Халықаралық сауда теориясы

            1) Лизинг – ұзақ мерзімдік  аренда (1 жылдан көп мерзімге  дейін);

2) Хайринг  - орта мерзімдік аренда (бірнеше айдан бір жылға дейінгі                                             

мерзімге );

3) Рейтинг  – қысқа мерзімдік аренда (бірнеше  күннен бірнеше айға 

дейінгі мерзімге)

Халықаралық тәжірибеде ұзақ мерзімдік аренда, яғни лизинг өте көп қолданылады. Лизинг құралдарына жататындар: кеңселік, құрылыс-монтаждық және технологиялық  құрал-жабдықтар.

Сонымен бірге  лизингке бүтіндей өнеркәсіптік кәсіпорындар берілуі мүмкін.

Лизингтік операцияның  өте қарапайым тәсілін қарастырайық. Жалға беруші жалгермен арендалық  келісім-шартына қол қояды. Өндіруші дайындайды және жалгерге аренда құралын  береді.

Лизингтік компания банктен несие алады да, өндірушімен  есеп айырысады және арендалық төлемдерден  несиені өтейді.

Лизинг кезінде  сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуді  негізінен жалгер өзі жүзеге асырады.

Халықаралық тәжірибеде орта мерзімдік арендаға контрактылар көп бекітіледі.

Хайринг құралдарына  транспорттық құралдар, жол-құрылыс  машиналары, монтаждық құрал-жабдықтар, ауыл шаруашылығы машиналары жатады.

Орта мерзімдік  арендалар сұраныс пен ұсыныс әсерінен қалыптасады. Келісімге байланысты сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуді  жалға беруші немесе жалгер жүргізеді.

Рейтинг контрактылары  халықаралық тәжірибеде сирек бекітіледі.

Рейтинг құралдарына  транспорттық құралдар, туристік және қысқа мерзімдік пайдаланудағы  тауарлар жатады.

Негізгі бұл  контрактылардағы міндеттеме бойынша  сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуді  жалға беруші жүргізеді.

Транспорттық  құралдар ( су транспорты, авиалайнер, автобус және т.б.) уақытша арендаға алу келісімі «таймс-чартер» деп  аталады, яғни бұл келісім кезінде  экипаж бен жүргізуші де жалға  алынады.

Ал экипажы  жоқ транспорт құралдарын жалға  алу «бербоут» деп аталады.

Қарама-қарсы  сауда дегеніміз экспортталған  тауардың жартылай немесе толық құнына экспортердің импортерден тауар  сатып алатындығы жөніндегі қарсы  міндеттемесі.

Қарама-қарсы  сауданың бірнеше түрлері бар:

1. бартерлік келісімдер
2. қарама-қарсы сатып алу келісімдері
3. клирингтік келісімдер
4. лицензиялық келісімдер
5. компенсациялық келісімдер

Қарама-қарсы  сауданы тереңірек түсіну үшін олардың  түрлеріне сипаттама берейік.

Бартерлік келісім  – валютасыз, бірақ тұтас келісім  негізінде бағаланған және баланстанған тауар айырбасы.

Бағалау үшін мыналар қажет:

• айырбастың эквиваленттілігін қамтамасыз ету үшін;
• сақтандыру сапасын анықтауға мүмкіндік беру үшін;
• жеткізіп берулердің кешіктірілуі кезінде айыптарды есептеу үшін;
• сапасыз тауарлардың жеткізілуі кезінде олардың бағасын төмендету үшін;

Қарама-қарсы  сатып алу келісімдері.

Клирингтік  келісімдер – саудада пайда болатын  талаптар мен қарыздарды өзара өтеу жөнінде мемлекеттердің орталық  банктері арасындағы қолма-қол ақшаның  есеп айырысу түрі.

Лицензиялық келісім – бөтен сауда маркасын пайдалану келісімі.

