XIX ғасырдағы іс-қағаздарының қалыптасуы

                                        Қазақстан Республикacы Президентінің 1998 жылғы 5 қазандағы №416   Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасында және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 14тамызда қабылданған№769 "Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің аясынкеңейту туралы" қаулысында көзделген шараларды жүзеге асыуға үлес қосумақсатында осы пән енгізілді."Ресми іс қағаздары" термині мекемелер мен ұйымдардың басқару қызметінқұжаттау, құжаттарды ұйымдастыру дегенді білдіреді. Еңбек қарым- қатынастары,басқару қызметі күрделелінген, ақпараттар ағыны барыа ұлғайған қазіргізаманда ресми іс қағаздарының түрлері өте мол. Мәселен, мекемені, ұйымдыбасқару, яғни әкімшілік мәселелеріне қатысты ресми құжаттардың (өтініш, бұйрық,мінездеме, тіркеу карточкасы, кадрлар жөніндегі іс парағы және т. б. ), басқаруфункциясы жөніндегі нормативтік, бұйрықша-жарлықшы құжаттардың (жарлық,қаулы, ереже, заң және т. б. ), сондай-ақ жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларарасындағы қарым- қатынастарды реттейтін құжаттардың (қолхат, кепілхат,мәмілешарт, келісім, сенімхат және т. б. ) түрлері сан алуан. Кәсіпорындар мен фирмалардың, мекемелер мен ұйымдардың, министрліктер мен ведомстволардыңсыртқы қарым-қатынастарын ұйымдастырып, реттеп отыратын іскери хаттың(өтінішт, ілеспехат, ақпараттық хат, шақырухат, жауапхт, бекіту хаты ,халықаралық хаты) тәрізді үлгілері бар.Әрбір ресми құжат басқару қызметіне қатысты көлемінде заң күшіне ие,сондықтан оның нысаны мен құрамы жағынан бірізділігі және стандатты болуыталап етіледі. Осыған байланысты әрбір құжаттың міндетті түрде қолданылатынтұрақта, біріздендірілген тәртібі, тұрақты орамдары мен терминдері, яғниреквизиттері (латынша reguisitium – талап етілген, қажетті) болады.Ресми іс қағаздарының тілі- бір қарағанда стандартты, қалыптасқан клишетүріндегі тіл сияқты болғанымен, шын мәнінде қазақ тілінің табиғизаңдылықтарна сәйкес сұрыпталған, жіктелген лексикалық – грамматикалық жүйесі бар тұтас құрылым. Ресми тілдің кеңсе іс қағаздары сияқты түрлері де, заңқұжаттары да, арнаулы бланкіге толтырылатындары да қазақ тілінің тілдік  жүйесін, лексикалық-грамматикалық, орфографиялық нормаларын жетік меңгерудіқажет етеді.Ресми құжат -тұтас құрылым, сондықтан онда:-мазмұнның қысқа әрі тұжырымды түрде баяндалуы жазылуы тиіс;-сөздер мен терминдер нақты өз мағынасында пайдаланылуы тиіс;-қазіргі әдеби тілдің нормасында көнерген сөздер, сирек қолданыстағы сөздер,образды фразеологизмдер, қарапайым лексикаға тән тұлғалар қолданылмайды.                 XVIII –       XIX ғ.ғ. ресми іс қағаздарына қазақ хандарының, сұлтандарының,батырларының, тархандарының, старшиналарының патшаға және орыс әкімшілік органдарына жазған хаттары жатады. Бұлардың бір қатары Қазақстан тарихы,қазақ – орыс қатынастары, қазақ хандықтарының тарихы, сол кезеңдегі саясиқұрылыс туралы жинақтарында жарияланған. Бұл ресми іс қағаздары солкезеңдегі қазақ даласының саяси, әлеуметтік, экономикалық жағын бейнелеуменқатар, XVIII ғ. II жартысымен XIX ғ. I жартысында қазақ ресми іс қағаздарының тілі қандай болғанын да көрсете алады. Олар:                       

     1.Қайып хан елшілерінің қазақтардың Ресеймен тату тұру тілегі туралымәлімдемесі. 1716 жылғы 13 қыркүйек.

     2.Қайып ханның жоңғарларға қарсы бірлесіп аттану үшін әскер жіберутуралы өтініш жасап, император І Петрге жазған хаты. 1718 жыл 10 желтоқсан.

        3.Кіші жүз ханы Әбілхайырдың өзінің қол астындағы адамдармен біргеРесей бодандығына алуды сұрап әйел патша Анна Йоанновнаға жазғанхаты. 1730 жыл 8 қыркүйек.

        4.Орынбор комиссиясының бас командирі И.И.Неплюевтің Әбілхайырханмен және жоңғар хонтайшысы Галдан-Цереннің елшілері Кашкамен,Брунмен кіші жүздің бодандығы туралы келіссөзі кезінде жүргізілген хаттама. 1742 жыл 27 қыркүйек

         5.Нұралы ханның Орынбор губернаторына хаты. 1773 жыл 19 қыркүйек.

