Радиациялық және химиялық барлау

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Радиациялық және химиялық барлау

 

 

 

 

 

 

 

Жоспары:

 

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

1) Радиациялық және химиялық барлау туралы түсінік

2) Радиациялық және химиялық барлау аспаптары

3) Радиациялық және химиялық пост құрамындағы барлаушының іс-   әрекеті

ІІІ. Қорытынды бөлім

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе           

    Атом энергиясы – адам өмірінде маңызды орын алады. Энергия жеткілікті болғанда қоғамның дамуы қарыштап алға басады. Оған жиырмасыншы ғасыр дәлел. Бүгінгі күнгі негізгі энергия қоры болып саналатын – көмір, мұнай, газ бір кезде өзінің шегіне жетуі мүмкін. Соны болжай білген ғалымдар энергия көзін ашты. Бұл – атом энергиясы. Атом энергиясы адам өмірінде кең қолданылатын энергия түріне айналып келеді. Бұл энергия түрімен жұмыс істегенде, оның адам ағзасына тигізетін әсерін және соған байланысты физиологиялық өзгерістерді біліп, денсаулықты сақтау маңызды мәселе.

    Биологияның барлық салаларының табиғи құбылыстарымен тығыз байланысты өріс алтынын ғылымның бүгінігі даму деңгейі айқын көрсетіп отыр. Өсімдіктер күн сәулесінің энергиясын өзіне сіңіріп, тіршілігін жалғастырса, жануарлар және адам организміндегі физиологиялық құбылыстардың өтіп тұруы да энергияны қажет етеді. Табиғи энергияның тым жоғары немесе төмен болуына байланысты тірі организмнің пайда болып, дамып, күрделенуі немесе Жер бетінен жойылып кетуі эволюциялық кезеңдерде кездесіп отырған.

   Табиғи энергия және жасанды энергия /атомнан алынған/ әсерлері қатарлас келсе, онда тірі организмнің  өмір сүруіне қауіп туатынын оқымыстылар зерттеулерінде ғылыми тұрғыдан дәлелдеп берді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   Радиациялық барлау — жергілікті жердің, ауа кеңістігінің, акваториялар мен әскери объектілердің радиоактивті зақымдану сипаты, ауқымы мен дәрежесі, сондай-ақ ядролық оқ-дәрілерді сақтау (өндіріс) орындары туралы мәліметтер алу.

   Радиациялық барлау әскерлердің (күштердің) ұрыс қимылдарынын барлық түрлерінде ұйымдастырылады. Оны радиациялық және химиялық барлау бөлімшелері, ұшақ (тікұшақ) экипаждары, сондай-ақ радиациялық барлау аспаптарын қолдану арқылы барлық әскерлер (күштер) тектерінің барлау бөлімшелері және бақылаушылары жүргізеді.

   Акваторияны радиациялық барлауды арнайы (рейдтік) кагерлер, ұшақ (тікұшақ) экипаждары, ал әуе кеңістігін радиациялық барлауды арнайы дайындалған ұшақ (тікұшақ) экипаждары жүргізіледі.

Радиация және олардың түрлері

   Радиация латын тілінде радиус-сәуле деген сөз.

   Радиацияға күннің сәулесі, ғарыштық сәуле, жердің табиғи радиоактивтік заттарының сәуле шығаруы және жасанды радиоактивті изотоптар жатады.

   Галактикалық ғарыш  сәулелерінің, құрамында протон  ағымдары /85%/,  альфа-бөлшегі, яғни  гелий /13-14%/, электрондар және  гамма - кванттары бар. Сол сәуле  бөлшектерінде энергия өте жоғары. Жердің радиациялық белдеуі сыртқы  және ішкі зоналардан тұрады. Ішкі зонасында 40 Мэвтен астам  энергиясы бар электрондардан  тұрады. Бұл энергия атмосфера  қабатынан  өткеннен соң   Жер бетінде байқалады. 

   Күннің ғарыштық  сәулелерінің құрамында протондар   және альфа- бөлшегі бар. 

   Ғарыштық сәулелері  және жердің табиғи радиоактивтік  заттарының сәулеленуі табиғи  радиациялық фон құрады. Табиғи  радиациялық фон Жер бетіндегі  бүкіл тірі жәндіктерге, жануарларға,  адамға және өсімдіктерге әсерін  тигізеді.Оны зерттейтін ғылым  саласын гелиобиология дейді.

