Микробиология және вирусологияның даму кезеңдері. Пастер, Кох, Мечников, Ивановский, Ценковскийдің еңбектерінің маңызы

Соңғы кезге дейін тірі нәрселердің бәрі клеткадан тұрады деп келдік. Ал бертін келе клеткаға дейін тірі нәрсенің бар екені белгілі болды. Олар вирустар. Оларды бактерия клеткасымен салыстырып көрейік, бактерияларда зат алмасады, өзіне тән химиялық реакциялар болады. Ал вирустарда олардың бірде-бірі жоқ.

Вирустардың табиғатта тіршілік етуі

Табиғатта вирустар бірнеше жағдайда тіршілік етеді:

1. Клеткалардың ішінде кездесетін вегетациялық немесе көбею түрлері. Мұндай вирустарға «вирус-клетка кешені» деген синоним қолданылады.
2. Клетканың сыртындағы көбеймей, жай тұрған түрі. Бұл жағдайда «вирион» деген ұғым қолданылады. Вирустар тек қана клетка ішінде өсіп-жетілетін арамтамақтар және бір иеден екінші иеге ауысып отырады. Вирустар тек клетка ішінде ғана өсіп-өнеді.

 Ротавирус

Вирустардың негізгі ерекшеліктері

1. Вирустың құрамында тек бір нуклеин қышқылы ғана бар. РНК немесе ДНК. Сондықтан вирустар құрамында РНКалы немесе ДНКалы вирустар болып бөлінеді. Ең негізгісі РНКалы бар вирустардың барлық генетикалық аппаратты осы РНКада. Мұндай жағдай биологияда тіпті де кездеспейді.
2. Вирустар тек клетка ішінде ғана тіршілік ететін арамтамақтар.
3. Вирустар көбею ерекшеліктерін «дисьюнктивтік» түрге жатқызады. Себебі барлық жанды дүние екіге бөліну, бүршіктену, спора арқылы көбейсе, вирустардың көбею одан да ерекше.
4. Вирустардың белок құрайтын жүйесі рибосомада жоқ.
5. Вирустар – генетикалық деңгейдегі арамтамақтар. Вирустар жасанды ортада өспейді. Себебі ассимиляция, диссимиляция, тыныс алу жоқ, қоректенбейді.
6. Вирустардың ендігі бір ерекшелігі ол өте ұсақ. Олар нанометрмен өлшенеді.
7. Вирустардың тағы бір ерекшелігі – олар кристал ретінде де кездеседі. Бұндай қасиет тек өлі дүниеде ғана болады. Темекі жапырақтарының қоздыратын вирусты – кристал түріндегі вирусты американдық ғалым биохимик, вирусологы Уэндел Стенли алған еді. Оған сол еңбегі үшін Нобель сыйлығы.
8. Вирустардың кейбір түрлері торша ішінде «денешіктер», «қосылыстар» ретінде кездесуі мүмкін және олар торшада өздері өсіп көбейген жерде ғана болады. Мысалы: құтырық жұқтыратын вирус – цитоплазмада, аденовирустар – ядрода болады.

Вирустардың тағы бір айта кететін ерекше қасиеті бар – ол тек белгілі органдар клеткаларда және клетка ішіндегі органелларда өніп-өседі. Демек, вирустар клетка ішіндегі ядрода, ядрошықтар мен рибосомада, митохондрияларда кезедседі.

Вирусология тарихы

Вирусологияның тарихын 3 кезеңге бөлуге болады:

1. Бүкіл өткен өмірден 1892 ж дейін.
2. Вирусология ғылымының 1892 ж – 1950 ж дейін қалыптасу кезеңі.
3. 1950 ж басталады.

Бірінші кезеңде вирусологияда электрондық микроскоп, клеткаларды өсіру, ультрацентрифуга, рентген-құрылымдық анализ т.б қолданыла бастады. Вирус қоздыратын аурулар өте ерте кезден бері белгілі болған. Мысалы, шешек ауруы ертедегі Қытай, Үнді елдерінде белгілі болған. Бұдан 3 мың  жыл бұрын өмір сүрген фараондардың шешек ауруының іздері байқалған. 1763 ж Солт.Америкадағы Истхем деген қалада шешек ауруымен ауырған 1300 адамнан тек 4-уі ғана тірі қалған.

Шешек ауруынан құтылу жолдарын іздеп, адамдар әртүрлі құдайларға сиынған. Д.И.Ивановскийдың жұмыстарынан кейін ауру жұқтыратын қоздырушылады бактерия сүзгісінен өткізудің арқасында көптеген вирустар бар екені анықталады. Мысалы, 1898 ж неміс Фридрих Леффлер және Пауль Фрош деген ғалымдарды малды көп шығынға ұшырататын аусыл қоздырушының вирус екенін дәлелдеді. Осыдан кейін көптеген жұқпалы аурулардың вирустары белгілі болды.

