Бизнесті талдау және операциондық аудит

Б) құқықтық негізде: міндетті, бастамашыл (ерікті), келісуші, реттемеленген  және келісімшарттық;

В) қолданылу саларымен : жалпы, банктік, сақтандырушы, қаржылық, өндірістік, маркетингтік;

Г) толықтығы: кешенді (жалпы,толық), тақырыптық (локальді, жеке), функционадық, ұйымдастырушылық, арнайы;

Д) әдістемелік тәсілдемемен: есепшіліктік (счетоводческий), тестілік, объекті және циклдік бойынша;

Е) жүргізу кезеңдерімен:  бастапқы, қайталанатын, ескертпелі, перманенті (ағымдық), ретроспективтік (тізбекті) және стратегиялық (перспективалық, яғни келешегі бар);

И) қызмет түрлерімен. Экономикалық, техникалық, технологиялық, ресурстық, сыртқы экономикалық,

К) қатысушылар санымен, процестермен және техникалық құралдарыды қолдануымен.: бір мазмұнды,көп мазмұнды, дәстүрлі, компьютерлік, жеке және комиссиялық;

Л) аудит жүргізілетін субъектілерімен: сыртқы, ішкі, мемлекеттік, ведомстволық, қоғамдық;

М) тексерулердің мақсаттарымен, міндеттерімен және мазмұнымен: операциондық аудит , қаржылық есептеме аудиті,талапқа  сәйкес аудиті, басқарушылық аудиті, кеңес  беру және басқадай ілеспелі аудиторлық қызметтер.

Аудит түрлері мен олардың  нұсқаларын жіктеу схемасы.

1 – сурет

Аудит түрлерін жіктеудің белгілері

Даму сатысы	Құқықтық негізі		Қолданылу саласы	Жүргізілу кезеңділігі	Орындаушы субъектілер
Растаушы   Жүйелі бағдарлы   Тәуекелге негізделген	Міндетті   Бастамашыл (ерікті)   Келісуші (мақұлдаушы)		Жалпы   Қаржылық   Банктік   Өндірістік   Маркетингтік   сақтандыру	Бастапқы   Қайталанатын   реттемелі	Сыртқы   Ішкі   Мемелекеттік   Ведомстволық   қоғамдық

 

Тексерудің мазмұны мен объектілері

Операциондық аудит

Талапқа сәйкес аудиті

Қаржылық есептеме аудиті

Кеңес беру және ілеспе қызметтер

Аудиттің нұсқалары және кеңес  беру

экономикалық

техникалық

құқықтық

технологиялық

басқарушылық

функционалдық

ұйымдастырушылық

арнайы

жүйелі

кешенді

локальді

ресурстық

Сыртқы экономикалық

әлеуметтік

 

 

2.2     Операциондық  аудиттің ерекшеліктері .

Аудиторлық қызметтің  ең озық түрлерінің біріне операциондық аудит жатады. Мұндай аудит кәсіби қызмет көрсетудің ең күрделі түрлерінің бірі әрі ұйымдастырылуы мен әдістерінде , кезеңдерінде  оның өзіндік ерекшелігі болады. Эккаунтинг және контроллинг  сияқты басқа да белгілі аудит  түрлерінен орпеарвциондық аудиттің айырмашылығы: ең алдымен шаруашылық жүргізуші  субъектілер қызметінің жеке операциялары мен белгілі бір процестерін,кезеңдерін циклдерін бақылау мен талдау, тексеру бойынша өзіндік ерекшелігі бар сала болып табылады. Оның негізгі  мақсаты – зерттеу объектілерінің жұмыс істеу тиімділігін арттыру  және оңтайландыру бойынша басқарушылық шешімді қабылдау үшін жан-жақты  негізделген ұсыныстарды әзірлеу.

Бұл шаруашылық жүргізуші  субъектілер қызметінің нақты салалары мен құрылымдарын,процестерін,ресурстарын  басқарудың тиімділігін арттыру  бойынша ұсыныстарды әзірлеу  мен сараптап баға беруді мақсат етіп алған аудиттің айрықша түрі.Оны  маркетинг,өндіріс,қаржы,құқық,бухгалтерлік есеп,экономикалық талдау,консалтинг және т.б салаларындағы әртүрлі  мәселелерді шешу барысында ішкі(ведомстволық) және сыртқы (тәуелсіз) аудиторлар қолданады.

Отандық аудит теориясы мен  іс-тәжірибесі дамыған ақпараттық базаға,әдістердің ауқымды спектріне,бухгалтерлік есептің,бақылаудың экономикалық талдау әдістеріне сүйеніп  қалыптасуы керек.Егер бухгалтер қаржылық есептемедегі шаруашылық өмірдің фактілеріне,бастапқы құжаттарға жүгінетін болса,онда аудитор-керісінше:қаржылық есептемесінен бастап нақты операцияларға  дейін тексереді және өзі тексерген  қызмет операцияларына операциондық аудит жүргізуінің тұжырымдамалық мақсаттарын айғақтайды.

Расында да,теория жәнеіс жүзінде  есеп беруші және басқа да есеп деректері  кешенді экономикалық талдау мен  операциондық аудиттің ақпараттық базасы ретінде қарастырылады.Нақ осы  аудит пен талдау есептің мәні мен мазмұнын ашып береді әрі оған мағыналы етеді.Талдамалы процедуралардың  салмағы басым,процестер мен құбылыстардың  мәнін айқындайды,ондағы өзгерістердің  статика мен динамикада шындыққа жанасымды,яғни шынайы бағасын алуына мүмкіндік береді.Ақпараттарды алу  мен операциондық аудиттің өзіндік  ерекшклігі бар тәсілдерінің көмегімен  оны зерттеудің жүйелі тәсілдемелері  бизнесті ғылыми тұрғыдан басқару мүмкіндіктерін бағалаудың арнайы өлшемдері мен  көрсеткіштерін,дұрыс таңдау жасауды  және факторларды саралауды жүзеге асуға мүмкіндік тудырады.

Операциондық аудтті жүргізудің тәртіптерін ашып көрсету оның түрлері  мен нұсқаларын жіктеуге ықпал етеді,экономикалық әдебиеттерде операциондық  аудиттің оннан көп түрі бөліп көрсетілген:функционалдық,ұйымдастырушылық,арнайы,экономикалық,құқ-ықтық,әлеуметтік,технологиялық,жүйелі,кешенді,тақырыптық,локальды,про-цестік,ресурстық,аймақтық,сыртқы экономикалық және т.б 

Мысалы,функционалдық аудит  шаруашылық жүйесінің бір немесе бірнеше функцияларын зерттейді.Функционалдық  аудиттің бір артықшылығы басқарушылық қызметтің объектілері мен түрлері  бойынша,оның ішінде,менеджмент,маркетинг,есеп,бақылау  және талдау мәселелері бойынша аудиторларды мамандандырады.

Ұйымдық аудитте басты  назар қызметтерді реттеудің  қабылданған стандарттары мен нормаларының,заңдылықтың  сақталу нәтижелерінің және нақты  функцияларының өзараи әрекеттесу нәтижелерінің  тиімділігі мен өнімділігін анықтауға  бағытталған.Бұл түр үшін қызметтерді  үйлестіруін ұйымдастыру мен  әдісін жоспарлау маңызды орын алады.

Арнайы аудитті тағайындау әкімшіліктің қажеттілігімен анықталады.Операциондық аудиттің бұл түрі объектілері бойынша  да,зерттеу тақырыптары мен бағыттары  бойынша да көп қырлы,айталық,салымдардың  табыстылығы, пайдалану тиімділігі,қалыптастыру көздері және т.б.

 

2.3          Операциондық аудит пен қаржылық  аудиттің                                                        айырмашылығы .

Операциондық бақылаудың кез келген басқа аудит типтері  сияқты дұрыс жоспарлануы керек. Жан-жақты ойластырылып жасалған жоспар аудиторлық тексерудің әлдеқайда тиімді әдістері мен процедуралары пайдаланып жүргені туралы атқарушылар мен  клиенттердің бойында сенімділік тудырады. Аудитор негізгі тексерулердің  аспектілері мен нақты мақсаттарын  келісімшарт саласын дәл аңықтап  алуы қажет. Осының негізінде бизнес операциондық аудитті жүргізу бойынша  жұмыс бағдарламалары мен әдістері жасалады.

Операциондық аудитті  ұйымдастыру барысында еңбекте  аталып кеткен үш фазаның орнына бес  негізгі кезеңдерін бөліп қолдану  алдыға қойылған мақсатқа сай лайықты  болады . олар :

1. Жоспарлау
2. Мәліметтерді алу
3. Фактілерді талдау және бағалау
4. Ұсыныстарды әзірлеп,негіздеу
5. Есеп беруді жасау

«Фактілерді талдау және бағалау», «Ұсыныстарды әзірлеу» фазаларының  дербестігінің ерекше мәні бар әрі  операциондық аудиттің міндеттерін  шешуін және мақсаттарына жетуіне ықпалдарын тигізеді.

Келісімшарт шарттары орындалуы  үшін персоналды дұрыс іріктеу,клиент туралы алғашқы ақпаратты алу,шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесін түсіну,объектілерді белгілеп,оның жекелеген учаскелеріне операциялық зеттеу жүргізудегі  ерекшеліктерді ашып көрсету қажет.Бұл  арада операциондық аудит пен  қаржылық есептеме аудитінің арасындағы мынадай өзіндік ерекшелігі бар  айырмашылықты ескеру керек.

      1)операциондық  аудиттегітексерулердің шектен  тыс көп қырлы (түрлі)болуы  нақты мақсаттарды,бағалау өлшемдердің  және оны жүргізудің процедураларын  анықтауда жиі қиындықтар тудырады 

2) операциондық тексерулердің  ауқымы зерттеу нәтижелерінің  анық болмауынан және алға  қойылған мақсатттар мен объектілердің  жағдайларына қарай бірден күрт ( аяқ асты )өзгеруі ықтимал

3)  операциондық аудитті  жүзеге асыру ісін атқара алатын  персоналды дұрыс таңдап алу  өте қиын,өйткені оның зерттеу  объектілері әр қилы болады.Нақтырақ  айтқанда бизнес және басқа  қызмет түрлерінің аспектілері  мен салаларының әр түрлі болуы  және т.б.

4)   операциондық аудит  барысында көптеген жағдайларда  әкімшілікпен,кәсіпорын қызметкерімен,осы  іске қатысуға шақырылған сарапшылармен  және басқа да мүдделік танытқан  тараптармен өзара әрекеті мұқият  үйлестіру қажет екені дәленденген                      

5)операциондық аудиттің  процедуралары,әдістері мен бағалау  өлшемдері жалпы аудитте,қаржылық  есептеме аудитінде және аудиторлық  бақылаудың басқа түрлерінде  қолданылып жүргендерден мүлдем  өзгеше болуы жиі кездесетін  жағдай.

Жоспарлау процестерінде  аудитор қандай аудиторлық процедураларды опрындау керектігін шешіп алу үшін қолайлыи процедураны таңдап,қандай құжаттарды және мәліметтерді зерделеу керектігін анықтап алуы қажет.Бұл  арада аудиторлық процедураны былай  ұғуға борлады:тексеру кезеңін,нақты  элементтерді және таңдама көлемін  өзгертетін аудиттің әр кезеңіндегі  мәліметтер типін алудың ерекшеліктері  туралы нақты нұсқау.Жоспарлау кезеңдері  мен мәліметтерді алу өзара тығыз  байланаста болады.АХС (МСА)300-320 ережелеріне  сәйкес «жоспарлау»термині аудит көлемінің,өткізу мерзімінің,тексерудің детальдықтәсілдемесін және жалпы стратегияны әзірлеуді білдіретін болса,онда екіші кезеңде аудиторлар өз пікірлерін растайтын жеткілікті жәрежеде шындыққа жанасымды мәліметтерді жинауы керек.

Операциондық аудиттің үшінші кезеңінде ізденіске негізделген  елеулі талдау жасалады,зерттеу объектісінің сипаттамасы анықталады.Осыдан кейін  аудитор қызмет нәтижелері мен көлемін,және ондағы мәселелерді анықтау мақсаттарында  бизнестің нақты жағдайына жүйелі талдау жасап,баға береді(АХС 310және АХС 320)

Операциондық аудитті  ұйымдастырудың ең қиын кезеңіне негізгі  мықты,яғни орнықты ұсыныстарды  әзірлеу жатады.Бұл үшін аудитор  өзара байланысты-кемімелік (  корреляционно-регрессионого )

 

Операциондық аудит пен  қаржылық есептеме беру аудитінің айырмашылық  белгілері

Айырмашылық белгілері	Операциондық аудит	Қаржылық есептеме аудиті
1	2	3
Мақсаты	Экономикалық потенцианалдың пайдалануын жақсарту бойынша ұсыныстар  әзірлеу	Қаржылық есептеме көсеткішінің дұрыстығын растау
Аудиттің міндеті	Қызметтердің тиімділігі мен өнімділігін зеттеу	Қаржылық есептемедегі шаруашылық операцияларының дұрыс көрініс  табуын тексеру
Негізгі талап,өлшемдер және көрсеткіштер	Қызметтің тиімділігі мен  өнімділігін,шешімдердің ұтымдылығын  жалпы және локальды бағалау	Дәстүрлі бағалау өлшемдері  және қаржылық есептеме көрсеткіштерінің дәлдігі
Стандартты,нормалардың  ережелердің сақталуы	Аудитті жүзеге асырудың белгіленген  стандартары,нормалары,ережесі мен  процедуралары жоқ	Қаржылық есептеме аудитінің  қабылдаған стандарттарын қатаң  сақтау
Әдістер,тәсілдер	Кешенді бағалау және елеулі талдау,диагноз қою,логикалық және экономикалық-математикалық әдістер	Жаппай,іріктеп, ыңғайласпа тексерулер және талаптарға сай тестілеу.т.б.
Тексерудің аспектілері,объектілер және салалары	Қызметтердің,оның түрлері  мен салаларының көп қырлы  болуы	Есептеменің объективтілігіне қатысты мәселелермен шектелген
Қорытынды ұсыну	Әкімшіліктің немесе меншік иелерінің қызмет бабымен пайдалануына арналған	Қорытынды көптеген пайдаланушылардың  қолына тиюі мүмкін
Аудиттің субъектілері	Ішкі және сыртқы аудиторлар ;консалтингтік,ғылыми,салал-ық және басқадай құрылымдар	Сыртқы тәуелсіз аудиторлық фирмалар немесе маманданған аудиторлар

 

Және функционалдыққұнды тауарлардың және экономикалық-математикалық  әдісті қолдануда оның көмегі арқұылы  қаржыландыру жағдайы мен техникалық ұйымдастырудыңдеңгейі,өнім,қызметкер  персонал туралы ақпараттарды зерделейді,айрықша  назар аударуды талап ететін әдеттен  тыс тексеру объектілері мен  жағдайларды анықтайды,қызметті жақсарьтудың жолдары мен резервтерін белгілейді.