Беларусь в составе ВКЛ

УВОДЗІНЫ.

Трынаццатае стагоддзе для ўсходняга  славянства стала адным з самых  драматычных і цяжкіх часоў, калі варожыя зграі — татара-манголы  з паўднёвага ўсходу, крыжакі —  з паўночнага захаду,— агарнулі іх землі пятлёю, якая пагрозліва заціскалася. У гэтых умовах унутрыпалітычныя супярэчнасці, бойкі адыходзілі на другі план перад пагрозай знішчэння. Ідэя кансалідацыі набывала больш і  больш прыхільнікаў, станавілася  звышактуальнай. Тыя 20 удзельных княстваў, што існавалі на тэрыторыі Беларусі ў XIII ст., шукалі ўсё больш цеснага  кантакту як у эканамічнай, так і  ў палітычнай сферах. Здаецца, Полацкае княства, якое ў свой час першым вылучылася са складу Кіеўскай Русі і мела багатыя  традыцыі незалежнага і самастойнага існавання, павінна стаць тым  аб'яднаўчым магнітам, які сцягнуў  бы ў адзіную дзяржаву змоглыя  ад феадальных усобіц і іншаземных набегаў навакольныя землі. Але  ж Полаччына XIII ст. не была ўжо настолькі  багатай і магутнай, як у папярэднія XI, XII стст., бо страта выхаду да Балтыкі, цяжкая зацяглая барацьба з крыжацкай  агрэсіяй падтачылі сілы гэтага волата. I ў сярэдзіне XIII ст. цэнтр палітычнага  жыцця на беларускіх землях пераходзіць  у Наваградак, які падчас двух вялікіх  супрацьстаянняў — з крыжакамі  і татара-манголамі — быў адносна  бяспечнай тэрыторыяй. Менавіта Наваградская зямля разам з суседнімі ёй літоўскімі стала ядром зараджэння новай дзяржавы ў верхнім і  сярэднім Панямонні.

У канцы 30-х – 40-я гг. ХІІІ ст. пачынаецца новы перыяд гісторыі Беларусі, галоўным зместам якога з’яўляецца фарміраванне на яе і суседніх тэрыторыях новай  дзяржавы – Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Яе ўтварэнне  – заканамерны вынік сацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцця зямель сучасных Беларусі і Літвы ў ХІІ –  ХІІІ стст.

Становішча маладой дзяржавы было даволі хісткім у небяспечным  суседстве з магутнай Галіцкай зямлёй, Тэўтонскім і Лівонскім ордэнамі. Стабільнасць дасягалася не толькі выгадным геаграфічным становішчам, тонкай дыпламатыяй, але сілай і крывёю. Цэлае стагоддзе, нават крыху больш працягвалася пераўтварэнне Літоўскай дзяржавы ў Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае. Да сярэдзіны XV стагоддзя гаспадарства афіцыйна называлася Вялікім княствам Літоўскім і  Рускім, а пазней – Вялікім княствам Літоўскім, Рускім, Жамойцкім і іншых  зямель. Аднак звычайна ўжывалася  скарочаная форма: "Вялікае княства  Літоўскае", ці ўвогуле – "Літва". У Вялікім княстве Літоўскім  тэрмін "Літва" тады адносіўся  да тэрыторыі верхняга і сярэдняга  Панямоння, а пад "Руссю" разумелася верхняе Падзвінне і Падняпроўе. Сучасныя заходнія этнічна літоўскія  землі (Жмудзь) канчаткова далучыліся да Вялікага княства ў першай палове XV стагоддзя. З сярэдзіны XIII да сярэдзіны XIV ст. у склад Літоўскай дзяржавы, ўвайшлі практычна ўсе беларускія землі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. УТВАРЭННЕ  ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА  I УКЛЮЧЭННЕ БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ У ЯЕ СКЛАД (СЯРЭДЗІНА XIII—XIV СТ.).

