Халықаралық келісімшарт

Халықаралық  келісімшарт – оның  субъектілерінің арасындағы  құқық пен міндеттерді белглейтін, солар үшін заңды міндетті халықаралық  - құқықтық нормаларды тудыру туралыанық көрсетілген келісім. Халықаралық құқықтың субъектілерінің келісімдерінің 1-ші стадиясы – келісімшарттың мәтінін құрастыру және келісу; 2-ші стадиясы келісімшарттың мәтінінде көрсетілген ережелерді заңды міндетті түрде мақұлдау. Халықаралық  келісімшарт (келісім, пакт, конвенция) халықаралық құқықтың ең негізгі қайнар көзі ретінде танылады. Келісімшарт, ереже бойынша,  жазбаша формада болады. Оның мәтінінің астына қолдар қойылып оны мөрмен бекітеді.

Халықаралық  әдет-ғұрып – ұзақ уақыт қолданудың нәтижесінде әдетке енген және мемлекеттердің санкциялауы нәтижесінде міндетті болып табылатын мінез құлық ережелері.  Ол халықаралық құқықтың да, ұлттық құқықтың да қайнар көзі болып табылады.

Ұлттық құқықта азаматтардың, адамдар топтарының және мемлекеттің  күнделікті  жай ережелерді сақтай отырып  әрекет етуінен, әдеттегі әрекеттерінен әдет-ғұрып туындайды және оларға жалпыға міндетті статус беріледі.

Ал халықаралық құқықта  мемлекеттердің өздері бір-бірінің арасындағы қатынастарды реттейтін халықаралық әдет-ғұрыптарды  тудырады. Осыған байланысты, халықаралық құқықта  халықаралық байланыс жасаған кезде  мемлекететрдің  мінез-құлықтарының  бірыңғай нормаларын белгілейтін бір орталық жоқ немесе болған емес, сондықтан халықаралық қатынастарды келісімшарттық реттеуде  кемшіліктер болуы мүмкін. Осыған байланысты,  әдет-ғұрыптар және салт –дәстүрлер ІМҚ қарағанда халықаралық құқықта  өте зор маңызы бар. Келісімшарт халықаралық құқықтың негізгі қайнар көзі ретінде  салыстырмалы түрде  жақын арада бекіді. Мемлекеттердің өзара қатынастарының даму тарихында  әдет-ғұрып халықаралық құқықтың  бірден-бір маңызды қайнар көзі болып табылады. Бұл тұжыоырым еуропа және азия елдері үшінде ақиқат.  Дипломатиялық, сыртқы сауда қатынастары негізінен әдет-ғұрыптардың көмегімен реттелгенін халықаралық қатынастардың тарихы куәландырады. Ежелгі кезден бастап  халықаралық байланыстарды  жүзеге асыруда  бірнеше рет  қолданылған мемлекеттердің әрекеттерінен  халықаралық қатынастар сферасында  мемлекеттердің  мінез- құлқын реттейтін  кәдімгі ережелер қалыптасты. Оларды  сақтаудағы  мемлекеттің үнсіз келісімі, оларды ұзақ уақыт қолдану, олардың заңды күшін  мақұлдау туралы міндетттемені  өзіне қабылдау  нәтижесінде олар халықаралық құқықтың қайнар көзінің  күшіне ие болды.Олар халықаралық сауда әдет- ғұрыптары деп  деп аталады және   тарапардың   екеуімен  де  орындалатын болады.

Келісімшарт және  әдет- ғұрып  қазіргі халықаралық құқықтың  негізгі қайнар көзі болып табылады.

Қазіргі уақыттағы  халықаралық қатынастарда  халықаралық құқықтың  қ.к. ретінде  халықаралық  конференциялар мен  мәжілістердің қорытынды  актілері  пайдаланылады.

Халықаралық құқықтың  қайнар көзі ретінде  халықаралық-  құқықтық нормалар көрсетілген  конференциялардың және   мәжілістердің  актілері болып табылады. Мысалы,  Европадағы қауіпсіздік  және ынтымақтастық  мәжілістің құжаттары; Веналық қорытынды құжат, 1989 ж., 1990 ж Копенгагенде  болған  мәжілістің құжаты, 1986 ж. Стокгольмде  болған  қорытынды құжат.