   Жердің табиғи  радиоактивтік заттарының сәуле  шығаруы барлық химиялық заттарға  байланысты болмайды. Әр түрлі  элементтердің табиғи 50 радиоактивті  изотобы бар. Көпшілік элементтердің  тек біразы ғана радиоактивті. Кейбір химиялық элементтерде  тұрақты изотоптар жоқ, олар  түгелдей радиоактивті, мысалы, уран, торий, радий, полоний және  т.б. Бүлардың атомдарының ядросы  өздігінен ыдырап, гамма – кванттық  және корпускулярлық сәулеленеді.

   Изотоптар деп  бірдей қасиеттерімен, бірақ атомдық  салмақтары әр түрлі химиялық  элементтерді айтады /грекше –  изос – бірдей, тең; топос –  орын/. Мысалы, уран 235 және уран 238 –  изотоптар.

   Изотоптар ядрода  нейтрондар санының әр түрлі  болуына байланысты өзара айырмашылығы  бар атомдар. Оларда пратондардың  саны бірдей. Мысалы, темір атомының  ядросында 26 протон бар, ал  нейтрондар саны 54 және 61. Изотоптарда  28/-54\26-ге\ден 35\61\26-ге дейін болуы  мүмкін.

   Атомның және атом  ядросысының құрылысын анықтап,  зерттеу ядролық құбылыстар заңын  ашып, ядролық реакцияларды жүргізіп, жасанды радиоактивтік изотоптар  алуға мүмкіндік берді.

   Ядродағы құбылыстық  айналымды зерттеу атом ядросының  тау-сылмас энергия бұлағы екенін  көрсетті. Бұл энергия ядролық  реакция кезінде ядролық сәлелену  бөлініп отырады.

   Ең алғаш 1942 жылдың  желтоқсан айының 2 күні өту құбылысын  басқаруға мүмкіндігі  бар тізбектелген  реакция алынды. Бұл күні атақты  физик Энрико Ферми жасап шығарған  бірінші ядролық реактор өзінің  жұмысын бастады. Осы күннен  атом  энергиясын бейбітшілік  және соғыс мақсатында практикалық  қолдану басталды.

   Физика оқымыстылары  және инженерлер атом  энергиясын  пайдалануды зерттеп ұсынғандығы  мақсатты - қазба отын түрімен  бәсекелесуге қабілетті қауіпсіз  және сенімді энергия көзін  жасау болды.

   Ядролық реакторды  қолдану арқылы кез келген  химиялық элементтің және Жер  қабатында жоқ элементтердің  изотобын жасау мүмкін болды. 

   Жасанды радиоактивтік  изотоп биологияда және медицинада  жиі қол-данылады. Оны қолдану  тәсілдерін изотоптық тәсіл \изотопный  метод\ және таңбаланған атомдар  тәсілі \метод меченых атомов\деп  атайды.

   Иондық сәуленленудің биологиялық маңызы өте жоғары.

   Химиялық барлау — әскердің орналасқан жерін және жүретін маршруттарын химиялық жолмен барлау арқылы карсыластың уландырғыш заттар қолдану мүмкіндігін анықтау. Химиялық барлаудың міндеті жергілікті жерлерде, ауада әскери техникадағы уландырғыш заттарды тез арада табу, уланған аймақтың шекарасын анықтап бөлімге (бөлімшеге) хабарлау, уландырғыш заттардың түрін анықтап, айналып өту жолдары мен уланған аудандардағы неғұрлым қауіпсіз аймақтарды анықтау. Химиялық барлау барлық бөлімдер мен ротаға дейінгі белімшелерде химиялық әскерлер, сондай-ақ арнайы дайындықтан өткен әр түрлі әскер түрлеріндегі бөлімшелердің, есептердің, экипаждардың көмегімен үнемі үздіксіз жүргізіліп тұрады. Химиялық барлау міндетін орындау үшін химиялық бақылау орындары (постылар), химиялық барлау шолғындары және әскердің козғалуын күзету немесе барлау үшін бөлінген бөлімшелердің құрамындағы арнайы химиялық барлау топтары құралады.

