Акша несия саясаты халқаралық экономика

                                                     Жоспар

         Кіріспе......................................................................................................... 3

     І. Ақша мәні және несие қатынастарының пайда болуы

     1.1 Ақша жүйесінің ұғымы және оның түрлер............................................ 4

     1.2 Несие түрлері............................................................................................ 7

     1.3 Несие теориясы  және оның дамуы.........................................................22

     ІІ. Несие  қызметінің түсінігі, және халқаралық экономика негізі                                                          

     сипаты 

     2.1 Несиенің қызметі,ақшаларды айналымның несиелік құралдарымен

           ауыстыру.....................................................................................................27

     2.2 Халқаралық экономика мәні мен оның негізі 

          турлері..........................................................................................................30

         Қорытынды...................................................................................................33

         Қолданылған әдебиеттер..............................................................................34

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

  Ақша-несие саясаты  мемлекеттің экономикалық саясатының  аса маңызда құрамдасының бірі  болып табылады. Қазақстан Республикасында  оны ҚР Ұлттық банкі экономикалық  өсудің тұрақтылығын, жұмыссыздық  пен инфляцияның төмен деңгейін қамтамасыз ету мақсатында пайыздық ставканы, валюта бағамын, өтімділікті, төлем қаблеттілігін және т.б. белгілей отырып, банктердің қызметіне ықпал ету арқылы жүзугу асырады. Сонымен бірге ол ақша жиынын кеңейтуге (несиелік өктемдік) немесе оны қысқартуға (несйелік рестрикция) бағытталуы мүмкін. Ақша-несие саясатын іске асыру үдерісінде экономикалық өсуді ынталандыру және инфляциямен күрес жүргізу арасында тиімді әрекеттер жасау қажеттілігі сөзсіз туындайды. Ақша-несие әдістерінің негізінде осы екі міндетті бір уақытта шешу мүмкін емес, өйткені экономикалық өсуді ынталандыру үшін несиелік өктемдік (арзан, қол жетімді несие, төмен пайыздық ставкалар және т.б.), ал инфляцияны тежеу үшін, керісінше, несинлік рестрикция, яғни ақша жиынын жалпы шектеу қажет. Сондықтан ақша-несие реттеуі оралымды бюджеттік және салық саясатымен үйлесуі тиіс. Нарықтық экономикалы елдерде ақша-несие реттеуінде сан алуан нақты құралдар қолданылады. Қазақстан Республикасында оларға: несиелер бойынша қайта қаржыландыру ставкаларын (есептік ставкалар) белгілеу; банктердің экономикалық нормативтерін белгілеу; ашық рынокта бағалы қағаздармен операциялар жүргізу; міндетті резервтердің нормаларын белгілеу және т.б. жатады.Несие – ақша ресурстарына орасан мол сұранысты қанағаттандыратын негізгі көз. Өзін-өзі қаржыландыру деңгейі жоғары шаруашылық жүргізуші субъектілердің инвестицияларды және ағымдағы өндірістік қызметті жүзеге асыруға меншік қаржысы жетпейді. Қомақты күрделі салымдарды қажет ететін техникалық қайта жарақтандыру мен жаңарту жүргізілген кезде үлкен көлемдегі ақшалай қаражаттың қажеттілігі өте қатты сезіледі. 

 

I.Ақша мәні және несие қатнастарының пайда болуы

 

 

1. Ақша жүйесінің ұғымы және оның түрлері

 

     Ақша жүйесі – әр бір мемлекеттің ақша айналымын ұйымдастыру формасы. Ақша айналымының негізгі компоненттеріне мыналар жатады:

1. Тауар және қызмет көрсету бағасымен анықталатын ұлттық ақша бірлігі.
2. Ақша айналымындағы заңды төлем қаражаты болып табылатын несиелік және қағаз ақшалары, айналым монеталарының жүйесі.
3. Ақша эмиссиясы жүйесі, яғни заңды түрде бекітілген айналымға ақша шығару тәртібі.
4. Ақша айналымын қалыптастыруды басқаратын мемлекеттік ұйымдар.

Ақша айналымы жүйесінің екі негізгі түрі мынадай

1. Металдық ақша айналымының жүйесі, бұл айналымдағы алын және күміс ақшалар. Олар ақшаның барлық функцияларын орындайды, ал несиелік ақшаларды металдық ақшаға еш шектеусіз айырбастауға болады.
2. Алтынға айырбасталмайтын несиелік және қағаз ақша айналымының жүйесі  (бұл жүйеде алтын өзі  айналымнан шығарылған деп есептеледі).

Металдық ақша айналымының жүйесі бейметалдық және   монометалдық болып  бөлінеді.

Бейметалдық ақша ретінде  екі металл – алтын және күміс  қолданылады.

Монометалдық жағдайда ақшаның материалы ретінде тек  бір ғана металл – алтын қолданылады.

