Баланың психикалық дамуында ойынның алатын орны

Тәрбиеші балаларға сапалы білім беру дәрежесі сбақты ұйымдастыру жолдарын білуімен тікелей байланысты. Күнделікті бір сарынды, бір ғана әдіспен өтілген сабақтар оқушылардың пәнге деген қызығуын кемітіп, білімді игеру қабілеттерін төмендетеді. Сондықтан әрбір сабақта балаларды қызықтыратын, сабақта белсенділігін арттыратын түрлі әдіс – тәсілдерді пайдалану ұтымды. Әсіресе қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды пайдалану өте –мөте қажет. Ол оқушылдардың сабаққа деген құлшынысын туғызады. Бұл жерде  мұғалім әрбір сабақта дидактикалық, ойындарды жаттығуларға, тақырыпқа байланыстырып кіріктіруі, оларды өзара біріктіруі тиіс. Бұл – дидактикалық ойындар арқылы оқушыларға сапалы білім, саналы тәрбие беруді жетілдірудің негізгі бағыты.

Қазіргі үздіксіз тасқындаған  ақпараттар тасқынынан оқушыларды ұлттық сана -  сезімде,  төл халқының өзіндік әдет –ғұрпын, мәдениетін  сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін қажетті деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені қазақ тілі сабақтарында оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық педагогикасының алтын қазынасымен, кәсар бұлағымен сусындатуға  болады.

       Ж. Қоянбаев  пен Р. Қоянбаев «Халық педагогикасының мақсаты бірнеше ғасырға созылған халық тәжірбиесіне сүйене отырып, болашақ ұрпақты өмірге дайындау, өнер – білімге баулу, бүкіл елдің қамын ойлау сияқты ең жоғары адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу. .... Халық педагогикасының негізіне халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтың тәрбие дәстүрлері, халық ойындары, үйелмен тәжірибелері, т.б» жататынын атап көрсете келе, халық педагогикасының оқушыларды тәрбиелеудегі орнына айрықша тоқтала отырып « ... халық өзінің тарихы мен тәжірибесін жалғастыратын жас түлектерді ғасырлар бойы тәрбие әдістері мен тәсілдерін қолданып, өмір тәжірибесі сынынан өткен әдептілік, сыпайылық, адалдық, инабаттылық, іскерлік, мейірімділік, қайырымдылық, еңбек сүйгіштік, үлкенді сыйлау, оған ілтипат көрсету сияқты қасиеттерді олардың бойына екті» дейді.

           Сондықтан қазақ тілін дидактикалық  ойындар арқылы меңгерту барысында  шәкірттердің санасана ұлттық  рухты сіңіру, өз халқының өткеніне  мақтанышпен қарау сезімдерін  ояту қажет. Бұл оқушылардың  тұлғалық қасиеттерінің жетілуіне  негіз бола алады. 

Балалардың рухани дүниесін ізгілендіруге, рухани жағынан дамытуда дидактикалық ойындарды кеңінен  қолдану мол мүмкіндік береді. Себебі дидактикалық ойындарды ойнау  барысында балалар өздерін еркін  сезінеді, өз ойларын қысылып қымтырылмай  жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың  жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жандүниесінің тосылып жетілуіне  зор ықпал етеді.

Баланың ақыл ой еңбегін  белгілі  жүйемен жасауға, оның жалпы  қарым – қатынас мәдениетін арттырып отыруға көңіл аудару керек. Ең алдымен, баланы өз жұмысының мақсат – міндеттерін анықтауға үйретуге, уақытты дұрыс пайдалануға, өз әрекетін қадағалауға, өз бетімен жұмыс жоспарын толығымен жоспарлай білуге дағдыландыру.

Бұл жөнінде прогресшіл педагог  Ш. Амонашвили былайша тұжырымдаған:  « .... принудительный характер обучениея  можно сгладить и преодолеть, направив его на развитие у школьников чувства  свободного выбора, являющегося сущностной чертой игровой деятельности ребенка. Создание подобной атмосферы возможно путем установления с ними деловых  отношений и равноправного сотрудничества, как обычно бывает в игре, а главное  – путем общение со школьниками  с позиции гуманного и личность школьника на свободную и интенсивную  активизацию его познавательных сил».  

