаулы салық режімін қолдану  құқығын куәландыратын және салық  сомасының бюджетке төленгендігін  растайтын құжат. 

 Салық есебінің  екі әдісі қолданылады: 

1) кассалық әдіс;

2) есептеу әдісі. 

 Кассалық  әдіске сәйкес табыстар мен  шегерімдер жұмысты орындау, қызмет  көрсету, мүлікті жөнелту мен  кірістеу және ол бойынша жасалынған  ақы төлеу мезетінен бастап  есепке алынады. 

 Есептеу әдісі  бойынша табыстар мен шегерімдер  ақы төлеудің уақытына қарамастан  жұмысты орындау, қызмет көрсету,  тауарларды өткізу және кіріске  алу мақсатымен тиеп жіберу  мезетінен бастап есепке алынады.  Бұл әдіс салық службалары  үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның  барлық төлеушілері қолдануға  қабылдаған. Төлеушілер үшін оның  кемшілігі – салық төлемдері  жеткізілім тіпті уақытында төленбеген  жағдайда да аударылуы тиіс, бұл  айналым қаражаттарын оқшауландыруға  ұрындырады.

 Қазақстан  Республикасының салық жүйесі  салықтардың, алымдардың және  баждардың түрлерін, салық қатынастарын  реттейтін құқықтық нормаларды  және салық службасының органдарын  қамтиды. 

 Қазақстан  Республикасының салықтарның, салық  сипатындағы алымдардың тізбесі  мыналарды қамтиды: 

1. Салықтар:

1. Корпорациялық  табыс салығы.

2. Жеке табыс  салығы.

3. Қосылған құнға  салынатын салық. 

4. Акциздер.

5. Жер қойнауын  пайдаланушылардың салықтары мен  арнаулы төлемдері. 

6. Әлеуметтік  салық. 

7. Жер салығы.

8. Көлік құралдарына  салынатын салық. 

9. Мүлікке салынатын  салық. 

2. Алымдар: 

1.Заңды тұлғаларды  мемлекеттік тіркегені үшін алынатын  алым.

2.Жеке кәсіпкерлерді  мемлекеттік тіркегені үшін алынатын  алым.

3.Жылжымайтын  мүлікке құқықтарды және олармен  жасалған мәмілелерді мемлекеттік  тіркегені үшін алым.

4.Радиоэлектрондық  құралдарды және жиілігі жоғары  құрылғыларды мемлекеттік тіркегені  үшін алым.

5. Механикалық  көлік құралдары мен тіркемелерді  мемлекеттік тіркегені үшін алым.

6.Теңіз, өзен  кемелері мен шағын көлемді  кемелерді мемлекеттік тіркегені  үшін алым.

7. Азаматтық  әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені  үшін алынатын алым.

8. Дәрі-дәрмек  құралдарын мемлекеттік тіркегені  үшін алынатын алым.

9. Автокөлік  құралдарының Қазақстан Республикасының  аумағы арқылы жүру алымы. 

10. Аукциондардан  алынатын алым.

11. Елтаңбалық  алым.

12. Жекелеген  қызмет түрлерімен айналысу құқығы  үшін лицензиялық алым.

13. Телевизия  және радио хабарларын тарату  ұйымдарына радиожиілік спектрін  пайдалануға рұқсат беру үшін  алым.

3. Төлемақылар: 

1. Жер учаскелерін  пайдаланғаны үшін төлемақы.

2. Жер бетіндегі  көздердің су ресурстарын пайдаланғаны  үшін төлемақы.

3. Қоршаған ортаны  ластағаны үшін төлемақы.

4. Жануарлар  дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.

5. Ерекше қорғалатын  табиғи аумақтарды пайдаланғаны  үшін төлемақы.

6. Орманды пайдаланғаны  үшін төлемақы.

7. Раиожиілік  спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.

8. Кеме жүретін  су жолдарын пайдаланғаны үшін  төлемақы.

9. Сыртқы (көрнекі)  жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.

4. Мемлекеттік  баж. 

5. Кеден төлемдері: 

1. Кеден бажы.

2. Кеден алымдары.

3. Төлемақы.

4. Алымдар. 

 Салықтардың  және бюджетке төленетін басқа  да міндетті төлемдердің сомасы  «Бюджет жүйесі туралы» Заң  мен тиісті жылға арналған  республикалық бюджет туралы  заңда белгіленген тәртіппен  тиісті бюджеттердің кірісіне  түседі.

 Салық жүйесі  өзінің құрамына мемлекеттік  салық службасының – Қаржы  министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы  аудандардың салық комитеттерін  қамтиды. Салық службасы органдары  салық және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдердің  толық түсуін, міндетті зейнетақы  жарнамаларының толық және дер  кезінде аударылуын қамтамасыз  ету жөніндегі, сондай-ақ салық  төлеушілердің салықтық міндеттемелерін  орындауына салықтық бақылауды  жүзеге асырады. 

 «Салық» және  «Салық салу» ұғымдарын ажырата  білген жөн: бірінші жағдайда  – бұл экономикалық және қаржы  категориясы, екіншісінде – экономикалық-құқықтық  механизмді пайдалана отырып  салық төлемдерін өндіріп алу  (есептеу және алу) процесі.  

2.2 Салық алуды  ұйымдастыру  

 Салық салуды  ұйымдастыру салық қатынастары  нысандарының элементтерін, яғни  салық түрлерінің нақты аттарын,  сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі  мен әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін  қамтитын салық механизмін құруға  және оның жұмыс істеуіне саяды.  Салық механизмінде өзара байланысты  элементтерден тұратын арнаулы  нұсқаулық қолданылоды.(1-сызба «салық  механизмінің элементтері» 33-бет) 

 Қазақстан  Республикасының қазіргі салық  жүйесі салықтарды құру мен  алудың нақтылы әдістерін анықтайды,  салықтың тиісті элементтері  арқылы салық салудың тәртібін  белгілейді.

 Негізгі салық  элементтеріне мыналар жатады: салық  субъектісі , салық салынушы, объектісі,  салық базасы, салық салудың өлшемі, салық мөлшерлемесі, үлес, салықпұл, салық жеңілдіктері, салық төлеудің  мерзімі мен тәртібі, салық  төлеушілер мен салық органдарының  міндеттіліктері мен құқықтары,  салықтарды төлеуді бақылау, салық  заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар  және басқалары. 

 Салық субъектісі  немесе салық төлеуші. Ол –  салықты және бюджетке басқа  төлемдерді төлеуші тұлға, алайда  нарық механизмі арқылы салық  ауыртпалығы басқа тұлғаға –  салық салынушыға аударылуы мүмкін.

 Салық салынушылар  – нақты салық ауыртпалығы  түсетін жеке тұлғалар, түпкілікті  салық төлеушілер, яғни мемлекет  азаматтары.

 Салық объектісі.  Мүлік пен іс-әрекеттер салық  объектілері және салық салуға  байланысты объектілер болып  табылады, олардың болуына байланысты  салық төлеушінің салықтық міндеттемесі  тувндайды.