Қаржының функциялары және ролі

Қаржының  функциялары және ролі 

    Қаржының  мәнін толық ашу оның ұғымы  мен қажеттігін ғана емес, сонымен  бірге қаржының қоғамдық арналымымен, яғни оның функцияларын анықтауды да талап етеді.

    Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет тобын, мәннін іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тән категориялары кескінінің айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы бейнелеп көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.

    Қаржы басқа тым жалпы категориядан – ақшадан туындайтын айрықшылықты экономикалық категория болып табылатындықтан және бұл экономикалық категорияның іс-қимылының шегін сызып қоюдың мүмкін еместігіне, оның қоғамдық, саяси және экономикалық өмірдің барлық сферасына терең дендеп енуіне байланысты қаржының функциясы туралы мәселе ғалым-теоретиктер арасында осы күнге дейін пікірталас тудыруда.

    Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді екі  тұжырымдамасы танылып отыр.

    Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы  қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақшалай нысанадағы қоғамдық өнімнің құнын бөлу үдерісінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты оның іс-әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдарға сәйкес қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.

    Бөлгіштік функцияның көмегімен жалпы қоғамдық өнім мен оның аса маңызды бөлігі – ұлттық табыс, сондай-ақ ұлттық бөліктің бір бөлігі (мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын шығарып тастағанда) бөлінеді және қайта бөлінеді. Бұл функцияны қаржы өнімді өздігінше бөле береді деген мағынада емес, қаржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады деп түсіну керек. Былай деп айтқан дұрыс: өнімнің натуралдық-заттай құрамын бөлу ақшалай қорларды (табыстар мен қорланымдарды) бөлуге сәйкес жасалған натуралдық өнім де бөлінеді.

    Қаржы көмегімен құнды бөлу және қайта  бөлу қаржылық ресурстардың айрықшалықты нысанын қабылдайтын ақшалай  қаражаттардың қозғалысымен міндетті түрде қосақталып жүреді. Қаржының жұмыс істеуінің шарты – ақшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.

    Тап осы бөлгіштік функция арқылы қаржының қоғамдық арналымы – шаруашылық жүргізудің әрбір субъектін оған қажет арнаулы мақсатты ақшалай қорлар нысанында пайдаланылатын қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету жүзеге асырылады.

    Қаржының  бөлгіштік функциясының іс-әрекеті  оның мәнінен: жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты  бөлумен және қайта бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден: табыстар мен қорланымдарды қалыптастырудан: ақшалай қорларды жасаудан туындайды.

    Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы бөлу категориясы  ретінде қаржының мәні ашылады, ақшалай  нысанадағы жиынтық қоғамдық өнімнің, оның құрамды элементтерінің қозғалысымен байланысты болатын экономикалық қатынастар айшықталады және сатып алу-сату арқылы натуралдық-заттай нысанадағы қоғамдық өнімді өткізу үшін жағдайлар жасалады.

    Ұдайы өндірістік тұжырымдамалардың өкілдері қаржыны ұдайы өндірістік стадияларының бір категориясы емес, оның жалпы категориясы ретінде қарастырады, яғни олар қаржыны тек қоғамдық өнім құнын бөлумен байланысты болатын өндірістік қатынастармен шектеуді заңсыз деп санайды. Қаржы - өндірістік категория, өйткені ол өндіріс үдестерінде өндірістік қорлардың толық айналымына қызмет көрсетеді және бұл үдеріске белсенді ықпал етеді. Қаржы – және қаржы бұл бөлістің құралы болып көрінеді: қаржы ұдайы өндірістің екінші стадиясында ғана емес, сонымен бірге ұдайы өндіріс үдерісінің үшінші стадиясында да, яғни айырбаста болатын құн қозғалысын білдіреді: айырбаста сондай-ақ салықтарды аударып салу үдерісі болады: бұдан басқа, қаржы ақшалай қорларды қалыптастырумен қатар оларды пайдалану мен де байланысты болады, ал ол ақшалай қорларға тауар-материалдық құндылықтарды сатып алғанда айырбаста болады: қаржы тұтыну категориясына жатады, өйткені қоғамдық тұтыну мен жеке тұтынудың қорларын қалыптастыруға қатысады және олардың көмегімен ұлттық табыстың тұтыну мен қорлану қорына бөлінудің ақырғы үйлесімдері қамтамасыз етіледі.