Нерв  жүйесін зақымдайтын фосфорорганикалық  уландырғыш заттар

 

Олар аз мөлшерде буланатын  түссіз сұйық түрінде кездеседі. Оның исі болмайды. Суықта қатпайды. Суда баяу ериді, ал органикалық еріткіштер мен майларда жақсы ериді.

Ашық жатқан су көздерін, өте ұзақ уақыт бойы – 6 айға дейін  зақымдаушы күшін жоймайды. Адамның  терісіне, тыныс жолдары, киіміне  сіңу арқылы уландырады. Жазды күндері  бір жерде -12 тәулік бойы, ал қысты  күні 2-3 айға дейін сақталып улайды.

Зарин – бұл түссіз немесе сарғыштау түрде кездесетін, ауада  жақсы буланып ұшатын, қыста қатпайтын  сұйық зат. Оны кез келген мөлшерде суға немесе органикалық еріткіштерге араластырып қолданады. Судың әсеріне  тұрақты қарсылық көрсететіндіктен тұйық су көздерін ұзақ уақыт бойы уландырады. Адамның терісіне, киіміне  тез сіңеді. Оның буы 20 км-ге дейін  тарайды. Ойлы жерлерде жазда бірнеше  сағатқа, қыста 2 тәулікке дейін сақталады.

   Бұл да теріге өтіп және тыныс алу орындарын улайды. Организмге сіңгеннен кейін орталық нерв жүйесіне зардабын тигізеді.

   Иприт – теріні күйдіріп,іріңдетіп улағыш заттарға жатады. Ол сарымсақтың исі бар сарғыш немес қара қошқыл түсті сұйық. Органикалық ерігіштерде жақсы ериді. Ол адам терісіне сіңу арқылы улайды. Бұл жағдайда адам терісі 2-3 сағатта қызарады да, жараға айналып 20-30 тәулік бойы жазылмайтын жара пайда болады.

   Адам тыныс жүйесі арқылы уланғанда бірнеше сағаттың ішінде-ақ ауыра бастайды да, тез арада өкпесі қабынып, ісініп, тынысы тарылып, тұншығып өледі. Синильдік қышқыл. Бұл тез буланып кететін түссіз зат. Ашық жерде тез арада бұға айналып ұшып кетеді. Қату температурасы – 14⁰С, адам синиль қышқылы тараған ауаны жұтқаннан уланады. Фозген – бұл тұншықтырғыш улы заттарға жатады. Ол түссіз газ түрінде болады және ауадан 3,5 есе ауыр. Шіріген көптің исі бар. Адамды буланған күйінде тыныс алу органдары арқылы уландырады. Тегіс жерде 30-50 мин, ал ойлы жерлерде 3 сағатқа дейін өзінің уландыру күшін сақтайды.

Әсері күшті улы  заттар (ӘКУЗ)

 

ӘКУЗ – шаруашылық мақсатта қолданатын зат, олардың қалай болса  солай сақтаулы немесе төгілуі адамдарды  жаппай улануына алып келеді.

ӘКУЗ – жабық ыдыста қысыммен сақталады. ӘКУЗ қайнауға бейім, олардың қайнау температурасы +20⁰С, ал атмосфераға газ немесе бу ретінде бөлінеді, олар үлкен қашықтыққа тарайды. Химиялық зақымдау ошағының көлемі, оның адам терісіне тамшы сұйық түсуі және бумен дем алу нәтижесінде болуы мүмкін.

ӘКУЗ төгілген кезде көрсетілген  немесе істелінетін іс-әрекеттер:

• хлор – төгілген кезде (ол ауадан ауыр) ең биік орындарға көтерілу керек;
• аммиак төгілген кезде (ол ауадан жеңіл) тез буланып жоғары көтеріледі, яғни төмен жерлерді таңдау қажет.

  Аммиактан, метилхлоридтен, винилхлоридтен  және басқа улы заттардан тын ыс органдарын қорғау үшін 30-100 минут бойы қорғайтын противогаз кию керек. Аммиак суға жақсы жайылады. Осыған орай суланған мақта-дәке таңғышы көмектеседі.

   Тыныс органдарын хлордан қорғау үшін өзінің немес балаңыздың дәретімен шайылған мата таңғышпен пайдаланамыз.

   Бұл уланғыш заттардың бәрінен тиімді жеке және ұжымдық қорғау құралдары қорғайды.

Радиациялық және химиялық барлау аспаптары.