Ұлттық педакгогика негіздерімен оқушыларды оқыту арқылы олардың  өз  халқын сыйлауға, туған тілін  құрметтеуге үйренеді. Бұл оқушылар бойына бір – бірімен қарым  – қатынас кезінде өзара кішіпейілдікпен  қарауды, әдеп сақтауды, сыпайы сөйлесуді қалыптастырады және  соның нәтижесінде балалардың тіл мәдениеті жетіледі.

Бұл қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгертудің басты  педагогикалық талаптары ғана. Ал оны жүзеге асыру үшін мұғалім  әдістемелік жағынан шебер, қазақ  тілінің тілдік құрылысын жете меңгерген, әдеби тілде өз ойын анық, түсінікті  жеткізе алатын болмағы мәлім.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Ойын әрекеті  арқылы балалардың оқуға  деген  қызығушылығын арттыру жолдары. 

 

Балалардың күнделікті оқу  материалын қабылдауын қызықты да тартымды ететін, олардың шығармашылық ізденісін шыңдай түсетін, оқу үрдісінің бірден – бір тиімді тәсілі – ойын технологиясы болып табылады.

Ойын тәсілдері таным  қызметінің эмоцианалды және тиімді жаңа жақтарын біріктіреді. Бұл бала үшін табиғи дұрыс тәсіл. Ойын кезінде  баланың өзінің нақты өмір талабын, шынайы табиғатын танытады. Бұл баланың  оқиғаға деген ынтасын арттырып, ойлауқабілтін, қиялын дамытады. Ойын – шығармашылық ізденіске жол  бастайды, қабілетін қалыптастырады. Бұл жерде белгілі ғалым психолог Д.Б.Элкониннің айтқан ойы оралады: «Ойын – баланы ешкім, ешқашан үйрете алмайтын нәрсеге үйретеді. Бұл нақты өмірге, кеңістікке, құбылыстарға, адамның іс – әрекетіне бағдар беретін зерттеу тәсілі. Ойын үрдісі кезінде балалар зерттеу, сараптама жасау, оқу арқылы өмірге, әлемді танып – білуге бағалауға үйренеді».

Ойынның ұйымдастырылуы оның негізгі арқауынан: өткізілу орынын, уақытын, қатысушыларды айқындаудан  басталады.

Ойынды әрекеттің басқа  түрлерінен шартты болуы ерекшелендіреді, өйткені қызығушылық – шарттылық  жағдаят туғызу арқасында әрекет ойын өзгешелігіне айналады. Сондықтан  мен керекті шарттарды не арқылы туатынын ескере отырып, ойындарды  топтарға бөлемін.

 

Дидактикалық мақсаттарына байланысты, сабақтың құрыламына қарай ойнау  әрекеттерінің модулі.

 

 

Ойындар

 

Қорыту 

ойындары 

Жаңа тақырыпты түсіндіруге  арналған ойындар.

 

Бекітуге арналған ойындар 

Алған білімдерін тексеруге, бақылауға  арналған ойындар

 

 

 

Басқа жағдайларда мен ойындарды олардың мәнді ойын негізіне қарай сұрыптаймын:

Ойынның негізі

 

 

 

Кешенді ойын

Ережелі ойындар 

Рольдік ойындар 

 

 

 

 

 

 

 Мектепке дейінгі жастағы  баланың адамдар арасындағы қарым  – қатынасты танып білетін  кезі. 5-6 жаста бала өте сезімтал  келеді. Үйдегі жайсыздықтар: әке  мен шешенің нашар қарым –  қатынасы баланың бойында теріс  мінездерді қалыптастырады. 5 жаста  бала басқа адамдардың, көркем  шығармадағы кейіпкерлердің, құрдастарының  қимыл – әрекеттеріне баға  беруге даярлана бастайды. Бұл  – жақсылық пен жамандықты, достықты, жәрдем беруді, т.б мәселелерді  байқаған кезі. Жанындағылармен қарым – қатынаста әдеп ережелерін сақтап, өзіне ұнаған балаға ойыншығын беріп, онымен ойнап жәрдемдеседі. Ал кітап оқып бергенді әбден жақсы көреді. «Бұл не?», «Ол не?» деген сұрақтарын беруден жалықпайды. Ата – ана осының бәріне шыдап, бәріне толық жауап беруге тырысуы тиіс.