Бізгу монометализмнің үш түрі белгілі. Олар:

1.Алтын манеталы стандарт  алтын ақшаның айналымымен және  еш шектеусіз қағаз және несиелік  ақшаның алтын ақшаға айырбасталуымен  сипатталады.

2.Алтын қоспалы стандарт. Ол стандартты алтын қоспаның  бағасына сәйкес келктін, тек  қана көрсетілген сомадағы алтынның құн белгісіне айырбастау мүмкіндігін қарастырады.

3. Алтын девиздік стандарт, ол банкноттарды шетел валютасына, алтынға айырбастауға мүмкіндік  рұқсатының болуы.

1929-33 ж. болған әлемдік  экономикалық дағдарыс монетарлыққа  шек қоиды. Айырбасталмайтын несиелік ақша жүиесі құрыла бастады. Оның ерекше белгілері:

1. Несиелік ақшаның басымдылық жағдайы.
2. Алтынның монетарланбауы, яғни оның айналымнан шығуы.
3. Алтынды банкнотқа айырбастаудан бас тарту және олардың алтындық маңызын жоққа шығару.
4. Мемлекетті және жеке меншік кәсіпкерлікті несиелеу мақсатындағы ақша эмиссиясының күшеюі.
5. Қолма-қолсыз айналымның маңызды кеңеюі.
6. Ақша айналымының мемлекеттік реттелуі.

Ақша айналымын күшейту  немесе тұрақтандыру мақсатында ақша жүиесін түрлендіру ақша реформасы деп аталады.

Ақша реформасының мақсатына  байланысты, ол бірнеше түрге бөлінеді:

а) жаңа ақша жүйесінің  қалыптасуы;

б) эмиссия реті, ақша бірлігінің атауы секілді ақша жүйесінің  біршама түрлендіруі;

в) ақша айналымын тұрақтандыру әдістері.

Тұрақтандыру әдістері:

1. Ақшаны нөлдендіру- құнсызданған қағаз ақшаның жарамсыздығын мемлекеттің хабарлануы.
2. Деноминация – мемлекеттің ақша бірлігінің іріленуі және көрсеткен қатынастағы ескі ақша бірлігінің жаңа ақша белгісіне айырбасталуы.
3. Девальвация – шетел валютасына немесе халықаралық ақша бірлігіне қатысты ұлттық валюта бағасының төмендеуі.
4. Ревальвация – шетел валютасына қатысты ұлттық валютаның төмендеуі.

    Ақша массасы  – бұл жеке адамдар кәсіпоындар,  бірлестіктер ұйымдар және мемлкет  иелік ететін әр халық шаруашылындағы тауарлар мен қызмет көрсетудің айналымын қамтамасыз ететін қолма-қол және қолма –қолсыз, сатып алушылықпен төлем құралының жиынтығы. Ақша массасы құрылымында оның белсенді (актив) бөлімі ерешеленеді. Оған ақша қаражаты, шынайы қызмет көрсететін шаруашылық айналымы жатса, ал енжар (пассив) бөліміне есеп айырылысу құралы ретінде қызмет ете алатын жинақталған ақша, шоттардағы қалдық ақша жатады. Ақша ұсынысын айналымдағы ақша массасы ретінде, яғни қазіргі уақыттағы мемлекетте айналымдағы төлем құралының жиынтығы деп түсінуге болады.

    Ақша ұсынысын  сипаттауға әр түрлі мынандай  жалпылама көрсеткіштер немесе  келесі ақша агрегаттары қолданады.

    М₁- қолма –қол ақша және банктік шоттардағы ақша « қажет болғанға дейінгі»ақшалар;

    М₂- бұл М₁+ коммерциялық щұғыл және жинақ шоттарындағы ақша, әрі мамандандырылған қаржы институттарындағы депозиттер.

    М₃- бұл М₂+ ірі мерзімді салымдар

    L- бұл М₃+ 18айлық өтеу мерзімі бар құнды қағаздар.

    М₁ агрегаттың меншікті ақша деп атайды. Бұл - ақша көлемінің өтемпаз бөлімі. Басқа агрегаттарды квази (жалған) ақша немесе жартылай ақша деп атайды.

    Банк мультиплиакторы  немесе ақша ұсынысының мультипликаторы  банктердің жаңа ақша шығару  арқылы ақша көлемін қаншалықты  үлкейткендігін бағалауға мүмкіндік береді. Оның формуласы:

М= (1/r)x100,

Мұнда r – пайыз түріндегі міндетті резервтік норма, немесе

М=M/R,

Мұнда M – депозиттік өсім, R- резервтік өсім.

     Ақшаға  сұранысоның айналым құралы және  байлықты сақтай ретіндегі екі  функциясынан туындайды. Бірінші жағдайда сату-сатып алу мәмілелерін жасау үшін ақшаға сұраныс (тразакациялық сұраныс), ал екінші жағдайда ақшаға түрлі қаржылық активтерді алу құралы ретіндегі сұраныстың (облигайия және акция) болуы.