• 1902 ж ірі қараның оба вирусы және ауескі ауруының вирусы табылды.
• 1903 ж шошқа обасының вирусы.
• 1904 ж жылқы инфекциялық анемия деп аталатын жұқпалы аурудың вирусы
• 1905 ж ит обасының вирусы
• 1908 ж трахома вирусы
• 1909 ж балалардың полиомиелит вирусы
• 1909 ж сары безгек вирусы
• 1911 ж тауықтардың саркома қатерлі ісік ауруы вирусы
• 1915-1917 ж бактериофаг т.б.

Қорыта келгенде 20 ғ басында негізгі 3 түрлі вирус белгілі болды. Олар бактерия, өсімдіктер және жануарлар ауруының вирустары еді. Содан кейінгі жылдар тап бүгінге дейін вирусология ғылымының өте терең жаңалықтары ашылған жылдар болды. Бұл кезең вирустардың өсіп-өнуін зерттеп, олардың клетка ішінде өсуін, клеткадан қалай бөлініп шығуын, санын есептеуді және электронды микроскоп арқылы зерттеуді қолға алған жылдар еді. Сондай-ақ американдық ғалым У.Стенльдің 1935 ж темекі ауруы вирусын кристал ретінде алу үлкен табыс болды. 1941 ж американдық вирусолог Хрест гемаглютинация феноминін ашты, осы жағдай вирус пен клетка арасындағы байланысты зерттеуге көмектесті.

1952 ж Херши мен Чейз  бактериофагтың нуклейн қышқылынын  бактерия клеткасына ауру жұқтыратын  ашты. 1953 ж Уотсон мен Крик вирустардың  ДНК-ның екі жіктен тұратынын  тапты. 1956 ж Гирер Шрамм және  Франкель вирустар белоктары  құрылысы олардың нуклеин қышқылына  байланысты екенін дәлелдеді. 1961 ж Ниренбергт РНК-ның пайда болу жолдарын бляшка алу тәсілдерін алу жолдарын ашты.

Вирусологияның маңызы

Вирустар қоздыратын өсімдіктер, жануарлар және адамдар ауруының көбеюне байланысты вирусология ғылымының маңызы өте зор. Кейбір жұқпалы ауруларды емдеу, сақтану жағдайлары шешілгенмен, ішінде вирус тарататын ішек аурулары, респираторлы аурулары әлі көп.

Бұл аурулар әсіресе мал арасында, жиі кездеседі. Ол аурулардың қоздырушысын табу да қиын. Себебі клиникасы бірдей ауруды, бірнеше вирустар қоздыруы мүмкін. Тіпті кейбір жағдайларда малдың жұқпалы ауруы онша білінбей өтеді немесе бір ғана вирус әрбір ауырған малды әртүрлі күйге душар етеді. Соңғы кезге дейін адамның және малдың жұқпалы ауруларының вирустары әртүрлі деп вирусология ғылымының медицина және мал дәрігерлері вирусологиясына бөліп келдік. Ал қазір ондай бөлудің қадеті жоқ екені белгілі болды. Себебі кейбір қоздырушылар адамдардан жануарларға және керісінше жұғады. Мысал ретінде, адамдардың аденовирус жұқтыратын ауруын айтсақ осы күнде, аденовирус жұқтыратын ауру ірі қарада, шошқада, қой мен құста да бар екені белгілі болды. Немесе тұмау ауруын алайық.

Онымен тек адамдар ғана ауырады деп келгенбіз. Қазір тұмау ауруымен құстың да жануарлардың да ауратыны белгілі болды. Құстың тек құс тұмауының вирусы емес, адам тұмауының вирустары таратыны белгілі болды. Демек вирустардың көзі табиғатта.

 

Қорытынды

Вирус (лат. vīrus - «у») – тірі организмдердің ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі. Олар рибонуклеин қышқылынан немесе дезоксирибонуклеин қышқылынан құралған нуклеопротеидтерден, сондай-ақ ферментті нәруызбен қапталған қабықшадан –кабсидтерден тұрады. Бұл қабықша вирустың құрамындағы нуклеин қышқылдарын сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан корғайды. Кейбір вирустардың құрамында нуклеин қышқылдарынан басқа көмірсулар, май текті заттар, биотин (Н витамині) және мыс молекулалары кездеседі. Вирустар тек тірі жасушада өніп-өсіп көбеюге бейімделген. Электрондық микроскоппен 300 мың есе үлкейтіп қарағанда, оның пішіні таяқша тәрізді, жіп тәрізді немесе іші қуыс цилиндр пішінді болатыны дәлелденді. Вирустар тірі организмдердің барлығын уландырады. Қазіргі кезде вирустардың жылы қанды омыртқалыларды уландыратын 500-дей, ал өсімдіктерді уландыратын 300-ден астам түрі белгілі болып отыр.

Вирустардың құрылысы мен іс-әрекетін темекі теңбілі ауруын мысалға алып қарастырайық. Темекі теңбілі вирусы темекі жапырағындағы хлоропластарды зақымдайды. Осының салдарынан жапырақ тақтасы бүрісіп, шиыршықтанады. Сонымен қатар тостағанша, күлте жапырақшалары да өзгереді. Темекі теңбілі вирусымен зақымдалған жапырақ 9-11 күннен кейін сарғая бастайды.

Микробиология — жай көзге көрінбейтін, ұсақ тірі организмдерді, олардың құрылысы мен биологиялық, биохимиялық қасиеттерін, табиғатта жүріп жатқан процестердегі ролін, адам тұрмысындағы пайдасы мен зиянын жан-жақты зерттейтін ғылым.Микроорганизмдердің басым көпшілігі — бактериялар. Сонымен қатар микробиология төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарды, ашытқы саңырауқұлақтарын, ұсақ балдырларды, қарапайым организмдерді, вирустарды да зерттейді. Өйткені бұл организмдердің сыртқы пішіні, құрылысы өте’ ұксас, әрі сол ортаға тигізетін биохимиялық әсері жағынан да бірлестікте болады. 
Микробиология ботаника мен зоология ғылымдарының қарапайым организмдерді зерттейтін салаларымен тығыз байланысты. Ал, ферменттер мен витаминдерді зерттеуде микробиология биохимия пәнімен де ұштасып жатады. Микробиология ғылымының жетістіктері қазіргі кезде ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыруда, түрлі өсімдіктер мен жануарлар зиянкестеріне қарсы күресуде, шырынды азық—сүрлем даярлауда кеңінен қолданылады. 
Топырақта жүріп жататын негізгі биологиялык процестер, топырақтың құнарлылығы, оның сапасы мен құралуы микроорганизмдер тіршілігіне байланысты. Микроорганизмдер тіршілігінің нәтижесінде өсімдіктердің тамыр арқылы қоректенуі жақсарады, сөйтіп егіннің өнімділігі артады. Сондықтан микрооранизмдердің тіршілігінің нәтйжесінде топырақта азот, көміртегі және фосфор элементтерінің көбеюіне мүмкіндік туады. 
Микроорганизмдерді барлық судан да кездестіредаіз. Әсіресе олардың басым көпшілігі судың түбіндегі қорыста, қшектік заттардың молырақ жерінде тіршілік етеді. Ал өзіміз тыныс алатынауада да олар жеткілікті. Көбінесе олар ауасы нашар, әсіресе халқы тығыз, өнеркәсіптер жиі орналасқан жерлерде көп тараған.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Ш.Б.Мырзабекова «Ветеринариялық вирусология» Алматы 2012 ж 3-15 беттер.
2. Б.Т.Толысбаев, К.Б.Бияшев «Микробиология және вирусология» Алматы 2008 ж 5-20 беттер.
3. М.М.Құлдыбаев «Ауыл шаруашылық микробиологиясы» Қайнар 1987 ж 6-22 беттер
4. Сюрин В.Н., Белоусова Р.В., «Ветеринарная вирусология» Москва, Агропромиздат 1991 г, 12-17 стр.
5. А.Бұлашев, Ө.Таубаев, Ж.Сұраншиев, К.Мырзабаев «Микробиология» Астана 2014 ж 8-35 беттер
6. Мырзабекова Ш.Б., Бияшев К.Б., Түлкібаев Қ.Ә «Ветеринарлық вирусология практикумы» Алматы 2006 ж 12-18 беттер
7. Шоқанов Н. «Микробиология» Алматы, Санат 1997 ж 18-25 беттер

 

Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік универитеті

 

 

СӨЖ

     Тақырыбы: Саңырауқұлақтар

 

 

 

Тексерген:Байғазанов А.Н

Орындаған: Кенжебаева Т.Х

Тобы: ТЖ-405

 

 

 

 

 

 

