Микробиология және вирусологияның даму кезеңдері. Пастер, Кох, Мечников, Ивановский, Ценковскийдің еңбектерінің маңызы

Сүт зең саңырауқұлағы сүт тағамдары мен ашытылған көкөністердің беткейінде ақ түсті барқыт тәрізді қабықша пайда болады. Септаланған мицелиялардың ыдырауынан ірі, пішіні тік бұрышты оидилердің споралары пайда болады. Сүт тағамдарында дамыған саңырауқұлақтар оның қышқылдығын төмендетіп, басқа микроорганизмдердің өсуіне ықпал етеді де, тағамның бүлінуіне себебін тигізеді.

 

Саңырауқұлақтардың маңызы

Саңырауқұлақтар – жұмбақ жаратылыстар. Жәй түлкi жем немесе әдемi ақ саңырауқұлақта не ғажап болуы мүмкiн. Оларды жинайды, кептiредi, куырып тұздайды. Бұл кәсiппен адамдар көне замандардан-ақ айналысқан. Мүмкiн оларды сол заманның өзiнде саңырауқұлақтардың санаулы күндерде және сағаттарда былай қарағанда ештемеден шығу қабiлетi таңдандырған шығар. Толығымен бiлмегендiктен құдай саңырауқұлақтардың жемiстiсiн – сыйға, улысын – жазаға жiбергенiне сену оңай.

  Кейбiр саңырауқұлақтарда, мысалы қарапайым шыбын жұттарда  наркотикалық әсер туғызатын  заттектер болады. Олардан адам  қатты құштарланады және галлюцинацияларға  ұшырайды. Бұл қасиеттер алты  мың жыл бұрын белгiлi болған. Сондықтан Қытай, Алдыңғы Азия, Үндiстан, Мексика және Қиыр Шығыс тұрғындарының рәсiмдерiне саңырауқұлақ тұнбаларын пайдалану кездейсоқтық емес.

  Иран мифологиясында  қасиеттелген iшiмдiк хаома (авестадан. “hav” – сығу) маңызды рөл атқарған. Тура солай Хаома деп осы iшiмдiкке  арналған құдайды және оны  жасайтын өсiмдiктi атаған. Бiр гипотеза  бойынша галлюцинация шақыратын  және уақытша күш арттыратын iшiмдiктi сүт қосылған шыбын жұт саңырауқұлақтарынан  жасаған. Хаоманы дайындау мен iшу  сенушiлерге мәңгiлiктi нышандайтын  қасиеттi iс болған.

  Көне Қытайда мәңгiлiк  өмiр мен әулиелiктi (ең жоғарғы  күй қалып – “сянь”) сыйлайтын  Чжи саңырауқұлағы, сиқырлы болып  саналған, әсiресе мыңжылдық ағаштарда  немесе олардың түбiнде өссе.

Саңырауқұлақтарды зерттеумен, алғашында ботаниканың бiр саласы болған – микология (грекше “микес” – саңырауқұлақ және “логос” – “iлiм”, “ой”) ғылымы айналысады. Микологияның негiзiн салушы деп саңырауқұлақтардың классификациясын жасаған және олардың көбею механизмiн зерттеп сипаттаған немiс биологы Генрих Антон де Баридi (1831 -–1888) атауға болады. Өсiмдiктердiң ауруын қоздыратын саңырауқұлақтарды зерттеуде Бари қыналар саңырауқұлақтар клеткалары мен балдырлардан тұратынын дәлелдеген.

Өсiмдiктерге қарағанда саңырауқұлақтар күн сәулесiнiң энергиясын пайдалана алмайды және ауадағы көмiрқышқыл газымен коректене алмайды. Тiршiлiк үшiн оларға барлық жануарларға сияқты өсiмдiктер мен жануарлардың түрлi қалдықтары түрiндегi дайын органикалық заттар қажет. Сол себептен саңырауқұлақтардың табиғаттағы рөлi шөптермен ағаштардың рөлiне тiкелей қарама қарсы. Өсiмдiктер көмiрқышқыл газбен минералды заттардан органикалық материяны өндiрсе, саңырауқұлақтар бактериялармен және кейбiр қарапайымдылармен оны ыдыратып планетаның тiршiлiк негiзiн құрайтын керемет айналымға қайтарады. Саңырауқұлақтардың сырттай байқалматын қызметiнсiз жерде кепкен жапырақтар мен шiрiген ағаштар және жануарлар қалдықтары жиналып, өлi материя астында бүкiл тiршiлiк құрып кететiн едi.

 

Қорытынды

Саңырауқұлақтар тайгада, тундрада, далалы жерлерде, тау ормандарында, шалғындықта, батпақта, қоймаларда, құрылыстарда кездеседі. Сөйтіп табиғатта зат айналымына қатысады. Бактериялар мен топырақта болатын басқа да майда саңырауқұлақтар бірлесіп, өсімдіктер мен жануарлардың, саңырауқұлақ қалдықтарын (өсімдіктің құраған бөліктері, жануарлардың, майда бунақденелілердің өлекселері) ыдыратып, шірітеді. Сөйтіп топырақты ағзалық заттармен байытып, құнарлылығын арттырады.

Өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтары ыдырамай, өңделмей, топырақта жата берсе, әр түрлі жұқпалы аурулардың таралуына себепші болар еді. Саңырауқұлақтардың қалдықтарды ыдыратуы топырақтың тазаруына, аурулардың таралмауына көп пайдасын тигізеді. Қалың ағашты ормандардың жапырақтары жыл сайын жаппай түсетіні белгілі. Ағаштардың түбінде өсетін қалпақшалы саңырауқұлақтар жапырақтарды ыдыратып, оларды бактериялар қара топыраққа айналдырады. Сондықтан орман арасындағы топырақтың құрамы өсімдіктерге қажетті минералды тұздарға өте бай болады.

Саңырауқұлақтардың құрамы ферменттерге бай. Ферменттерді әр түрлі салаға пайдаланады, олар: жеміс шырынының түсін өзгертеді; шикізаттарды (мал азығын, қағаз қалдықтарын) өңдейді;нәруыздарды, крахмалды сүйылтады.Зең саңырауқұлағынан пенициллин антибиотигі алынады. Аспергилден лимон қышқылы өндіріліп,медицинада, өнеркәсіпте кеңінен қолданылады.Жеуге жарамды қалпақшалы саңырауқұлақтар мен ашытқы саңырауқұлақтары тағамға пайдаланылады.Тутанхомон фараонының қорымын ашуға қатысқан 21 адам аспергилл саңырауқұлағының споралары өкпені зақымдағандықтан, өмірден озды. Оны кейін басқа египетқорымдарындағы адам мүдделеріне қаптал өскен аспергилдер арқылы анықтаған.

Саңырауқұлақтар мен бактериялар топырақ құрамындағы кейбір зиянды бактериялардың көбейіп кетпеуіне ықпал етеді. Өздерікен арнайы зат бөліп, зиянды бактериялардың өсуін тежейді. Оларды антибиотиктер деп атайды. Ондай антибиотиктерге бактериялардан бөлінетін стрептомицин, тетрациклин және саңырауқұлақтардан алынатын пенициллин жатады. Бұлантибиотиктерді өндірісте жасанды жолмен алу жолға қойылған. Адам баласы бұл дәрілерді күнделікті пайдаланады. Соңғы кездемедицинада жүректі, бүйректі операция жасап ауыстырғанда пайдаланылатын дәріні топырақтағы саңырауқұлақтан бөліп алды. Өсімдіктерді тез өсіретін белсенді зат - гибереллин, зиянды бунақденелілерге қарсы қолданылатын боверинде саңырауқұлақтардан алынады. Саңырауқұлақтардың пайдалы жақтары толық анықтауды қажет етеді.

Жылдан - жылға халық саны өсіп келеді. Адам баласын тағаммен қамтамасыз ету - кезек күттірмейтін мәселе. Сондықтан саңырауқұлақтарды тек дәрі алу үшін ғана емес, тамаққа пайдалану үшін де қолдан өсіреді. Арнайы орындарда қарашірік топыраққа жылқы тезегін қосып, қозықұйрықтың спораларын себеді. Сонда ғана ол ұзақ жылдар түсім береді. Қазір 70 елдеқозықұйрық, жазғы түбіртек егу жолға қойылған. Одан жылына 14 млрд доллар қосымша табыс түседі. Қазақстанда да қозықұйрық пен жазғы түбіртекті қолдан өсіру жүзеге асырылуда.

Саңырауқұлақтар табиғатта зат айналымына қатысады, әр түрлі қалдықтарды ыдыратып, шірітіп топырақ құнарлылығын арттырады. Сондай-ақ қауіпті аурулардың таралмауына пайдасын тигізеді. Саңырауқұлақтардың құрамы ферментке бай. Жеуге жарамды саңырауқұлақтар құрамында 80-90% су, 2-4%-ға жуық нәруыз, 1%-ға жуық май болады. Демек олар тағамға пайдаланылады. Өте қажетті дәрі өндіруде де маңызы зор. Зиянды бактериялардың өсуін тежейтін дәрілер антибиотиктер деп аталады. Саңырауқұлақтардан өсімдікті тез өсіретін белсенді зат гибереллин алынады.

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктерінің тат саңырауқұлақтары, А., 2002. 25-28 б 
2. Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 158-63 б 
3. Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау (Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969 32-37 с
4. А.Бұлашев, Ө.Таубаев, Ж.Сұраншиев, К.Мырзабаев «Микробиология» Астана 2014 ж 37-42  б
5. М.М.Құлдыбаев «Ауыл шаруашылық микробиологиясы» Қайнар 1987 ж 29-35 б