Мектеп жасына дейінгі  мезгілден бастап адамның болашақ  тағдырын бағыттайтын, оның басқа адамдарға  деген қарым – қатынасы қалыптасады. Есейген сайын оны өзгертуге  мүмкіндіктер болып тұрғанына қарамастан, уақыт өткен сайын сол мүмкіндіктерді пайдалану қиынға соғады. Өйткені  жас балаға өзгелермен қарым –  қатынас орнату, оларға деген көзқарасын қалыптастыруды жоқтан бастауына тура келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III.   Іс –тәжірибелік  бөлім

          Жағдаятты рольдік ойындар әлеуметтік психологияның әдіс-тәсілі ретінде

 

    3.1 Ойын арқылы психологиялық тәрбие берудің маңызы.

    

        Күнделікті тәжірибе көрсетіп жүргеніндей, алты жасар балалар  ойындарына дұрыс басшылық жасалған жағдайда олар ұйымдастырушылық шеберліктің жоғарғы деңгейіне жетіп, ойынды өз беттерімен ұйымдастырумен бірге, ұжымда қалыптасқан тәртіп ережелері мен мінез-құлық нормаларын сақтауға дағдыланады. Әрбір ойын мүшесі жұрт алдындаы жауапкершілікті терең сезініп, ережелердің орындалуын өздері бақылай білуге үйренсе, не мектепте жақсы жолдас, шебер ұйымдастырушы, көркемөнер үйірмесінің  белсенді мүшесі, спорттық ойындар мен жарыстардың озат қатысушысы бола алады сол себепті де, біз балалар ойынын адамгершілік тәрбие беру құралы етіп алып отырмын. Демек, балалардың ойын әрекеті арқылы адамгершілік тәрбие берудің басты мақсаты бала бойында адамгершілік сезім, сана, мінез-құлық, көзқарас жүйесін орнықтыру болып табылады. Ал бұл міндетті бұлжытпай орындау, ойын әркетіне сүйіспеншілігін арттыруға сай. Міне, осы міндеттерді жүзеге асыру балалардың адамгершілік тәрбие компоненттері мен ойын туралы таным түсінігін тереңдетіп, олардың қоғамдық өмірге, қоршаған ортаға, үлкендер еңбегіне, табиғатқа деген жаңа мәдени қарым-қатынасын бекітуге бағытталады.

         Баланың адамгершілік сезімталдығын, шығармашылық қиял-қабілеттерін, адамгершілік сапасы мен көзқарасын, мәдениетін, ой-өрісін кеңейтіп, ана тілінде сөйлеу, сөз өнеріне, қоғам, табиғат өміріндегі әсемдікті аңғарып, бойына сіңіре білуге тәрбиелеуде ойынның, ұлттық салт-дәстүрдің айрықша орын алатыны жайлы қазақ халқының тұғыш этнограф-ғалымы Ш.Уәлиханов, көрнекті ағартушы –педагог Ы.Алтынсарин, қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Н.Құлжанова, М.Жұмабаевтың «Педогогика» еңбегінде балаларға рухани тәрбие берудің жолдары мен әдістері көсетілуімен қатар, қоршаған дүниені қабылдауға жан көріністерін (есту, сипап сезу, иіскеу, татып көру, ес, қиял, ойлау, тілін дамыту) бірлікте дамытудың маңызы жайында құнды пікірлер айтып, ой түйіндерін тұжырымдаған. Оқулықта адамгершілік сезімдері жайлы ғылыми ұғымдр да әр қырынан ашылған. «Баланың маңайында сөйленетін сөздерде әдепті, сұлу болуға тиіс»,- деп балалардың адамгершілік дамуындағы үлкендердің рөліне тоқталады.

     Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорының даму ерекшеліктерін зерттеген ғалым Б.Баймұратова балалардың тілін дамыту мәселесін адамгершілік және эстетикалық тәрбиелермен тұтас қарастырған. Т.Иманбеков «Қазақ бала бақшаларындағы оқу-тәрбие жүргізілген зерттеу жұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану» (5-7 жас 1995) деген тақырыптарда жүргізілген зерттеу жұмыстарында мектеп жасына дейінгі балалар тәбиесінің әртүрлі салаларын ашып көрсетті.          

     Ә.С.Әмірова (1994) «Ересектер тобындағы балаларды қазақ  балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу» деген еңбегінде қазақ балалар әдебиеті шығрмаларын пайдалану арқылы баланы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін қарастырған.

        Мектепке дейінгі тәрбие мазмұнын қоғам мүддесіне лайықты жаңартып, бойында ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан ертеңгі қоғам иесін дайындау мақсатында Ыбырай Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясында қызмет еткен ғалымдардың (Н.Нұрахметов, М.С.Сәтімбекова, Б.Б.Баймұратова, Ә.С.Әмірова, Ғ.Х.Дүкенбаева, Ф.Н.Жұмабекова, С.Ғ.Бәтібаева ) еңбектері нәтижесінде 1996 жылы «Балбөбек» бағдарламасы жарық көрді.

       «Балбөбек» бағдарламасының мақсаты-балабақша жұмысын тұжырымдамаға сай қайта құру, тәрбие жұмысының мазмұнын халықтық педагогикаға сәйкес үйлесімді түрде жаңарту, ақыл-ой, дене, адамгершілік сапасын жақсарту, жаңа қоғамға лайықты тұлғаны даярлау т.б. Ал бағдарламаның міндеті ата-бабадан мирас болған өнер мен өнеге үлгілерінің лайықтыларын баланың құлағына құйып, сана сезіміне сіңіру, оларды әдептілікке, мейірімділік пен ізеттілікке, туысқандық пен бауырмалдылыққа, үлкенге құрмет, кішіге қамқорлыққа баулып, адамгершілік қасиеттерін жетілдіру болып табылады. Аталмыш бағдарламаның негізгі артықшылығы:

-бұрынғы бағарламаларға  қарағада баланы ұлттық санада  тәрбиелеуге көп көңіл бөлінуінде;

-тәрбие жұмысын кешенді  ұйымдастыру арқылы апталық жүктеменің  азаюы;

-бұрын соңды бағдарламада  болмаған имандылық, экологиялық  тәрбиелерінің жеке бөлім ретінде  қарастырылуы;

-тәрие жұмысына және  тәрбиешілердің шығармашылық мүмкіндігіне  жол ашылуы.     

        Бағдарламаның мазмұнында балаларды адамгершілік тәрбие түсініктерімен таныстыру жұмыстары «Өнер көзі-халықта», «Әуенді қимыл-қозғалыс», «Тіл-халық қазынасы», «Экологияық тәрбие», «Еңбек», «Ойын» бөлімдерінде қарастырылған. Бағдарламада адамгершілік тәрбиесінің міндеттері төмендегідей сараланады.

      Мектепалды даярлық тобында балалар өмірінде оқу және еңбек әрекетінің үлесі басым бола түседі. Соған қарамастан ойын әлі де болса өз маңызын жоймайды, ол баланы мектепке даярлау мақсатын жүзеге асыруға бағытталып отырады. Ойын әрекетінің қызықты болуын қамтамасыз ететін, баланың танымдық қызығушылығы мен адамгершілік сапаларын дамытатын басты нәрсе: білім, әрекет, қарым-қатынас. Міне, осы жадайларды ескере отырып, балалар бойында адамгершілік сапаларын қалыптастыруда пайдаланатын ойын түрлері төмендегідей жүйеленген: