• Аудитор
қаржылық есеп-қисапты аудиторлық тексеру
кезінде алаяқтық əрекеттердің ықтималдығын
ескеруге міндетті: ХАС 240 «Аудиторлық
тексерістер жүргізу кезінде аудитордың
ықтимал алаяқтық əрекеттерді ескеруге
міндеті» алаяқтықты қателіктен ажыратуды
жорамалдайды жəне аудиторға есте ұстау
қажет алаяқтық əрекеттердің екі типінің
айқындамасын береді. Ол екі алаяқтық
типі төмендегідей: (a) активтерді заңсыз
иемденудің нəтижесінде пайда болатын
бұрмаланымдар; жəне (b) қаржылық есеп-қисап
жасау кезінде алаяқтықтың нəтижесінде
туындайтын бұрамаланымдар. Аудиторлық
тексерудің барысында елеулі алаяқтықтың
анықталмауына байланысты тəуекелдікті
минималдандыруға арналған арнайы рəсімдер
қажет. КСА құрамында ондай талап жоқ.
• Талдампаздық
рəсімдер немесе аудиторлық іріктелім
жəне басқа сынамалар: ХАС 520 «Талдампаздық
рəсімдер» аудитордан кəсіпорын мен оның
бизнес ортасы туралы пайымдама жасау
үшін, сондай-ақ аудиторлық тексерістің
соңында жалпы қорытынды жасау кезінде
тəуекелдіктерді бағалауға арналған талдампаздық
рəсімдерді қолдануды талап етеді. КСА
құрамында ондай талап жоқ.
• Байланысқан
тараптар: ХАС 550 «Байланысқан тараптар»
аудитордан басшылық байланысқан тараптарды,
сондай-ақ қаржылық есеп-қисап жасау үшін
елеулі маңызға ие мүдделілік бар мəмілелердің
салдарын айқындау жəне ашу кезінде жеткілікті
аудиторлық дəлелдер алуға арналған аудиторлық
рəсімдерді орындауды талап етеді. КСА
құрамында ондай талап жоқ.
• Əділ құнның
аудиты: Көптеген жағдайларда ХҚЕС активтер
мен пассивтердің құнын айқындау кезінде
бағалау кезінде əділ құн көрсеткіштерін
қолдануды белгілейді немесе жол береді.
ХАС 545 «Əділ құнның жəне ашылған ақпараттың
көрсеткіштерінің аудиты» аудитордан
ол кəсіпорын мен оның бизнес ортасы, соның
ішінде оның іштен бақылау жүйесі туралы
пайымдама қалыптастыру шеңберінде кəсіпорында
əділ құн мен ашылған ақпараттың көрсеткіштерін,
сондай-ақ бекіту сатысында елеулі бұрмаланыстар
тəуекелдіктерін айқындау жəне бағалау
үшін жəне стандартта сипатталған қосымша
аудиторлық рəсімдер əзірлеу жəне пайдалану
үшін жеткілікті тиісті бақылау шараларын
пайдалану кезінде қолданылатын рəсімдермен
таныс болуын талап етеді. КСА құрамында
ондай талап жоқ.
Міндетті
аудиттың сапасы біркелкі емес. Аудиторлық
тексерістердің қорытындыларымен танысудың
(жоғарыдағы 66-шы тармақты қараңыз) жəне
РОСК дайындаған топпен, жеке аудиторлармен,
шағын жəне ірі аудиторлық фирмалармен
жəне Аудиторлар палатасымен
Халықаралық
аудиторлық желілердің мүшелері болып
табылатын жергілікті аудиторлық фирмалар
өздері КАС сəйкес дайындалған қаржылық
есеп-қисапты, сондай-ақ ХАС сəйкес дайындалған
қаржылық есеп-қисапты аудиторлық тексеруге
аудит стандарттары, қызметкерлер құрамы
жəне сапаны тексеру тұрғысынан бірдей
тəсілдеме пайдаланатындарын айтады.
талқылаудың
нəтижесінде Қазақстанда орта есеппен
аудиторлық практиканың сапа көрсеткіштеріне
негативті ықпал ететін нақты проблемалар
анықталды:
• Халықаралық
аудиторлық желілердің мүшелері болып
табылатын жергілікті фирмалар тəрізі,
КСБУ сəйкес дайындалған қаржылық есептемелермен
салыстырғанда, ХҚЕС сақтай отырып жасалған
қаржылық есеп-қисапты анағұрлым терең
аудиторлық тексеру рəсімдерін пайдаланатын
жəне тексеруді анағұрлым тəжірибелі
аудиторларға тапсыратын секілді17.