        6.Нұралы ханның Орынбор губернаторына хаты. 1773 жыл 31 қыркүйек.

          7.Айшуақ сұлтанның подполковник Симоновқа хаты. 1773 жыл 18 желтоқсан.

       8.Нұралы ханның подполковник Симоновқа хаты. 1773 жыл 9 қараша.

      9.Нұралы ханның барон О.А.Игельстромға хаты. 1785 ж 21 шілде.   XVIII ғасырда қазақ даласында қолданылған ресми іс қағаздарында түрлідәрежедегі лауазымды адамдары, әкімдерді дәріптейтін тұрақты эпитеттердіңқолданылуы шарт болды.

     Мысалы: ғали кәһали уа ғали жәһәли – жоғары дәрежеліәрі жоғары ықыласты; ғали хазіретлеріңіз – ұлы мәртебеліліңіз және т.б. Осығасырдағы құжатта кездесетін тұрақты эпитеттер: ғизатлу, хұрметлу (құрметті),мархабатлу (қайырымды), сағадатлу (ырысты), биік мәртебелі, жоғары мәртебелі,ғинаятлу (шапағатты), құдретлу (құдіретті), шафағатлу (шапағатты, мейрімді) т.б.Бұлардың жасалу жолына келетін болсақ, олардың барлығы араб сөздеріне түркітілдеріне ортақ сын есім тудырушы -лу, -лү жұрнақтары жалғануы арқылы жасалады.Осы мақсатта қолданылған сөздердің бірі биік, зор, асқар, жоғарғы ұғымынберетін араб сөзі - ғали. Ғали кәһали уа ғали жәһәли - жоғары дәрежелі әрі жоғарыықыласты, ғали хазіретлеріңіз - ұлы мәртебелілігіңіз т.б.Аталған эпитеттердің әрқайсысы ресми іс қағаздар стилінде тұрақталып,нормаға айналғандығын байқауға болады.Іс қағаздарының атауларына келетін болсақ жоғары орындардан немеселауазымды адамдардан бір нәрсені сұрай, өтіне жазылған іс қағаздар ғарыз, ғарызнаме, ғарыз ахуал, ғарыз хал деп аталған.Ал, бір жағдайды хабарлау, оқиғаны хабарлау, бір нәрсені білдіру үшін жазылған іс қағаздары алғам наме, ғарзе наме деп аталған. Қазір біз ісқағаздарында қолданып жүрген хат термині жоғарыда аталған құжаттардамәктәбә, күтабтү, кәтаб және хат түрінде кездеседі. Іс қағаздарының атауларынакелетін болсақ жоғары орындардан немесе лауазымды адамдардан бір нәрсенісұрай, өтіне жазылған іс қағаздар.

 

 

 

 

 

 

 

     Мемлекет басшысының атауындағы барлық сөздер және оның шешімдері бас әріппен жазылады 

   Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы ұлттық кеңестердіңатауларындағы бірінші сөздер мен жалқы есімдер бас әріппен жазылады

.Қазақстан Республикасының Президенті мен Министрлер КабинетіАппаратының, оның бөлімдерінің жергілікті әкімшіліктердің атауларындағы біріншісөздер мен жалқы есімдер бас әріппен жазылады.Мемлекеттік жоғары өкімет органдарының атауларындағы барлық сөздербас әріппен жазылады.Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі заң актілерінің және тұрақтыкомитеттері мен коммисияларының атауларындағы бірінші сөздер мен жалқыесімдер бас әріппен жазылады.Мысалы:

Қазақстан Республикасы Президенті.

Қазақстан Республикасы Үкіметі.

Қазақстан Республикасы Президентінің  Жарлығы.

Қазақстан Республикасының Парламенті.

Қазақстан Республикасы Сыртқы істер  министрлігі

Қазақстан Республикасы Қражы министрлігі.

Қазақстан Республикасы

 

        Кез келген ресми құжат қоғамдық және еңбек қарым-қатынастарынреттеп,талдап отырады, демек, ресми тілде   қолданылатын тілдік құралдарды, емлеережелерін пайдалануға нақты талаптар қойылады.Ресми құжат-тұтас құрылым, сондықтан онда:

 

-мазмұны қысқа әрі тұжырымды түрде баяндалуы тиіс;

 

-тұжырымның дәл, нақты түрде болуы тиіс;

 

-сөздер мен терминдер нақты өз мағынасында пайдаланылуы тиіс;

-терминдер мен тұрақты орамдардың бірегейлігі сақталуы тиіс;

 

- ресми тілде стандартталған сөздер пайдаланылуы тиіс.  

