Бір жасушалы балдырлар, ұлпалардың қызыметі, Нәруыздар мен нуклеин қышқылдары

                        Жүйке ұлпасы

       Жүйке ұлпасы жүйке жасушаларынан түзілген. Жүйке жасушасының құрылысы: денеден (бір ядросы бар ортасындағы жуандау бөлігі) қысқа өсінділер мен ұзын өсіндіден тұрады. Қысқа сінділері дендриттер (гр. «dendron» - ағаш) көп ағашка ұқсап тармақталғандықтан осылай атаған, ұзын өсіндісі біреу, оны аксон (гр. «аксис» немесе «ахоп» - өсінді) дейді. Ұзын өсіндісі тармақталмаған. Сонымен жүйкенің бір жасушасында көп дендриттер мен бір ғана аксон болады. Сыртынан жасуша қабықшасымен қапталып жүйке талшықтарын түзеді. Жүйке жасушасын нейрон (гр. «neuron» - жүйке) дейді. Нейронның бойымен қозу тек бір бағыт бойынша өтеді. Қозу дендриттер арқылы нейронның денесіне беріледі, одан денесі арқылы аксонға өтеді. Қозу бағытының сызбанұсқасы - дендриттер дене-> аксон. Жүйке жасушаларының айналасын қоршап тұрған қосымша жасушалары болады, оны «нейрология» (гр.«neuron» - жүйке, «glia» - желім) дейді. Нейроглия нейронды қоршап, қоректік, қорғаныштық, тірек қызметін атқарады және нейрондардағы зат алмасуға қатысады. Кейде нейрологияны нейронның «серік жасушалары» деп те атайды.

     Жүйке жүйесі барлық мүшелердің жұмысын басқарып реттейді. Жүйке жүйесіндегі нейрондар мен жүйке талшықтарының арасында қозу тоғысу - синапстар (гр. «synapsis» - қосылу, байланыс) арқылы өтеді. Бұл кезде бір нейронның аксоны екінші нейронның дендриттерімен байланысады.

      Жүйке ұлпасының негізгі қызметі: қозғыштығы және қозу өткізгіштігі. Сыртқы ортадағы түрлі тітіркендіргіштердің әсерінен пайда болатын қозу орталық жүйке         жүйесіне беріледі.

                     Өсімдіктер ұлпасы

        Өсімдік ұлпасы (лат. textus, грек. hіstos – шығу) – шығу тегі, құрылысы, атқаратын қызметі ұқсас клеткалар тобы. Қарапайым өсімдіктердің денесі қабат-қабат болып орналасқан, қызметі мен морфол. жағынан бірдей клеткалардан қалыптасады. Кейбір жағдайда “қабаттар” 2 – 3 түрлі клеткалардан тұрады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің клеткалары айқын жіктелген. Өсімдік ұлпасы клеткааралық заттардың даму деңгейіне қарай тығыз және борпылдақ болып дамиды. Ұлпалар жас клеткалардың бөлінуі, өсуі және жіктелуінен түзіледі және эмбрионалды немесе түзуші (меристемалық) және тұрақты деп ажыратылады. Өсімдік ұлпасының жіктелімі олардың белгілерінің жиынтығына, шығу тегіне, клеткаларының басты ерекшеліктеріне және қызметіне негізделген. Осы уақытқа дейін бір келісімге келген жіктелім жоқ. Қазір 1980 жылы американдық анатом К.Эзаудың ұсынған жіктелімі бойынша өсімдік ұлпасын үш жүйеге бөледі: 
    1) жабындық ұлпа, эпидермис – өсімдік органдарын қаптап тұрады, жапырақ пен сабақта қорғаныш қызметін атқарса, тамырда су және минералды ерітінділерді сіңіреді; 
     2) негізгі ұлпа – паренхима (өсімдіктің негізгі ұлпасы, ол сан алуан тіршілік процестеріне қатысады), колленхима (өсімдіктің жаңа өсіп келе жатқан мүшелерінің механикалық тірі ұлпасы, мұнда клетка қабықшасының қалыңдығы әр түрлі болады) және склеренхимадан (қабықшасы қалың, қатты сүректенген өсімдіктің мех. ұлпасы) дамиды; 
    3) өткізгіш ұлпа – ксилема (құрлықта өсетін өсімдіктердің әр түрлі клеткалардан құралған негізгі өткізгіш ұлпасы) мен флоэмадан (өсімдікте органик. заттарды тамырға жеткізетін түтікше-талшықты күрделі ұлпа) тұрады. Өсімдік ұлпасы арасында әр түрлі зат (шайыр, бальзам, эфир майы, кейбір қышқылдар, минералды тұздар, алколоидтар, су, т.б.) бөліп шығаратын құрылымдар да болады.