• Халықаралық
аудиторлық желілердің мүшелері болып
табылатын жергілікті фирмалар тəрізі,
қарызға ақша қаражаттарын немесе төте
шетелдік инвестициялар тартатын компаниялардың
ХҚЕС сəйкес жасалған қаржылық есеп-қисаптарын
анағұрлым терең аудиторлық тексеру рəсімдерін
пайдаланатын жəне тексеруді анағұрлым
тəжірибелі аудиторларға тапсыратын секілді.
Халықаралық аудиторлық желілердің мүшелері
болып табылатын жергілікті фирмалар
ХҚЕС сəйкес жасалған қаржылық есеп-қисапты
ондай құжаттаманы анағұрлым терең сапалы
талдау рəсімдерінің көмегімен, соның
ішінде келесіде Мəскеуде, ал кейде Лондонда
немесе Франкфуртта техникалық сарапшыларды
тарту арқылы тексеру нəтижелерін сараптау
арқылы жүргізсе де, аталған рəсімдер
тəрізі, шетелдік реттеу жəне/немесе толық
көлемде аудитордың кəсіби жауапкершілігін
көтеруге дайындық жоқ болған кезде жүйелі
қолданылмайтын секілді.
2.1
Аудит стандарттарын
жəне олардың сақталуындағы
оқылықтарды талдау
Жоғарыда
аталғандай, жаңа «Аудиторлық қызмет
туралы» Заң 2006 жылдың қарашасынан
бастап ХАС қолдануды талап етеді,
ал ол уақытқа дейін КСА қолданыста
болады. КСА екі негізгі себепке
байланысты, ХАС қарағанда едəуір артта:
КСА негізіне ескірген ХАС нұсқалары алынған
жəне КСА толық сипатта емес, өйткені ХАС
құрамына кіретін 30 стандарттан астамның
тек он бір стандарты бекітілген. КСА жəне
ХАС арасындағы айырмашылықтар КСА сəйкес
жүргізілген аудиторлық тексеріс ХАС
сəйкес жүргізілген тексеріске қарағанда,
ақпараттың сенімділігін анағұрлым аз
ықтималдықпен растайтындай дəрежеде.
Соның
нəтижесінде міндетті аудиторлық тексерістердің
сапасы, РОСК дайындаған топтың пікірі
бойынша, өте біркелкі болмаған. Халықаралық
аудиторлық желілеріндің құрамына кіретін
жергілікті фирмалар ХҚЕС сəйкес жасалған
қаржылық есеп-қисапқа аудиторлық тексерістер
жүргізген уақытта, олар КСБУ сəйкес жасалған
қаржылық есеп-қисапқа аудиторлық тексерістер
жүргізуге қарағанда анағұрлым мұқият
аудит рəсімдерін пайдаланатын жəне анағұрлым
тəжірибелі қызметкерлерді бөлетін секілді.
Сол секілді, ХҚЕС сəйкес жасалған жəне
қарыз қаражаттарын тартатын немесе шетелде
акциялар шығаратын компаниялар дайындағын
қаржылық есеп-қисапқа аудиторлық тексерістер
əдетте анағұрлым жоғары сапасымен өзгешеленеді.
Кейбір
жергілікті аудиторлық фирмалардың
халықаралық стандарттарға сəйкес
жұмыс істеуге айтарлық күш салатынына
қарамастан, олар жасаған аудиторлық
қорытындылардың көпшілігінің нашар
болғаны соншалық, аудиторлар растаған
сондай қаржылық есеп-қисаптарды пайдаланушылар
аудиторлық фирма орындаған жұмыс туралы
Қазақстан
– РОСК «Бухгалтерлік есеп жəне
аудит» Резюме – стр vii.
қандай
да бір тұжырымға келе алмады. Сонымен
қатар, жергілікті аудиторлық фирмалар
жасаған кейбір аудиторлық қорытындылар
Этика кодексін, соның ішінде тəуелсіздік
принципін сақтау тұрғысынан елеулі қауіп
туғызды. Сондай-ақ жергілікті аудиторлық
фирмалардың басым көпшілігі өздері қайта
қаралған жəне жаңартылған «Аудиторлық
қызмет туралы» Заңға сəйкес пайдалануға
тиіс болатын қолданыстағы толық ХАС нұсқасымен
таныс болау фактісі де көп маасыздық
туғызады.