    Қаржының  табиғатын ақшаның қозғалысында анықтайтын қаржының бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығы ұдайы өндірістік тұжырымдама бұл табиғатты ақшалай нысандағы құн қозғалысында анықтайды. Мұндай ұстанымда (тәсілімдеме) қаржының іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңиді.

    Ұдайы өндірістік тұжырымдама жақтаушыларының  қаржының мәнін осылай кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:

1. ұдайы өндірістік функция – қаржылық ресурстарда жүзеге асырылған құнның ұдайы жаңғыртылуы қоғамдық ұдайы өндіріс үдерісін осы ресурстармен қамтамасыз ету бойынша. Қаржылық ресурстардың ұдайы жаңғыртылуы деп оларды қалыптастыруды, бөлуді және пайдалануды түсінген жөн. Ұдайы өндірістік функция қаржының бағынышты қосалқы категорияларына тән түрлі модификацияларда (қосалқы функцияларда) көрінеді, олар оқулықтың кейінгі тарауларында қаралады:
2. бақылау функциясы

    Қаржының  ұдайы өндірістік функциясының қосалқы функцияларының мазмұнын табыстар мен қорларды жасау және пайдалану үдерісіне болып жататын экономикалық қатынастардың сипатымен, сондай-ақ осы үдерістердің қатысушыларының құрамымен түсіндіріледі. Табыстарды жасаудың тікелей көзі материалдық өндіріс сферасында алынатын ұлттық табыс болып табылады. Ұлттық табысты алғашқы бөлу үдерісінде экономиканың бастапқы табыстары жасалады. Қайта бөлу үдерістерінде экономиканың бастапқы буындарының – фирмалардың, компаниялардың, үй шаруашылықтарының бастапқы шаруалары жасалады. Қайта бөлу үдерісінде түрлі меншікті мақсаттарға пайдалану үшін қордалану түрінде, қоғамдық қатынастардың басқа қатысушыларының ақшалай қорлары жасалынады. Бұл үдерістерде мемлекеттік бюджет зор рөл атқарады, ол арқылы аумақтық, салалық және ведомстволық белгісі бойынша сан алуан қорларды жасау жолымен ақшалай қаражаттардың едәуір бөлігі қайта бөлінеді. Нәтижесінде, көп жағдайларда қоғамдық ұдайы өндіріске қатысушылардың бірінің табыстары есебінен түпкілікті тұтынуға бағытталатын басқа қатысушылардың қажеттеріне пайдаланылатын ақшалай қорлар жасалады. Тап осы үдерістер қаржының айтылған функцияларында өзінің көрінісін табады.

    Қаржы – қатыстылығы тұрғысынан бір  тектес және бірдей емес функциялық арналымы бар қосалқы категорияларды кіріктіретін жаһандық жинақтаушы категория: қаржы, оның қатынастарының жүйесі сегіз осындай қосалқы категорияларды кіріктірдіреді: мемлекеттің қаржысы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, үй шаруашылықтарының қаржысы, бюджеттен тыс қорлар, мемлекеттік кредит, халықаралық қаржы, қаржы рыногы, сақтандыру (әлеуметтік).

    Қоғамда қалыптасатын экономикалық үйлесімдерді ең бойы бақылап отыруға мүмкіндік  береді, бұл қаржының басқа функциясын – бақылау функциясын бейнелейді.

    Бақылау функциясы қаржылық бақылауда – ішкі жалпы өнімді тиісті қорларға бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау жасауда көрінеді.

    Қаржы көмегімен жететін нәтижелерді  бағалауға жалпы тәсілдеме қаржының рөлін үш бағытта атқаруға мүмкіндік  жасайды:

    1) ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы көздерімен қамтамасыз ету тұрғысынан;

    2) қаржыны қоғамдық өндірістің  құндық құрылымын реттеу үшін  пайдалану тұрғысына;

    3) қаржыны әлеуметтік-экономикалық  дамудың ынталандырмасы ретінде  пайдалану тұрғысынан.