   Мәмілелер жасау  үшін қажетті ақшаға сұраныс  қоғамның жалпы ақшалай табысымен анықталады және атаулы ЖҰӨ-ге тура пропорционал түрде өзгереді.Әр түрлі қаржылық активтерді алуға керекті ақшаға сұраныс дивидендтер немесе пайыз түріндегі табыс алуға ұмтылумен анықталып, пайыздық мөлшер деңгейіне кері пропорционал түрде өзгереді. Бұл тәуелділік ақшаға сұраныс қисығында көрініс табады (D_m).

Ақшаға жалпы сұраныс  қисығы халық пен фирмалардың  пайыздық мөлшерлемелері мүмкіндігінше  жоғары болған мәмілелер және акция  мен облигацияларды көрсетеді.

 

 

 

2. Несие түрлері

 

Несие түрлері – бұл  оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық ұйымдастырушылық белгілері  бойынша ең детальданған сипаттамасы, яғни, несиенің іс - тәсірибедегі нақты  қосымшасы.

     а) Қазақстанда  несие түрлері былайша жіктеледі:  несиелену объектінің экономикалық белгілірі бойынша:

      - айналым  қаражатын қалыптастыруға берілетін  несие;

      - негізгі  құрал жабдықты қалыптастыруға  берілетін несие;

      - ТМҚ  аясында шұғыл қажеттілікке, сондай  – ақ, нормативтен тыс қорлардың  аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;

      - өндірістің  маусымдық шығыны аясында берілетін  несие;

      - жол  үстіндегі (жолдағы) есеп айырысу  құжаттары аясында берілетін  несие, аккредитивтер;

      - төлем  несиелері;

      ә) қамтамасыз  етілуі бойынша:

      - жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ – пен, кепілдікпен, сақтандыру келісімшартымен толық қамтамасыз етілген;

      - ішінара  қамтамасыз етілген;

      - қамтамасыз  етілуі болмайтын банкілік .

      б) қайтарылу  мерзімі бойынша:

      - қысқа  мерзімді;

      - орта  мерзімді;

      - ұзақ  мерзімді;

      в) өтелу  тәртібі бойынша:

       - бөліп  бөліп төлеу (мерзімінің ұзарту);

       - бір  жолғы өтеу

       - кезең  сайын бір қалыпты(бір қалыпты  емес) өтеу.

       г)  тәуелді деңгейі бойынша:

      - субстандартты;

      - стандартты;

      - күмәнді;

      - сенімді;

      - cенімсіз;

       - ұзартпалы.

       ғ)  ақылығы бойынша:

       - қалыпты  пайыздық мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі  қалыпты);

       - жоғарғы  пайыздың мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі жоғары);

       - төмен  пайыздың мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі  төмен);

       - пайызсыз.

    

      д) салалық бағыты бойынша:

        - сауда - саттық несиесі;

        - өнеркәсіп несиесі;

      - ауыл шаруашылық несиесі;

      - құрылыс несиесі;

      ж) ашылатын шот түрлері бойынша:

      - жай ссудалық шот бойынша несие;

      - арнайы ссуда шоты бойынша несие;

      - контокорренттік шот бойынша несие;

      - овердрафт бойынша несие;

      - несие желісі бойынша несие.

     Несиенің  айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі сауда мөлшері бойынша тіркелетін ломбардтық несие жатады.

     Ломбардтық  несиені негізгі әр алуан түрлеріне  құнды қағаз кепілдігімен, тауар  кепілдігімен, талап кепілдігімен (жинақ ақша салымы, сақтандыру келісімшарты, ипотека және т.б.) берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы ломбардтық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдалана алады.

     Жаңартпалы  несие ( ағылшынша  revolve – айналыста  болу, кезең сайын ауысып отыру) – сауда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.

     Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие келісімшартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан ресімделген міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ уақытқа созылатын тығыз ынтмақтастығын білдіреді.

     Овердрафт  (ағымдағы банк шотының келісімшарты  аясинда несиелеу) несие ұйымының  шот иесіне, оның ағымдағы банк  шотына қойылатын талап ақшалай  қаражат болмаса, шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған берешегінің түскен қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісімшарт шегіне беріледі.

     Коммерциялық  несие. Несиенің басқа формаларына  қарағанда коммерциялық несие  олардан бұрын пайда болды.  Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады. Коммерциялық несие тауарларды өндіру мен өткізу процесінен тікелей пайда болады. Ол тауарлақ формада беріледі және оның пайдалану шегі болады. Ең алдымен  оның мөлшері шектеулі болады, өйткені әрбір кәсіпкер, әрбір өзге субъект коммерциялық несиені өзінің ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады.Коммерциялық несиені тиісті тауарларды сатып алған кәсіпорындар ғана пайдалана алады.