Мысалы, Малайзия фирмасы Жапонияның «SONY» корпорацясымен лицензиялық келісімге отыруы.

Лицензияны  сатудың тиімділігі:

• біріншіден, белгілі бір технологияны шығаруға кеткен шығындарды орнын толтыруға мүмкіндік береді;
• екіншіден, тауар экспорты үшін жабық нарықтарға енуге мүмкіндік береді;
• үшіншіден, ішкі нарықтың толығуын жеделдетуге және шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.

Компенсациялық  келісімдер – алынған несиені  өтеу үшін ақшалай есеп айырысудың орнына тауар ұсыну келісімі.

Шекералық сауда  – сауда, төлем және жыл сайынғы  қарар туралы келісімнің негізінде  көрші мемлекеттердің шекаралас  аудандарының сауда ұйымдары мен  фирмалары жүзеге асыратын халықаралық  тауарлар алмасу түрі.

Мысалы, Қазақстанның Қытаймен шекаралас тұрған Жаркент  қаласында осындай сауда жүзеге асырылады, яғни қазақстандық және қытайлық саудагерлер осы жерде экспорттық операцияларын жүзеге асырады.

 

2.2 Халықаралық сауда   субъектілері

 

Әлемдік экономикадағы құрылымдық өзгерістер жаһандану процесінің белсенділігіне қолайлы жағдайлар туғызды, ол елдердің дамуына әсер етуші факторлар  мен жағдайлардың түбегейлі өзгеруіне  және осы мемлекеттердің ұлттық үлесінің қысқарып, ұлтаралық үлестің өсуіне алып келді. 
Тауарды толық тұтынушыларға жеткізуге кететін көптеген шығын түрлерінің жиынтығын айналыстағы өндірістің қосымша шығындары дейміз. Капитализмде сауданың 3 түрі бар: көтерме, бөлшек және сыртқы сауда. Сауда капиталистері тауарларды тікелей тұтынушыларға, халыққа сатады. Бөлшек сауда дегеніміз осы. Бір капиталистердің басқа капиталистерге тауарларды қол көлемде сатып өткізуін көтерме сауда деп айтамыз. 
Капитализмде сыртқы сауда ерекше рөлін атқарады. Келешекте бұл тенденция үдей түседі. Шет елдерге шығарылған тауарлар экспорт, әкелінген тауарлар импорт деп аталынады. Экспорт көлемі импорттан асып түссе сауда балансы активті, ал импорт экспорттан басым болса сауда балансы пассивті болғаны. Қазір, әсіресе келешекте ел тағдырын шешетін күштердің бірі әлемдік нарық. 
Халықаралық экономикалық қатынастар түрінің ең дамыған түрі сауда болғандықтан, барлық экономикалық қатынастардың 80%-на жуығын сауда құрайды. Халықаралық сауданың қарқынды дамуымен сипатталатын қазіргі заманғы халықаралық экономикалық қатынастар ұлттық экономиканы дамыту мәселесіне көптеген өзгерістер енгізуде. Сол себепті бұл курстық жұмысымды жазу барысында алға қойған мақсатым халықаралық сауданың теорияларын зерттеу және Қазақстанның халықаралық саудамен байланысын зерттеу боп отыр. 
Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында халықаралық экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқуды жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр. 
Бір елдегі жеке кісілер мен фирмалар сияқты, елдегі компаниялар бір-бірімен сауда жасасқанда, ол екі жаққа да тиімді болады. Олай дейтін себебіміз, сатылатын тауар бір жағынан керек емес және артық болатын болса, екінші жағынан тауар қажетті болғандықтан оны сатып алады. 
Көптеген жағдайларда, халықаралық саудаға екі ел емес, әр елдің жеке азаматтары мен кәсіпорындары қатысады. 
Алға қойған мақсатқа жетуде келесідей міндеттер қойылады: 
Халықаралық сауданың мәнін анықтау; 
Халықаралық сауда дамуы жөніндегі классикалық теорияларын зерттеу: 
Халықаралық сауданың түрлері мен құрылымын қарастыру; 
Халықаралық сауда ұйымдарын анықтау; 
Қазақстанның осы халықаралық сауда ұйымдарына кіру мәселесін анықтау; 
Қазақстанның сыртқы сауда айналымын, экспорт және импорт көрсеткіштерін және Халықаралық сауда индикаторы бойынша көрсеткіштерін анықтау. 
Бұл жұмыстың құрылымы 2 тарау, 7 тақырыпшадан және қорытынды бөлімнен тұрады. 
Бірінші тарауда, халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда теориялары, дүниежүзілік сауданың қазіргі кездегі түрлері және құрылымы, Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім (ГАТТ) және Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы (БСҰ) қарастырылады. 
Екінші тарауда, Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы, экспорттық және импорттық көрсеткіштері және Қазақстан Республикасының БСҰ-на кіру мәселесі, сонымен қатар Халықаралық сауда индикаторы бойынша көрсеткіштері қарастырылып отыр. 
Сонымен, халықаралық сауда – әр түрлі мемлекеттердің ұлттық шаруашылықтарының арасында жүретін тауар мен қызмет айырбасы. Халықаралық сауданың негізі – халықарлық еңбек бөлінісі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің мамандандырылуын сақтайды. Олардағы өндіріс қызметінің әр түрлі саласын белгілі түрге мамандандырады. Нәтижесінде өндіріс пен ғылыми техникалық қызметтерді тауарлармен айырбастау жағдайын туғызып, халықаралық сауда дами түседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА СУБЪЕКТІЛЕРІ