 

     Жасушадағы маңызды биополимерлер. Нуклеин     қышқылы және нәруыз биосинтезі

 

       Жасушадағы маңызды биополимерлер. Нуклеин қышқылы және нәруыз                биосинтезі

      XX ғасырда жаратылыстану ғылымдары саласында ең ірі жаңалық ашылды. Ол 1953 жылы Джеймс Уотсон, Фрэнсис Крик және Розалин Франклин сияқты американ және ағылшын ғалымдарының ДНҚ молекуласының құрылысын ашуы еді. Осы жаңалық негізінде тұқым қуалаушылықтың сыры ашылды. Сол кезден бастап адамзат үшін тіршіліктің мөні түсінікті бола бастады. Бұл зерттеуге сәйкес тіршілік дегеніміз — белгілі бір нәруыздар синтезі арқылы ДНҚ молекуласында жазылған генетикалық акпараттардың үнемі жүзеге асырылып отыруы. Бұған мысал ретінде көбелектің дамуын айтуға болады. Алдымен жұмыртқалар пайда болып, одан дернәсіл шығады, кейін олар қуыршакка айналып, одан көбелектер ұшьш шығады. Яғни, кәбелек тіршілігінің түрлі кезеңінде әр түрлі нәруыздар жүйесі қызмет атқарады.

      Сондықтан қышқылдар мен нәруыздар тіршіліктің маңызды биополимерлеріне жатады.

     Нуклеин қышқылдары. Нуклеин қышқылдарын XIX ғасырдың екінші жартысында швейцарлық биохимик Ф.Мишер ашқан, ол жасуша ядросынан құрамында азот пен фосфоры жоғары мөлшерде болатын затты бөліп алған. Оны алғаш рет ядродан тапқандықтан (ағылш. нуклеус — ядро) нуклеин қышқылы деп атады.

Нуклеин қышқылдары генетикалық ақпаратты сақтау қызметін атқарады. Ал генетикалық ақпарат нуклеин қышқылдарындағы азоттық, негіздерде жазылған. Онда организмдегі нәруыз құрылысы туралы ақпараттар жазылып, сакталып жүзеге асырылады. Нәруыздар организмдегі барлық басты функцияларды жүзеге асырады. Нуклеин қышқылдарының екі түрі болады: дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) және рибонуклеин қышқылы (РНҚ).

    Нәруыз биосинтезі. Нәруыздардың құрамы жайлы генетикалық ақпаратты сақтау және жүзеге асырудың материалдық негізі генетикалық код. Ол барлық тірі организмдерге төн. Ендігі жерде генетикалық кодтың негізгі түсініктерін қарастырайық. Кодтау дегеніміз — ақпараттың бір түрін сақтау және басқа ақпарат түріне тасымалдау. Мысалы, америкалық Самуэль Морзе нүкте және сызықша арқылы ағылшын алфавитін кодтауды ойлап тапты. Соның нәтижесінде өте алыс қашыктыктарға телеграф хабарламалары жеткізілетін болды. Қазіргі кездегі арнайы компьютерлердегі ақпараттың барлық түрлері тек қана екі әлементті: "иә" және "жоқ" деген кодпен, яғни электр сигналының болуы немесе болмауымен қодталынады. Олар 8 элементтен (сигналдар) немесе октеттен құралады. Ол компъютерге енген қандай да болмасын ақпаратты кодтайды.

     Нәруыздардың құрамындағы аминқышқылдарын қарастырайың. Нәруыздардың 20 түрлі аминқышқылынан тұратындығы белгілі. Ал ДНҚ құрамында тек қана 4 түрлі азоттық негіз болады. Егерде біз әрбір аминқышқылды әрбір азоттық негізбен кодтайтын болсақ, онда тек қана 4 аминқышқылы кодталынады. Егер азоттық негіздерді жүп кылып алсақ, онда 16 аминқышқылын кодтай аламыз. Бұл да жеткі- ліксіз болады. Барлық аминкышқылдарын кодтау үтттін үш азоттық негіз катарынан тұратын реттілік — триплет қажет. Генетикалық код ДНҚ-ның тек қана бір жіпшесінде орналасады. Оны мағыналы жіпіие деп атайды. ДНҢ-ның екінші жіпшесі ақпаратты сақтау мен тасымалдауға қатыспайды.

       Генетикалық код үш әріпті болып келеді және онымен 64 элементті (43) кодтауға болады. Аминқышқылының саны 20 болғандықтан, бір аминкышкылы бірнеше триплеттермен кодталынады, онда реттілік бойынша бірінші және екінші азоттық негіздер өзгермейді де, тек үшінші азоттық негіз өзгереді. Мысалы, аргинин аминқышқылына ГЦА, ГЦГ, ГЦТ сияқты триплеттер сәйкес келеді. Бұндай бір элементті бірнеше код кодтайтын болса, оны нақты емес деп атайды. Генетикалық код дискретті болып табылады, яғни триплеттер бірінен кейін бірі жүреді.