У канцы 30-х - 40-я гг. XIII ст. пачынаецца новы перыяд гісторыі Беларусі, галоўным зместам якога з'яўляецца фарміраванне на яе і суседніх тэрыторыях новай  дзяржавы - Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (далей - ВКЛ). Яе ўтварэнне - заканамерны вынік  сацыяльна-эканамічнага і палітычнага  развіцця зямель сучасных Беларусі і  Літвы ў XII-XIII стст.

Адносіны ўсходнеславянскіх княстваў са сваімі бліжэйшымі балцкімі суседзямі  былі няпростымі. Разрозненыя землі  гістарычнай Літвы ў X-XII стст. былі аб'ектам заваёвы суседніх славянскіх дзяржаў. Полацкія князі неаднаразова выкарыстоўвалі літоўскія дружыны  для высвятлення адносін паміж  сабой і са сваімі суседзямі ў  час міжусобіц. У "Аповесці мінулых гадоў" Літва называецца ў ліку плямёнаў, якія плацілі даніну Кіеву. Частымі былі спусташальныя паходы ўсходнеславянскіх дружын і на яцвяжскія землі. У сваю чаргу ў XI - першай трэці XIII стст. літоўскія і яцвяжскія дружыны неаднаразова рабілі рабаўнічыя набегі на славянскія княствы. Але верхняе і сярэдняе Панямонне заставалася рэгіёнам балта-славянскага супрацоўніцтва, у якім актыўна і культурна дамінавалі славяне, якія з часам асімілявалі балцкіх аўтахтонаў.

У канцы XII - першай палове XIII стст. на змену цэнтрабежным тэндэнцыям прыходзіць імкненне да кансалідацыі і на беларускіх землях. З розных бакоў няўмольна  насоўваліся крыжакі і мангола-татары. У пачатку XIII ст. Полацкае княства  першае з усходнеславянскіх зямель прыняла на сябе цяжар барацьбы з  крыжакамі - ордэнам Мечаносцаў. Услед  за мечаносцамі ў Прыбалтыцы з'явіўся Тэўтонскі ордэн, які нейкі час "кватэраваў" у Трансільваніі. Тэўтонаў запрасіў мазавецкі князь Конрад, каб з іх дапамогай перамагчы суседзяў - ваяўнічых прусаў. Крыжакі заваявалі Прусію, мясцовае насельніцтва часткова загінула, часткова перасялілася на тэрыторыю сучаснай Беларусі. З Усходу прыйшла іншая бяда: у 1236-1240 гг. татара-мангольскія орды разрабавалі Паўночна-Усходнюю Русь, спалілі Кіеў. Стэпавых драпежнікаў чакалі і на Беларусі. У такіх умовах адышлі на другі план міжусобіцы ўсходнеславянскіх князёў паміж сабою і іх сваркі з даўнімі суседзямі - літвой, якія жылі на захад ад Менска. У канкрэтна-гістарычных умовах таго часу склаўся своеасаблівы славянска-балцкі ваенна-палітычны саюз. Яго пачаткам быў саюз важнейшага горада Панямоння Навагародка з літоўскім правадыром Міндоўгам. Невядома, ці сам Міндоўг прыслаў да навагародцаў прапанову злучыць свае сілы, ці навагародскія ўплывовыя людзі паслалі запрашэнне на княжанне. Такім чынам, новая дзяржава ўтваралася ў Навагародку, куды ў сярэдзіне XIII ст. перамясціўся з Полацка цэнтр палітычнага жыцця Беларусі, а першую цагліну ў яе падмурак заклаў Міндоўг.

 

У 1246 г., відаць, у момант узыходжання  на трон у Навагародку Міндоўг  прыняў праваслаўе, што было ўмовай яго абрання на пасаду князя навагародскага. У 1248 г. ён аб'яднаў землі верхняга Панямоння вакол Навагародка, што можна прыняць за пачатак ВКЛ.

Галоўным праціўнікам на шляху  пабудовы панямонскай дзяржавы ў 50-70-я  гг. XIII ст. былі галіцка-валынскія князі, якія трымалі гэту тэрыторыю пад  сваім кантролем і ўбачылі  ў саюзе літвы з Навагародкам небяспеку для сваіх пазіцый  у Панямонні. У 1252 г. вялікае войска на чале з Данілам Галіцкім, спустошыла "ўсю зямлю навагародскую", захапіла Гарадзен, пагражала задушыць працэс утварэння новай дзяржавы ў самым пачатку. З гэтага першага  цяжкага выпрабавання дзяржаву выратаваў дыпламатычны манеўр Міндоўга, якому ўдалося перацягнуць на свой бок Лівонскі ордэн згодай прыняць заходні варыянт хрысціянства. Падзякай Папы Рымскага за такі крок было прызнанне новай дзяржавы і каранацыя Міндоўга ў Навагародку ў 1253 г. каралём Літвы. У 1254 г. быў падпісаны мірны дагавор з Данілам Галіцкім. Пад палітычны ўплыў ВКЛ увайшоў Полацк, куды на княжанне быў запрошаны пляменнік Міндоўга. Багатыя полацкія традыцыі дзяржаўнага і культурнага жыцця аказалі значны ўплыў на фарміраванне ўнутранага ладу ВКЛ. Забойства ў 1263 г. Міндоўга стала пачаткам унутранага крызісу ВКЛ, які працягваўся некалькі гадоў. Старэйшы сын Міндоўга Войшалк пасля ўпартай міжусобіцы пры падтрымцы навагародскай і пінскай дружын вярнуўся ў Навагародак, заняў бацькоўскі прастол і пачаў княжыць "ва ўсёй зямлі Літоўскай".

На пачатку ХIV ст. поспехам адзначалася дзейнасць вялікага князя Віценя (1293-1316), пры якім у складзе ВКЛ быў канчаткова замацаваны Полацк. Аб'яднанне адбылося на падставе "рада" - дагавора 1307 г., які гарантаваў палачанам аўтаномнасць зямлі, захаванне мясцовых законаў і суда, і са згоды полацкага баярства і багатага купецтва. Значным тэрытарыяльным прырашчэннем было далучэнне да ВКЛ Берасцейскай зямлі. Віцень увёў княжацкі герб і агульнадзяржаўную пячатку з выявай Пагоні. Пагоня з цягам часу стала гербам дынастыі вялікіх літоўскіх князёў, а з 1384 г. - дзяржаўным гербам ВКЛ.

Аб'яднаўчую палітыку славянскіх і  балцкіх зямель актыўна прадоўжыў вялікі князь Гедымін (1316-1341). Ён правіў чвэрць стагоддзя і за гэты час далёка пасунуў межы і ўплыў сваёй дзяржавы на поўдзень і ўсход. Гедымін перанёс сталіцу дзяржавы ў Вільню, заснаваную на месцы паселішча ХІ-ХІІ стст. на Крывой (Лысай) гары. Ужо ў 1323 г. Вільня называлася ў Гедымінавых граматах "каралеўскім горадам", гэта значыць, сталіцай. Сябе ж ён называў "каралём Літвы і Русі". Падчас праўлення Гедыміна да княства далучыліся Віцебская, Менская, Тураўская землі. Ёсць падставы меркаваць, што гэты працэс насіў мірны характар. Так, менскі князь Васіль як васал Гедыміна ездзіў у складзе літоўскага пасольства ў Ноўгарад Вялікі. Гедымінаў сын Альгерд пабраўся шлюбам з дачкой віцебскага князя Яраслава Марыяй і ў 1320 г., пасля смерці цесця, стаў спадкаемцам Віцебскага княства. Увайшлі ў склад ВКЛ таксама Падляшша і Валынь (цяпер Украіна).