-  образды фразеологизмдер, қарапайым лексика қолданылмайды 

 

 

 

 

      Қазақ іс қағаздар тілінің тарихы түпкі тарих тереңінен орын алмаса да, біраз ғасырлық тарихы бар екендігі белгілі. Зерттеушілеріміздің пікірлеріне қарағанда, қазақ іс қағаздар тілінің тарихы ХVІІІ ғасырдан бастау алады. Аталмыш ғасырдың да қазіргі кездегідей өзіндік іс қағаз түрлері мен құжаттары болды. Мәселен, ХVІІІ ғасырда қолданылған қазақ ресми іс қағаздар түріне, қазақ хандарының, сұлтандарының, батырлары мен старшиналарының орыс патшалығына және орыс әкімшілік орындарына жазған хаттарын айтсақ болады. Бұл қағаздардың қазіргі таңда маңызы өте зор болмақ. Бұл ресми қағаздар арқылы, біз сол кезеңдегі қазақ даласының саяси-әлеуметтік, экономикалық жағын бейнелеумен қатар ХVІІІ ғасырдың жартысы мен ХІХ ғасырдың 1- жартысында қазақ ресми іс қағаздарының тілінің қандай түрде болғаны жөнінде мәлімет аламыз. 
Бұл кезеңдегі ресми іс қағаздарында түрлі дәрежедегі лауазымды адамдарды, әкімдерді дәріптейтін тұрақты эпитеттердің қолданылуы шарт еді. Мәселен, хизатлу (құрметті), мархабатлу (қайырымды). Жоғары мәртебелі т.б. 
       Бұл кезеңдегі ресми іс қағаздар тілінде лексикалық ерекшеліктерде кездесіп қалады. Мәелен, ол кездегі қазақ ресми іс қағаздары тілінде араб-парсы элементтері жиі кездеседі. 
Қазақ ресми іс қағаздар тілінің тарихы тек қана ХVІІІ ғасырмен байланысты ғана шектелмейді. ХІХ ғасырда қазақ ресми іс қағаздар тіліне елеулі ерекшеліктер алып келген болатын. ХІХ ғасырда болған елеулі оқиға - Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі де қазақ іс қағаздар тарихында елеулі өзгешеліктер алып келді. Бұл көтерілістің тек көркемдік әдебиет пен тарихта ғана емес, іс қағаздар тарихында да өз ісін қалдырғандығын Махамбет Өтемісұлының Ладыщинскийге жазған хатынан, Жәңгір ханның Исатай Тайманұлына жазған хатынан т.б. материалдардан көре аламыз. 
Ал, ХІХ ғасырдың 2-жартысынан бастап қазақ әдеби тілі дамуының жаңа дәуірі басталды. 
    Иә, жасыратыны жоқ қазақ іс қағаздар тілінің тарихы тек қазіргі кезде ғана қолға алынып отырған жоқ. Жоғарыда аталған кезеңдерден соң, аумалы-төкпелі 1921 жылы қазақ тілінде іс жүргізу міндеттеліп, небір пәрменді шаралар белгіленіп, бұл салада әжептеуір ілгері шаруалар тындырылып келіп, ақыры аяқсыз қалғандығы жөнінде зерттеушілеріміз атап өтеді. Сөз жоқ, бұған да себептер болған.    Жаппай елдегі ашаршылық, тәркілеу, қуғын - сүргін, қала берді Ұлы Отан соғысы, бертінде тың игеру жылдары бұған әсер етпей қалған жоқ. 
Бертінде, дәлірек айтқанда, 1957 жылы Республика Министрлер Кеңесі қазақ тілінде іс жүргізу жөнінде тағы да шешім қабылдаған екен.  
Бұл істе әуелде қызу қолға алынады да, кейіннен бәсең тартып, жетпісінші, сексенінші жылдары мүлде саябырсып кетеді. 
Алайда, бүгінгі күні бұл іс қайта жанданып, бұрынғыдан да кең көлемде, кең құлашпен жүріп жатқаны айқын аңғарылады. 
Енді, осы салада жарық көрген еңбектер тарихына тоқтала кетсек. Бастапқыда, дәлірек айтсақ, 1936 жылы жазылған Ағыбаев деген автордың іс жүргізуге арналған сөздігі жарық көрген кейіннен, елуінші жылдардың соңынан ала, жетпісінші жылдардың басына дейін 12 кітап болып, кәдімгідей нөмірленіп, салалық, терминологиялық сөздіктер жарық көреді. 1961 жылы Ғ. Мұсабаев пен Б.Сүлейменованың «Орысша – қазақша терминологиялық сөздігі» кітабы жарыққа шығады. 
Мұндай, іс-шаралар, яғни кітап бастыру жұмысы мұнымен тоқтап қалған жоқ. Бертінде, жетпісінші жылдары 10 томдық академиялық сөздіктер жарыққа шыққан.