       Нәруыз биосинтезі кезінде оның соңы арнайы триплетпен кодталады, ол ешбір аминқышкылына сәйкес келмейді. Бұндай триплет терминациялаушы кодон деп аталады. Үш терминациялаушы кодон болады: УАА, УАГ және УГА.

РНҚ-ның тек екеуі ғана, яғни аРНҚ мен тРНҚ генетикалык акпаратты тасымалдауға қатысады. Генетикалық ақпарат тасымалдану үшін ДНҚ-ның мағыналы жіпшесінің белгілі бір жерінде (ДНҚ-ға тәуелді РНҚ-полимераза ферментінің көмегімен) РНҚ комплементарлы түрде синтезделеді. Тиминнің орнына РНҚ-да урацил қатысады, яғни ДНҚ бөлігі ААГ, ЦАГ, ГТА-дан тұратын болса, УУЦ, ГУЦ, ЦАУ түріндегі комплементарлы аРНҚ синтезделеді.

       Бір  полипептидтік тізбектегі аминқышқылының орналасу реттілігі туралы ақпарат жазылған ДНҢ белігі ген (гр. генос — туу) деп аталады. аРНҚ ДНҚ молекуласының белгілі бір бөлігінде РНҚ- полимераза ферментінің өсерінен синтезделеді. Бүндай жолмен синтезделген ақпараттық РНҚ (аРНҚ) ДНҚ молекуласының белгілі бір бөлігінің көшірмесі болып есептеледі. аРНҚ ядродан шығып, цитоплазмаға тасымалданып, ерекше органоид — рибосомамен байланысады. аРНҚ ДНҚ молекуласынан көшіріп алған тұқым қуалау ақпаратын рРНҚ- ға жеткізеді. Демек, ол ДНҚ мен рибосоманың арасындағы дөнекер. Генетикалық кодтың негізін білгендіктен, біз енді трансляция процесіне өте аламыз (ағылш. трансляция — аудару деген сөз). Бұл триплеттер тілін нәруыздардағы аминқышқылдарының реттілігі тіліне аудару процесі. Трансляцияны ерекше аудармашы РНҚ, яғни транспорттық РНҚ (тРНҚ) жүзеге асырады. Оның пішіні беде жапырағына ұқсайды. Ортаңғы жапырактың ұшында 3 азоттық негіздер реттілігі, яғни триплет орналасқан. Бұл триплет аРНҚ-ға антикодон, ал ДНҚ-ға кодон болып келеді. Бірақ та тимин урацилмен ауыстырылады. тРНҚ-ның алпысқа жуык түрі белгілі. Әрбір тРНҚ 20 аминқышқылының біреуімен қосылады. Қосылу үшін энергия көп жұмсалады.

      Нәруыз синтезі ерекше биохимиялық машиналар — рибосомаларда жүзеге асырылады. Рибосомалар үлкен және кіші екі суббеліктен тұрады. Бұл суббөліктёр рибосомалық РНҚ (рРНҚ) және құрылымдық нәруыздардан түзіледі. Рибосомалық РНҚ (рРНҚ) рибосоманың құрылымдык каңкасын түзеді.

аРНҚ алдымен АУГ  деп аталатын бірінші триплеті бар  рибосоманың кіші суббелігімен байланысады. Бұл триплет АУЦ антикодоны бар  формилметионинді тРНҚ-ға сәйкес келеді. Содан кейін рибосоманын; кіші суббөлігіне  үлкен суббелік байланысып, суббөліктер арасындағы саңылауларға формилметионинді тРНҚ кіріп, ол аРНҚ-ның бірінші триплетін "таниды". Содан соң, егер аРНҚ-ның екінші триплеті AAA болса, онда лизиндік тРНҚ оларға жақындайды да, лизин пептидтік байланыс арқылы метионинмен байланысады. Сонымен рибосомадағы нәруыз молекуласында бірінші пептидтік байланыстың синтезі жүреді. Содан кейін аРНҚ бір триплетке жылжиды да, рибосомаға, мысалы, келесі УУУ триплеті енеді. Бұл триплет фенилаланиндік тРНҚ-ның байланысуьш талап етеді. Сонан соң фенилаланинлизинмен байланысады да, нәруыз синтезі әрі қарай жалғасады. Соңында рибосомаға терминациялайтын кодон УГА кіреді де, нәруыз синтезінің тоқтатылуына және нәруыздың рибосомадан босап шығуына сигнал береді 

 

 

   Пайдаланылған  әдебиеттер:    http://kk.wikipedia.org

                                                                         http://1referat.kz/  ;       http://www.bsh.kz

 

 

                          Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

                                                 “Болашақ’’ университеті

 

      

 

    

 

 

 

 

 

         Тақырыбы:                 Бір жасушалы балдырлар, ұлпалардың қызыметі,

                                                      Нәруыздар мен нуклеин қышқылдары

 

         Орындаған:                Бекенбаева Нұргүл

 

                     Тексерген:                  Есіркепова  Ақмарал

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                        

 

 

                                              Қызылорда   2013 жыл