Такім чынам, пры Гедыміне большая  частка сучасных беларускіх зямель апынулася  ў складзе ВКЛ. Палітычная мудрасць гаспадара праявілася ў тым, што  пры ўключэнні новых зямель ён гарантаваў ім аўтаномію і непадзельнасць тэрыторыі, дэклараваў "старыны не парушаць", захоўваў мясцовыя законы, недатыкальнасць правоў і ўладанняў  феадалаў, мяшчан, духавенства, падсуднасць  іх толькі сваім мясцовым судам, самастойнасць  пры заключэнні гандлёвых пагадненняў.

За стагоддзе свайго імклівага  росту, ад Міндоўга да Гедыміна, невялікае  княства ў Панямонні далучыла суседнія тэрыторыі, заселеныя славянамі  і балтамі, і пераўтварылася ў  Вялікае княства Літоўскае і  Рускае. Тэрмін "Літва" стасаваўся тады да верхняга і сярэдняга Панямоння, пад "Руссю" разумелася сучаснае беларускае Падняпроўе і паўночная  Украіна.

Галоўным ворагам княства быў  Тэўтонскі ордэн, асноўным тэатрам  вайны з'яўлялася Панямонне. Для  абароны княства ад уварванняў крыжакоў Гедымін узвёў першакласныя па тым  часе крэпасці ў Троках, Вільні, Медніках, Лідзе, Крэве. У барацьбе супраць Ордэна Гедымін меў выдатнага памочніка - князя Давыда Гарадзенскага, які быў старастам і каштэлянам у Гародні. Практычна ніводная перамога над крыжакамі як у абарончых, так і ў наступальных аперацыях не абыходзілася без удзелу Давыда.

 

2. БАРАЦЬБА ВКЛ  З НЯМЕЦКІМІ КРЫЖАНОСЦАМІ. ГРУНВАЛЬДСКАЯ  БІТВА.

На пачатку трынаццатага стагоддзя  ў Прыбалтыцы аселі нямецкія рыцары. Яны былі аб'яднаныя ў манаскія ордэны - вайсковыя арганізацыі рыцараў-манахаў. Ордэн крыжаносцаў, або тэўтонцаў, неабачліва запрошаны мазавецкім (польскім) князем, замацаваўся між нізавінамі Віслы і Нёмана. А ордэн мечаносцаў, або лівонцаў, на згоду полацкага  князя атабарыўся на зямлі сённяшніх  Латвіі ды Эстоніі.

Мазаўшанам рыцары абяцалі абарону  ад паганцаў-прусаў, а палачанам - даніну з паганцаў-ліваў. Акрамя таго, полацкім купцам дакляравалі выгады ад гандлю з нямецкімі партовымі гарадамі. На справе ж рыцары не толькі заняволілі не хрысціянскія балцкія і фінскія  народы Прыбалтыкі, але і пачалі наступ на ўласныя землі Беларусі і Польшчы. Гэтым распачалося  збройнае супрацьстаянне нашых продкаў  з германцамі, якое доўжылася больш  за два стагоддзі.

Пасля Крэўскай вуніі 1385 года ў Цэнтральнай  і Усходняй Еўропе склаўся магутны  альянс (гэта значыць хаўрус) дзвюх  славянскіх дзяржаў - Вялікага Княства  Літоўскага і Каралеўства Польскага. Уладанні гэтага альянсу распасціраліся ад Балтыйскага да Чорнага мора і  ад правабярэжных прытокаў Одры на захадзе да вышнявіны Волгі на ўсходзе. Вільня і Кракаў атрымалі магчымасць не толькі ўзгадняць замежную палітыку, але пры патрэбе і аб'ядноўваць  свае збройныя намаганні. А патрэба  была пільная - адпор нямецкаму рыцарству, асабліва крыжаносцам, якім ужо мала было прускай зямлі.

Крыжаносцы (або, як іх часта называюць, крыжакі) зразумелі, што гэтае аб'яднанне  небяспечнае для іх. I таму ўзяліся  гуртаваць сілы для канчатковага ваеннага паквітання. Заклікалі на дапамогу валадароў еўрапейскіх  дзяржаў, збіралі за вялікія грошы  і абяцаную будучую здабычу наймітаў-авантурыстаў. Назапашвалі зброю, харчы, рыштунак.