 

Саудада негізгі  операцияларды бірнеше субъекттер қамтамасыз етеді. Соның ішінде брокерлік  сауданы атауға болады.

Брокер –  сауда делдалы, ол сату-сатып алу  келісімдеріне белгілі бір жақ  ретінде қатыспайды, тек қана қызығушы екі жақ – сатушы мен сатып  алушы арасындағы байланысты қамтамасыз етеді.

Брокер бір  реттік тапсырма негізінде және өз клиенттерінің инструкциялары шегінде  әрекет жасайды.

Қызметі үшін брокер келісімге қатысқан бір жақтан (өз клиентінен) брокеридж деп аталатын сыйақы алады.

Брокеридж келісімі құнының белгілі бір проценті мөлшерінде беріледі.

Брокердің негізгі  артықшылығы – келіссөз жүргізу  барысында брокер өз клиентінің атын жасыруына, яғни конфеденциалдықты  сақтауына болады.

Сондықтан кейбір клиенттердің брокерді делдал етіп алу  себебі – олар өз операциларының кең  таралмауын, яғни жасырын болуын қамтамасыз етеді.

Брокер делдалдықпен қатар басқа қосымша қызметтерді  де көрсетеді,мысалы, нарықты зерттеу, жарнама жөніндегі ақпараттар, несие  беру. Брокер қызметін жеке адамдар, фирмалар мен ұйымдар жүргізеді.

Дилер - өз атынан және өз есебінен тауарларды қайта  сатумен айналысатын жеке тұлға  немесе фирма.

Дилердің  пайдасы тауарларды сатқан және сатып  алған бағалардың айырмасынан тұрады. Тауарларды өткізу жүйесінде дилер  өз қызметінде соңғы тұтынушыларға  жақын болады.

Тауар және қор биржаларындағы делдалды маклер деп атайды.

Коммивояжер – бұл сауда өкілеттігін жүзеге асыратын сауда кәсіпорынның қызметкері.

