Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және дамуы

     Реттеуші   органдар   инвесторлардың   қаржьюын   қорғауға бағытталған негізінен үш қызмет атқарады.

     Бірініиіден, нарықта шаруашылық субъектілері ретінде кызмет істейтін барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатар, бағалы қағаздарға тікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеу. Тіркеуден өтетін барлық кандидаттар қаржы жөнінен белгілі бір талаптарға сай болуы кажет, яғни олардың керекті мөлшерде (минимум) өз капиталы болғаны жөн. Инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында, әдетте, тіркеуші органдар тіркеуден өткізбеу құқығын алады.

     Екіншіден, экономиканың барлық субъектілерін нақты хабарлармен қамтамсыз ету. Ол әдетте, бағалы қағаздарды шығару мен оны шығарушылар туралы анық та толық хабар беретін эмиссия проспектін шығарумен жүзеге асырылады. Оған алдын ала белгілі бір адамдар ғана біліп және тек солардың арасында орналастыратын жеке бағалы қағаздар қосылмайды. Одан басқа эмитенттер бұқаралық ақпарат беттерінде үнемі қаржы есебін, фирманың басшы адамдары туралы өзгерістерді жариялап тұруға міндетті.

     Үшіншіден, институционалдық органдар бағалы қағаздар нарығын тексеру және ондағы құқықтық тәртібін сақтау қызметімен де айналысады. Бұл органдардың өкілі заң бұзушылардың кез-келгенін тексеріп, кінәлілерге әкімшілік шара қолданып, істерін сотқа беруге құқығы бар. Ол үшін оларға мысалы, бағалы қағаздарға және ақша қаражатына тыйым салуға (арест), құжаттарын алуға және с.с. үлкен өкілеттілік берілген.

     Бағалы  қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің  ең маңызды міндеттері:

     •  нарыққа қатысушылардың кызмет етуіне нарык ережесіне сай жағдай жасау;

     •    нарыққа   қатысушыларды   кейбір   жақтардың   алаяқтық, арамдық және қылмыстық іс-әрекеттерінен қорғау;

     •    бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныс негізінде ашық баға белгілеу процесін қамтамасыз ету;

     •    кәсіпкерлікті   ынталандыратын   тиімді   нарықты   калыптастыру және әрбір тәуекелге барабар сыйлық беру;

     • белгілі бір қоғамдық нәтижеге жеткізетін бағалы қағаздар нарығының ұлттық моделін (мысалы, экономикалық даму деңгейін көтеру, жұмыссыздық деңгейін төмендету және т.б.) құру.

     Бағалы  кағаздар нарығын реттеудің мақсаты - бағалы қағаздармен келісімге келушілердің заңды мүдделері мен құқығын сақтауды қамтамасыз ету. Мемлекеттің мұндай айырықша статусқа ие болуы ол бағалы қағаздар нарығында ең ірі эмитент (мемлекеттік карызды қаржыландыру), әрі инвестор (кәсіпорындар мен банктердің бағалы қағаздарындағы мемлекеттік акциялардың бумасы) болуына байланысты туындайды. Сондай-ақ, бағалы қағаздар нарығына қызмет көрсететін қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік органдарға жүктелген. Олардың ең негізгісі - 1995 жылы Президенттің «Бағалы қағаздар жэне Қор биржасы туралы» жарлығына сэйкес құралған Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия.

     Қор нарығын мемлекеттік реттеу органының  негізгі атқарған қызметтері төмендегідей:

     •    бағалы қағаздар нарығын дамыту Бағдарламасын  дайындау және орындау;

     •    қор нарығын реттейтін заңдар мен нормативтік актілердің жобасын дайындау;

     •    бағалы кағаздар нарығын дамыту Бағдарламасын  орындау үшін мемлекеттің каржылық, техникалық және ұйымдық ресурстарын  шоғырландыру;

     •  бағалы қағаздар нарығында қадағалауды  және бақылауды қамтамасыз ету;

     •    қор нарығына мамандар дайындаудың мемлекеттік жүйесін құру;

     •    бағалы   қағаздар   нарығының   инфрақұрылымын   құруға әрекет жүргізу.

     Осы аталған қызметтердің орындалу барысында  Қазақстан бағалы кағаздар нарығындағы  және оның кызметін қамтамасыз ететін инфрақұрылым қалыптасып, одан әрі дамуда. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу ғылымға негізделіп алдын-ала дайындалған концепцияға жүгінеді.

     Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығын реттеумен  және қадағалаумен айналысатын уәкілетті орган - ол 2004 жылы құрылған Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау Агенттігі.

     Агенттіктің негізгі атқаратын қызметтері мыналар:

     •    бағалы қағаздар нарығын дамытудың  мемлекеттік саясатын және заңнамалық базасын дайындау және орындау;

     •   белгіленген    мақсатқа   (негізінен    макроэкономикалық) жету үшін қаржы ресурстарын (мемлекеттік және жеке) шоғырландыру;

     •    нарыққа қатысушылар үшін «ойын  тэртібін» белгілеу;

     •    нарықтың    кәсіби    мамандары    мен    нарық    клиенттері үшін қаржылық тұрақтылық пен нарықтың қауіпсіздігін бақылау;

     •  нарықтың жағдайы туралы ақпарат жүйесін  құру және оның инвесторлар үшін ашықтығын қамтамасыз ету;

     •  инвесторларды   шығыннан   корғау   жүйесін   құру   және т.с.с.қызметтер.

     Бағалы  кағаздар нарығын мемлекеттікреттеу  тәсілдерімен қатар нарықтың өзін-өзі реттеу іс-шараларының да маңызы зор. Өзін-өзі реттеуде қоғамдық реттеу әдістері қолданылады. Ондай әдістерге бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби кызметтердің стандартын дайындау және оларды практикада жаппай қолдану, теріс ниетті жарнамаға рұхсат бермеу, инвесторлар мен эмитенттердің жақсы қылықтарын дэріптейтін қоғамдық пікір қалыптастыру әрекеттері жатады.

     Өзін-өзі реттеуші ұйымдар — ол бағалы кағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының нарықтың кейбір іс-әрекетін реттеу мақсатында ерікті негізде ұйымдасқан коммерциялық емес және мемлекеттік емес ассоциация немесе одақ түріндегі құрылымдар.

     Өзін-өзі  реттеуші ұйымдар өз шығынын өзі өтейтін қағидамен қызмет көрсетеді. Оның қаржысы мүшелерінің төлеген жарнасынан, әртүрлі төлемдерден, мүліктерін пайдаланғаннан түскен түсімнен, көрсеткен ақпараттық, кеңес беру және басқа да қызметтерінен алған қаражаттарынан құрылады.

     Бұндай ұйымдардың негізгі қызметі:

     •    бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардың жалпы ережелері мен стандарттарын дайындау;

     •    кәсіби   қатысушылардың   және   клиенттердің   мүддесін қорғау;

     •    кәсіби   қатысушылар  тиімді   қызмет   етуі   үшін   жағдай жасау.

     Өзін-өзі  реттеуші ұйымдардың құқықтары:

     •    кәсіби   қызмет  жэне   нарыктағы   операциялардың   стандарттары мен міндетті ережелерін дайындау;

     •    кадрлардың   кәсіби   дайындығын   қамтамасыз   ету,   осы нарыққа  қатысушылар үшін міндетгі талаптарды бекіту;

     •    нарыққа   қатысушылардың  бекітілген   нормативтер   мен ережелердің  орындалуын бақылау;

     •    нарықтағы ақпараттық қызметті орындау;

     •   мемлекеттік    басқару    органдарында    нарыққа    қатысушылардың  мүддесін  қорғау және  олармен  байланысты қамтамасыз ету.

     Өзін-өзі  реттеуші үйымдардың белгілері:

     •    ерікті бірлесу;

     •  ұйымға мүшелік, яғни оның мүшесі — ол бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысы;

     •    ұйым қызметін және ұйымның өзін-өзі реттеуін ұйымдастыру, қатысушылардың қызмет ережесін бекіту;

     •    мемлекетпен қарым-қатынас орналастыру, ол - мемлекет өзінің   реттеушілік   қызметінің   бірсыпырасын   ұйымға беруі.

     Бұндай  ерікті ұйымдар мемлекеттік реттеудің  кейбір жетіспеу жағдайлары кезінде  құрылып, кейбір ассоциация мүшелерінің  кесірінен бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға нүсқан келтіргенін  тексереді. Сонымен, маманданған ұйымның бағалы қағаздар нарығының дұрыс қызмет істеуіне бағытталған іс-әрекеттері көп жағдайларда осы тұрғыда мемлекет мүддесімен сай келеді.

     Әлемде  каржы нарығында өзін-өзі реттейтін  ұйымдардың бірнеше түрі бар. Олар:

     • Халықаралық ұйымдар  мысалы,  халықаралық  қор биржаларының ұйымы).

     • Ұлттық  ұйымдар.   Әдетте  әрбір   мемлекетте  қаржы нарығының  кәсіби  мамандарының  мүддесін  қорғайтын өзін-өзі реттеуші ұйымдар қалыптасады. (Мысалы, Ресейде 2000 жылы пайда болған осындай екі ұйым бар: Қор нарығына қатысушылардың Ұлттық ассоциациясы және Трансферагенттер мен депозитарийлерді кәсіби тіркеуші Ассоциация).

     •    Аймақтық ұйымдар. Олар аймақтық тұйықталған нарық болғанда ғана ұйымдасуы мүмкін.

     Сондай-ақ өзін-өзі реттеуші үйымдар өздерінің  мүддесін қорғау мақсатында өз эмитенттерінің, институционалдық және жеке инвесторлардың ұйымдарын құрады. Бұндай ұйымдар бағалы қағаздар нарығында қызмет көрсету үшін өзінің ережелері мен стандарттарын дайындайды.

     Қазақстан Республикасында қазіргі кезде  өзін-өзі реттеуші ұйымдардың қызметін кадағалаумен және олардың құрылуын бақылаумен Қаржы нарығы мен қаржылык ұйымдарды реттеу жэне кадағалау Агенттігі шұғылданады.

     Қазақстанда ен алғашқы заңжүзінде қүрылған өзін-өзі  реттеуші ұйым — Қазақстан қор биржасы. Ол бағалы кағаздар нарығын бақылаумен қатар оған қатысушылардың іс-әрекеттерін реттейтін біртектес ереже шығарып, оның орындалуын қатаң қадағалайды. Келесі өзін-өзі реттеуші ұйым — 1999 жылы 13 қарашада Бағалы қағаздар жөніндегі ¥лттық комиссияның директорлар кеңесінің қаулысымен құрылған — Актштерді басқарушылар Ассоциациясы. Оның атқаратын міндеттері:

     •    зейнетақы   активтерін   басқару   компаниясының   тиімді қызмет етуі үшін жағдай жасау;

     •    жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы  активтерін инвестициялық     басқару     бойынша     қызмет     көрсету нарығында еркін бэсекелестікті дамыту;

     •    кәсіпкерлік   әдептілікті    сақтау   және    қызмет   көрсету стандарттарын дайындау;

     •    ассоциация   мүшелерінің   заңды   мүдделерін   қорғау   іс-шараларын қамтамасыз ету.

     Ассоциацияның ұйымдық-басқару құрылымы мыналар:

     •    мүшелерінің жылдық жиналысы;

     •    директорлар кеңесі;

     •    басқарма;

     •    тексеру комиссиясы;

     •   тұрақты қызмет көрсететін (заңнамалар бойынша, қызмет істеушілер бойынша, есептеу  және есеп беру бойынша) комитеттер.

     Ассоциация  өз мүшелерінің тізімін жүргізеді. Тізімде әрбір ассоциация мүшесінің  фирмалық атауы жөнінде ақпарат  және мекен-жайы, оның ассоциациядағы өкілі туралы және қызмет істеушілердің мамандығы туралы мағлұматтар, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың лицензиясының мэліметтері көрсетіледі.

     Ассоциация  мүшелері әрбір тоқсан сайын атқарған қызметі туралы бұқаралық ақпарат құралдарында жариялап, содан соң үш жұмыс күнінен кешіктірмей өзін-өзі реттеуші ұйымға мына мәліметтерді беруі тиіс:

     •    өз активтері мен зейнетақы активтерінің жағдайы туралы;

     •    таза зейнетақы активтері мен  ондағы өзгерістер туралы;

     •    бухгалтерлік баланс және қаржылық-шаруашылық қызмет туралы есеп.

     Ассоциация  мүшелері қаржылық жыл өткен соң  өзін-өзі реттеуші ұйымға жылдық қаржылық есеппен қоса, өткен жылдық қаржылық есепті тексергені туралы аудиторлық қорытындыны беруі тиіс.

     Өзін-өзі  реттеуші ұйым ретінде 1998 жылдың екінші тоқсанында тіркеушілер Қазақстан реестрұстаушыларының Ассоциациясын құрды.

     Бұл ассоциацияның міндеттері:

     •    реестрұстаушылардың  мүддесін  білдіру  және  қызметін біріктіру;

     •  ассоциация  мүшелерінің  жалпы  мүддесін  қорғауды қамтамасыз ету;

     • Қазақстан бағалы қағаздар нарығын  дамытуда мемлекеттік органдарға көмектесу;

     •  реестрұстаушылар қызметінің стандарттарын дайындау. Қорыта айтқанда, қазіргі кезде Қазақстан бағалы қағаздар нарығын бақылаумен және реттеумен шұғылданатын өзін-өзі реттеуші ұйым түрінде құрылған — Қазақстан қор биржасы, Активтерді басқарушылар Ассоциациясы және Қазақстан реестрұстаушыларының Ассоциациясы нарыққа катысушыларға қызмет көрсетуде. Алайда, олардың заңнамалық негізі толық қарастырылғанымен, отандық нарықтың тарихи қалыптасқан дәстүрі жоқ жағдайында және бағалы қағаздар нарығының алғашқы пайда болу және қалыптасу кезінде нарықтық инфрақұрылым жан-жақты.кең ауқымды жұмыс атқаруда деуге ертерек.