З свайго боку і хаўруснікі рыхтаваліся  да вялікай вайны. Каралю Уладзіславу  Ягайлу абяцалі падтрымку чэхі, нашаму вялікаму князю Аляксандру Вітаўту - сын Тахтамыша, былога хана Залатой  Арды. Наўзамен той спадзяваўся на дапамогу ў барацьбе за панаванне  над волжскімі і данскімі стэпамі. Вялікае Княства ўмацавала свае ўсходнія рубяжы, вымусіўшы Маскву ўвосень 1408 года замірыцца. А тады ўсю  ўвагу зноў скіравала на Прыбалтыку. Таму тут, з ініцыятывы Вітаўта, на пачатку 1409 года пачалося антыкрыжацкае паўстанне  жамойтаў.

Крыжакі, не чакаючы задзіночвання  каралеўскіх і вялікакняскіх  войскаў, улетку 1409 года напалі на паўночную  Польшчу і захапілі вялікія абшары. Іх даўні прыхільнік вугорскі кароль Сігізмунд Люксембургскі не мог  збройна ўмяшацца ў канфлікт. Ён спрабаваў пабурыць хаўрус, спакушаючы вялікага князя Вітаўта каралеўскай каронай. Але без поспеху. Да таго ж польскія войскі перайшлі ў наступ і адбілі шэраг гарадоў і замкаў. Праўда, абодва бакі яшчэ не падрыхтаваліся як мае быць да зацяжной вайны. Таму ўвосень было падпісанае замірэнне да наступнага лета.

 

 

 
План ваеннай кампаніі 1410 г.

Пры канцы 1409 года Вітаўт з Ягайлам  на таемнай нарадзе ў Берасці  выпрацавалі дэталёвы план будучых  ваенных дзеянняў. Усю зіму і вясну  ішла падрыхтоўка. У пушчах ладзіліся  паляванні, каб назапасіць мяса дзічыны  для шматтысячных войскаў. А ў  канцы траўня 1410 года ў Горадню  над Нёманам пачалі збірацца палкі-харугвы  з усяго Вялікага Княства - з Беларусі, паўночнай Украіны і Летувы. Да іх далучыліся загоны татарскіх вершнікаў, аддзелы іншых хаўруснікаў.

30 чэрвеня, праз шэсць дзён  пасля сканчэння замірэння, каля  Чэрвінска на Вісле нашыя войскі  злучыліся з польскімі. Іх лік  тагачасныя летапісцы падаюць  па-рознаму. Улічваючы іхную схільнасць  да перабольшвання, гісторыкі мяркуюць, што Ягайла і Вітаўт прывялі  пад сваімі сцягамі блізу 40-45 тысяч ваяроў. Уранку 6 ліпеня задзіночаныя войскі пераступілі прускую мяжу і пачалі рух углыб варожай тэрыторыі. Каля брадоў на рацэ Дрвенцы шлях ім заступілі крыжакі і нанятае еўрапейскае рыцарства.

 
Схема Грунвальдскай бітвы 1410 года

Праціўнік займаў выгоднае становішча і быў поўнасцю падрыхтаваны да бітвы. Хаўруснікам жа трэба было пад  гарматным і лучным абстрэлам  пераходзіць водную плынь, прадзірацца  праз абарончыя частаколы, мячом  здабываць плацдарм на другім беразе. Правільна ацаніўшы сітуацыю, Вітаўт і Ягайла павярнулі на ўсход, каб  перайсці раку на вышнявіне. А ўначы  з 14 на 15 ліпеня іхныя войскі былі пад  Грунвальдам (у беларускіх летапісах  гэтая вёска называецца Дуброўна), дзе ўжо размясціліся крыжацкія  сілы. I з першымі промнямі сонца  нашыя ваяры пачалі станавіцца ў  баявыя шыхты.