Коммивояжер кәсіпорынмен жедел немесе жедел  емес еңбек келісімдері негізінде  әрекет етеді. Коммивояжердың функциясы – белгілі бір аумақта кәсіпорын тауарларының өткізілуін қамтамасыз ету.  Коммивояжер өнімге деген тапсырысты жинап, сатып алушылар шеңберін құрады, бұл кезде ол келісім жасауға өкілетті емес. Өз қызметі үшін коммивояжер не тұрақты еңбекақы алады, немесе орындалған тапсырыстар сомасынан алынған порцент мөлшерінде сыйақы алады.

Агент, коммивояжер, дилер сияқты делдалдардан коммивояжердың айырмашылығы – ол жеке тұлға да, коммерсант та болып әрекет етпейді. Ол саудалық тіркеуге кірмейді.

Комиссионер – сауда келісіміндегі делдал, белгілі мөлшердегі сыйлық үшін, комитет  пайдасы үшін соның есебінен, бірақ  өз атынан делдалдық жасайтын адам.

Тауар нарығында  таурады сату (айырбастау немесе сатып  алу) кезінде комиссионер оның меншік иесі бола алмайды.

Комиссионердің  табысы – көрсеткен қызметі үшін комитет тарапрынан берілетін комиссиялық  сыйақы (бонус).

Бонус –  көрсетілген комиссиялық қызметтер  үшін төленетін комиссиялық сыйақы. Бонус мөлшері сатылған (айырбасталған  немесе сатып алынған) тауарлардың  құнына қатысты процентпен – анықталады және мыналарға қатысты өзгеріп  отыруы мүмкін:

• тауардың күйіне қатысты
• оған деген сұранысқа;
• сату каналдарына (дүкен немесе тікелей сату арқылы);
• комиссиялық келісімдерге деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына;
• комиссионерлер арасындағы бәсеке деңгейіне.

Бонустың  нақты мөлшері мен есептеу  жолдары комиссиялық келісімдерде анықталады.

Консорциум  – бірнеше банк немесе өнеркәсіп  кәсіпорындарының арасындағы бірлесіп заемдарды, акцияларды, облигацияларды орналастыру, кең ауқымдағы қаржылық немесе комерциялық оепрацияларды  жүргізу, ірі өнеркәсіп құрлысын жүзеге асыру, өнім өндіруді ұлғайту  мақсатындағы уақытша келісім.

XIX ғасырдың аяғында – XX ғасырдың басында қосымша пайда табу мақсатында заемдар мен бағалы қағаздарды тиімді түрде орналастыруды жүзеге асыратын бірнеше банктердің, банкирлер үйінің және қаржыландыру қоғамдарының бірлестігі түрінде әрекет етті. Қазіргі таңда халықаралық консорциумдар өте кең түрде дамуда, оларды ірі шаруашылық жобаларды жүзеге асыру мақсатында кәсіпорындар құрған.

Консорциум  ұйымы қатысушылар арасындағы келіссөз арқылы ашылады.

Консорциумға  кіретін қатысушылар өзінің заңдылық және шаруашылық еркіндігін сақтайды, бірақ консорциум мақсатына қатысты  қызмет бөлігінде олар бірлесе отырып сайланған жетекшіге бағынады.

Консорциум  лидері басқа мүшелердің оған берген өкілетілігі шегінде әрекет етеді. Халықаралық саудада консорциум тапсырыстарды алуда бірлескен  күрес жүргізу үшін және оларды бірлесе  отырып орындау үшін құрылады.

Консорциум  тапсырыс беруші адам алдында бірлескен  жауапкершілікте болады.

Консорциумға  қатысушы көп жағдайда өзінің тапсырыстағы 10% үлесі шегінде мүліктік жауапкершілікте  болады, ал қалған сома басқа қатысушылардың тапсырыстағы үлесі бойынша өзара  пропорционалды түрде бөлінеді.