ИД – 1 мөлшері өлшеуіштердің  толымы.

 

Радиациялық және химиялық барлау аспаптары түрлі  объектілердің зақымдану дәрежесі мен радиация деңгейін табуға, сондай-ақ сәлелендіру мөлшерін өлшеуге арналған. Олардың көбінде радиоактивті сәуле  шығаруды табу және өлшеуде ионизациялық әдісті пайдаланады.

Бұл әдіс радиоактивті сәуле шығару қасиеттерінің  бірін пайдалануға негізделген  – олардың өздері таратылатын  ортаны ионизациялау қабілетін, яғни, нейтралды молекула немесе атомдарды  буға ыдыратуды көрсетеді. Егер газдың тұйық көлемін алып, оған электр кернеуін қосса, онда сәулелендіру кезінде  пайда болған электрон мен иондар реттелген қимылға келеді: біріншілері - анодқа, екіншілері – катодқа жылжиды. Осының нәтижесінде электродтар  аралығында ионизацияланған ток  пайда болады, оның көлемдегі радиоактивті сәулелену мөлшерінің қуатына тура пропорционалды болады. Ионизацияланған  ток күші бойынша радиоактивті сәулелену  қарқындығын анықтау керек.

Сәулеленуді дозиметриялық бақылау үшін ИД-1 мөлшерінің жалпы әскери өлшеуіші, ИД-11мөлшерінің дербес өлшеуіші, ДП-22толымынан  алынған өлшеуіштер мен ДП-70МП мөлшерінің дербес химиялық өлшеуіштері пайдаланылады.

ИД – 1 мөлшері өлшеуіштердің  толымы жеке құрамның ұрысқа қабілеттілігін бағалау мақсатында алған аралас гамма нейтронды сәулеленумен жұтылған гамма мөлшерін өлшеуге арналған.

 

ИД-1дозасын өлшеуіш толымы: 1-ИД-1 дозасын өлшеуіш, 2-заряд құрылғысына арналған ұя,     3-құты, 4-окуляр, 5-ұстағыш, 6-қорғауыш, 7-ЗД 6-ның зарядты құрылғысы,  8-зарядты-контактілі ұя, 9-зарядты құрылғысының тұтқасы, 10-бұру айнасы.

Аспап толымына 10 ИД-1 мөлшері өлшеуіштер мен ЗД-6 зарядты құрылғысы кіреді. ИД-1 мөлшері өлшеуіші 100рад/секундке дейінгі мөлшер қуаты кезінде 20-дан 500 радиусқа дейінгі диапазондағы аралас гамма нейтронды сәулеленудің жұтылған мөлшерін өлшейді. Өлшенетін мөлшер есебі өлшеуіштің ішінде орналасқан шкала бойынша жүргізіледі.

ИД-1дозасын өлшеуіш толымымен жұмыс істеу тәртібі:

• ЗД-6 тұтқасын ұстап тұрып, ИД-1 айналдыра, тұтқадағы үш қырлы зат көмегімен бітеуішті бұрап алу керек;
• ЗД-6 тұтқасын «Түсіру» тілі бағытымен тірелгенше бұрау керек;
• ИД-1-ді ЗД-6-ның зарядті-контактілі ұясына кигізіп, окулярмен бақылай отырып, айна бұрылуы арқылы шкаланың максимальді жарықтандырылуына жету қажет;
• өлшеуішті басып, окулярмен бақылай отырып ИД-1шкаласында жіп бейнесі «0» белгісіне қойылғанша тұтқаны «Заряд» тілі бағытымен бұрау керек;
• өлшеуішті ұядан шығарып, оны жарыққа бағыттай отырып жіп орнын тексеру керек; тік жағдайда жіп бейнесі «0» белгіде болуы керек;
• ИД-1 бітеуішін бұрау керек.

Басқа өлшеуіштер тұтқаның бір шеткі жағдайынан келесіге дейін 10 - 15 толық зарядталмаған немесе 3 - 4 толық зарядталған өлшеуіштерді тұтқаны бастапқы жағдайына қайтармай заряд беру арқылы «Заряд» тілі бағытымен тұтқаны бұра отырып зарядталады. Заряд алғаннан кейін ИД-1 –дің соңғы өлшеуішін алып, тұтқаны «Түсіру» тілі бағытымен тірелгенше бұрау керек.