Негізгі
ұсыныстамалар
Осы
баяндаманың VI Бөлімінде баяндалған
барлық əдістемелік ұсыныстамалардың
маңызы үлкен болса да, РОСК дайындаған
топ оның пікірі бойынша, қаржылық жүйенің
орнықтылығын, экономикалық өсуді
Қорытынды
Аудиторлық тексеріс жүргізу
келісім-шартты ресми құжат болып
табылады. «Аудитор – клиент»
арасындаңы қарым-қатынасты регламентейтін
және жай келәсәм-шарттардан айырмашылығы
жоқ кәсіпкерлік қызметте пайдаланылады.
Басқалар сияқты, бұл келісім-шартта заңды
түрде қатаысушы жақтар қызығушылық келісімін
көрсетеді және осы жағдайда тапсырыс
беруші –клиент, атқарушы – аудиторлар.
Дегенмен, кәсіпкерлікте пайдаланылатын
маңызды келісім-шарттардың басқа келісім-шарттардан
ерекшеленеді. Біріншіден, келісім-шарт
жасаған кезде үшінші жақ (қаржылық есептілік
мәліметтерін пайдаланушылар ) қызығушылығы
есептеледі. Себебі деректер бойынша аудитор
сапасыз тексеріс жүргізу нәтижесінде
болған залал үшін тек клиент алдында
ғана емес ,сонымен қатар пайдаланушылар
алдында жауапты болады. Келісім-шартқа
қол қою алдында аудиторға қажетті түрде
мүмкінділігінше клиенттің тілегін нақты
анықтап алу керек және оның талабының
дұрыс тұжырымдалуына көмек беру. Аудиторлық
тексеріс жүргізуінің сапасы, аудиторлар
мен клиент арасындағы қарым-қатынасы
көбіне аудит жүргізу келісім-шартының
нақты құрылуына байланысты болады. Аудитоплық
ұйымның көбіне келісім-шарт жасаудың
стандарттық түрін пайдаланады. Бірақ
нақты кәсіпорында аудит жүргізу ерекшелігін
ескерген жөн, себебі клиент көбіне толық
мөлшерде оның мәні мен мазмұнын түсіне
бермейді. Аудиторлық тексеріс жүргізу
келісім-шарттында клиент тексеріс жүргізуге
қажетті құжаттарды ұсыну мерзімін анықтаған
жөн, себебі клиент аудитроды шақырып
алады, бірақ бухгалтерлік есебі жиі дайын
емес, бұл жұмысты өте қиындатады. Келісім-шартта
тапсырысшы талабында аудиторлық ұйым
алдын-ала төлеу сомасын көрсеткен дұрыс,
аудит шаралары кезінде аудиторлық қаржылық
тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Клиент
жағынан оған деген «қысымның» болуы және
аудит үшін сыйақыны төлемей қою мүмкіндігін
жояды. Әдетте аудиторлық ұйым талап ететін
алдын-ала төлеу сомасы 50-ден – 100 ٪ дейін
мөлшерді құрайды. Келісім –шартта тексеріс
кезінде аудиторға тапсырысшының көмек
көрсету міндеттеме пунктін қарастырған
жөн (яғни, түгендеу кезінде жәрдем беретін
қызметкерді анықтап беру, мүмкін болған
жағдайда аудиторлық командировкаға шығу
үшін қамтамасыз ету және т.б.)
Пайдаланылған
әдебиеттер тізімі
- Аудиторлық
қызмет туралы Қазақстан Республикасы
2001 жылғы 15
қаңтардағы
№139-11 Заңы (2006.05.05 №139-11 берілген өзгерістермен,
толықтырулармен).
- Әжібаева
З.Н., Байболтаева Н.Ә., Джумагалиева Ж.Г.
«Аудит», 2006.
- Ержанов М.С.
«Аудит-1» Алматы, 2005.
- Дюсенбаев
К.Ш., Егембердиев С.К., Дюсембаев З.К. «Қаржылық
есептің
талдауы
мен аудиті» Алматы, 1998.
- Аудиттің
халықаралық стандарттары – 1,2 т Алматы,
2001Конституция
Республики
Казахстан – Алматы: Адилетт-прес,
1997 г.
- Абленов Д.О.
«Аудит» Экономика, 2005.
- Люсенбаев
К.Ш. «Теория аудита» Алматы 1995.
- Абленов Д.О.
«Аудит негіздері», Алматы, 2006.