Сауда үйі  – күрделі құбылыс болып табылады. сондықтан оның мәнін ашу үшін ең алдымен оның ерекшеліктері мен  негізгі мақсатына тоқталып өту  керек:

1) ірі сауда  ұйымының типі, оның негізгі ерекшеліктеріне  мыналар жатады:

• тауар өндірісі сферасына белсенді түрде ену;
• өндіріс коопнрациясын ұйымдастыру;
• несие-қаржы операцияларына қатысу;

Дүние жүзінде  қызмет ететін сауда үйлерінің негізгі  мақсаттарына жататындар:

•    делдалдық операцияларды концентрациялау есебінен сыртқы экономикалық қызметті белсенді түрде жүргізу;
•    дүниежүзілік тауар нарықтарының өзгермелі конъюнктурасына жедел түрде жауап қайтару;
•    өндірісті ұйымдастыру және бәсекелестік қабілеті бар тауарларды өткізу;
•    ұсақ және орташа фирмаларды біріктіру және олардың өткізу қызметін қаржыландыру;
•    айналым шығындарын, маркетингтік зерттеу мен жарнама құнын төмендету;

Сауда үйлері акционерлік қоғам және жауапкершілігі шектеулі серіктестік формаларында құрылады.

Сауда үйлері және басқа шаруашылық субъектілері арасындағы байланыстың негізгі  формаларына мыналар жатады: агенттік келісімдер; ынтымақтастық жөніндегі  келісімдер; сату-сатып алу контрактілері; концигнациялық келісімдер және т.б.

Сауда үйлері өз қызметін белгілі бір тауар  тобы шеңберінде шектемейді, олар тиімділігі және өзара есеп айырысуы бойынша  өзара байланысқан келісімдердің  толық кешенін жүзеге асырады.

2) брокерлік  фирма, ол өз есебінен немесе  белгілі бір тауарлардың саудасымен  айналысатын өндіруші, тұтынушы  немесе басқа тұлғалар есебінен  нақты тауарлар бойынша келісімдер  жүргізумен айналысады.

Көптеген  сауда үйлері сонымен бірге саудагерлерден тапсырма алады және фьючерстік биржада  өздері келісімдер жүргізеді.

Бас жабдықтаушы - өнеркәсіптік, инфрақұрылымдық және басқа да объектілерді салу кезінде  технологиялық құрал-жабдықтардың толық комплектісін құрылыс ауданына жеткізіп беретін фирма тапсырыс берушінің тапсырмасы бойынша, ең басты  жеткізуші келісім бойынша жеке машиналарды жеткізіп беру үшін басқа  кәсіпорындарды немесе фирмаларды жұмсайды. Ондай жеткізушілерді субжабдықтаушылар  деп атайды.

 Субжабдықтаушылардың  тапсырмаларды орындаған-орындамағанына  қарамастан, тапсырыс беруші алдында  бас жабдықтаушы жауап береді. Халықаралық сауда субьектілері  төмендегі схемада көрсетілген. 

 

 

 

 

 

 

2.1 Қазақстан Республикасының  сыртқы сауда айналымы

 

Қазақстан Республикасының қазіргі  кездегі дамуы өзара бағыныштылық және өзара араласу процесінің күшейген кезеңінде жүріп жатыр. Қазақстан  Республикасының геосаяси орны, жалпы  шекарасы, басқа аймақтармен байланыс қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндірістік өнеркәсіпті кооперациялауға, біріккен кәсіпорындар ұйымдастыруға  агроөнеркәсіптік кешендердің қызметінің дамуына алғы шарттар жасайды. Айта кететін жәйт, жаңа жағдайда бұрынғы  одақ мемлекеттерінің арақатынасындағы стиль де өзгереді. Қазақстан ТМД  елдері мен сауда-экономикалық байланыстарында  дүниежүзінде белгіленген сауда-құқықтық негіздеріне, сауда және тариф жөніндегі  бас ассоциация ұйымының принциптеріне  сүйенеді. Саудадағы әр түрлі лицензия түрінде квота, баж салығы, т.б. кедергілерден  құтылуға алғашқы қадамдар жасауда.