Семей қаласы 2015

Жоспар

1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
1. Саңырауқұлақтар құрылысы
2. Саңырауқұлақ класстары
3. Саңырауқұлақтардың маңызы
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Саңырауқұлақ – саны шамамен 100 мың түрге жететін организмдердің үлкен тобы. Адам өмірінде және табиғатта ерекше маңызға ие. Саңырауқұлақ (лат. Fungi немесе Mycota) — тіршіліктің ерекші формасы, өсімдік және жануарлардың кейбір қасиеттерін бір өзінде қамтыған эукариоттық ағзалар табиғатының патшалығы. Миллиард жыл бұрын пайда болған және біртіндеп барлық су және топырақ бетіндегі экожүйелердің ажырамас бөлігіне айналған тірі ағзалардың көптеген аса үлкен және әр түрлі топтарының бірі. Саңырауқұлақтардың биологиялық және экологиялық әр түрлілігі өте ауқымды. Қазіргі бағалау көрсеткіштеріне сәйкес Жер бетінде саңырауқұлақтардың 100-250 мыңға дейін түрі бар, алайда ғалымдармен тек 5%-ы ғана сипатталған. Олар барлық биологиялық ортада тіршілік етеді – суда, құрлықта, ауада. Белгілі бір органикалық материалдарды ыдырату қабілетіне байланысты биосферада маңызды рөл атқарады. Саңырауқұлақтардың көптеген түрлері адамға қажетті тағамдық, шаруашылық және медициналық мақсатта кеңінен қолданады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Негізгі бөлім

Саңырауқұлақтардың құрылысы

Саңырауқұлақтар – лат. «Фунги», табиғатта кең таралған хлорофилсіз, төменгі сатыдағы өсімдіктер қатарына жататын, эукариотты, хемоорганотрофты организмдер. Саңырауқұлақтардың денесі гиф, одан таралатын жіпшелері мицелийлер деп аталады. Төменгі стаыдағы саңырауқұлақтардың гифтері жеке бөліктерге бөлінбегендіктен септалары болмайды, ал жоғары сатыға жататын көп жасушалы саңырауқұлақтардың мицелийлары септаларға бөлінген. Жуандығы 5-50 мкм болатын гифтер субстраттың ішінде немесе беткейінде орналасады.

Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың кейбіреулерінде мицелий болмайды, вегетативтік денесі жалаңаш не қабықшасы бар протоплазмадан тұрады. Мұндай саңырауқұлақтардың жасушаларынан тарамдалған, өте жіңішке, ядросы жоқ қысқа жіпшелер өседі, оны ризомицелий деп атайды. Ол мицелийдің алғашқы нышаны болып есептелінеді.

Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері – көлденең перделерге бөлінбеген, көп жасушалы. Олардың перделерінде жасушаларды бір-бірімен байланыстырып тұратын өте ұсақ поралары болады.

Саңырауқұлақтардың жасуша қабығы құрамында насекомдар қабықтарының хитиніне ұқсас, хитин заты жәнеполисахаридтер болады. Олардың жасушасы протоплазмадан, бір, екі, кейде одан да көп ядродан және вакуолядантұрады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері көп ядролы, ал жоғары сатыдағылардікі бірнеше ядродан тұрады.

Клекта ядролары саңырауқұлақтардың көпшілігінде өте кішкентай 1-3 микрондай болады. Ірі ядролар жыныс процесімен байланысқан органдарда ғана болады да, кейде олардың мөлшері 10 микронға жетеді. Ірі ядроларда ядрошықтардың бар екендігі байқалады. Протоплазма жас жасушалардың – гифалардың ұштарын толтырып тұрады. Бояп қарағанда олардан ұсақ дөңгелек көпіршік тәрізді вакуолялар көрінеді. Ересек жасушаларда протоплазма жасушаның қабығына қарай жақын орналасады. Клетканың ортаңғы бөлімін ірі вакуоля алып жатады. Одан жасушаның жан-жағында жіңішке протоплазма жіпшелері тарайды. Вакуоля жасуша шырынына толы болады. Клетка шырыны түссіз, тек ағзадан саңырауқұлақтарда антоциан пигментінің болуына байланысты, қызғылт тартып тұрады. Саңырауқұлақ жасушаларында қор заты ретінде еш уақытта крахмал жиналмайды, май тамшылары мен гликолен, ал біраз саңырауқұлақтарда волютин жиналады.

Кейбір саңырауқұлақтарда әр түрлі улы заттардың жиналуы да жиі кездеседі. Саңырауқұлақтардың түсі – жасуша қабығында, протоплазмада, вакуоляда болатынпигменттерге байланысты. Пигменттер әр түрлі химиялық процесстер нәтижесінде түзіледі.