Барлық осы   құжаттарда  халқаралық құқықтың   субъектілерінде  мінез-құлық ережелері  бар.  Мысалы, СБСЕ –ның  қорытынды актісі  халықаралық құқықтың  негізгі  қағидаларының ережелерін  дамытты, Европадағы  сенімділікті  нығайту  шараларын белгііледі,  СБСЕ –нің  Стокгольмдік  документі  сенімділік  шараларының    қатарын қатарын кеңейтті.Осы  көрсетілген  актілер  халықаралық құқық болып табылмаса да  міндетті заңды қажеті бар.Осы құжаттар  мінез-құлық ережелерімен қатар оларды сақтауда  бақылау және тексеру  қарастырылған.Халықаралық құқықтық  нормаларды   тудырудың  жаңа  әдісі – халықаралық органдар мен ұйымдардың  резолюцияларын қабылдау. Халықаралық  ұйымдардың  резолюциясының  заңды күші олардың уставтарымен анықталады. Уставтарына сәйкес көптеген ұйымдардың   (рекомендательный)  ұсыну сипатында болады.

1991 жылы  16 желтоқсанда Қазақстан  Республикасының  жоғары сотының  қаулысына  сәйкес  «Конституциялық  заңды іс  жүзіне  енгізу тәртібі туралы», «Қазақстан  Республикасының  егеменді мемлекет туралы» республикасының сәйкес  заңнамалары мен  басқа да  нормативті  актілер қабылдағанға  дейін СССР-дің  заңнамаларының  нормалары қолданылуы  мүмкін,  себебі, олар   Қазақстан  Республикасының   заңнамаларына  және басқа актілеріне  қайшы  келмейді.

Келісімшартты  нормативті актілерден  мына   ерекшеліктерімен ажыратылады:

1) Келісімшартпен қарастырылатын  мінез-құлық  тәртіп ережесін  тек қана  оның  қатысушылары орындауға  міндетті;

2) Келісімшарт  тең  құқықлық мүмкіндіктері бар  субъектілер арасында  қалыптасқан  қатынастарды реттейді.

Әкімшілік  келісімшарт  әкімшілік құқықтық  қатынастардың  заңды  формасы  болып табылады.

Ол келісім шарт болуы  мүмкін:

1) Әкімшілік қатынастарды  реттеу қажет;

2) Міндетті субъект ретінде мемлекеттік  басқару  органы  болатынын білу  қажет;

3) Мемлекеттік  басқару  органдарының  атқарушы  басқару  функцияларын (қызметін) жүзеге  асыру;

4) Басқару  органдарының  құзырлығын (компетенциясын)  анықтайтын  құқықтық  нормалармен  қарастырылған  нәтижеге  жетуге  бағытталған  тараптардың  келісімі  болу керек;

5) Заңды  факт ролінде кіру қажет, соның  күшінде  ӘҚҚ-с туындайды, өгереді  және  жойылады.

Құқықтық құбылыс  ретінде  ӘҚ-тың   ҚК – дерін  ары қарай оқып зерттеуді  және  терең игеруді қажет  етеді.

1993 ж. 13  тамызда  шығарылған, ол Қазақстан Республикасындағы  акционерлік қоғамдармен Инвестициялық  қорлардың   құнды қағаздарын  шығару  және тіркеу  туралы  инструкция  бекіткен.

ҚР  Конституциялық  Кеңесі  (Конституционный  Совет  РК) заң  шығарумен  қатар кез  келген  нормативті  актіні  Конституцияға  сәйкес емес  деп  тануға  және  осы  Нормативтік  актінің  негізінде  туындағанбарлық құқықтық қатынастардың барлығының күшін жоя алады. Сондықтан Конституциялық Кеңестің нормативті қаулылары ӘҚ-тың ҚК болып табылады.

Жоғарғы соттың нормативті қаулыларын ӘҚ-тың ҚК-деріне жатқызуға болады егер осы қаулылар мыналарға қатысты болса:

a) Әкімшілік  істерді  қарастырудағы  практиканы  жинақтап  қорытса;

в) Әкімшілік  заңнаманың  құқық  қолдану  практикасын  жетілдірсе;

Әкімшілік құқықтың ҚК–нормативті актілерінің -заңды күшінің дәрежесі бойынша классификациясы осындай. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес және Қазақстан  территориясындағы қалыптасқан практикаға сәйкес. Әкімшілік құқықтың қайнар көзі ретінде   халықаралық актілер танылады, мысалы, 1966 ж. 16 желтоқсанда шыққан азаматтық және саяси  құқықтар туралы

халықаралық пакт және 1948ж. 10 қыркүйекте шыққан  адам мен азамат құқығының  жалпыға ортақ декларациясы.

Құқықтық әдет-гұрып. Бұл құқықтың негізгі қоғам тарихында мемлекеттін қалыптасу кезеңінде өмірге келген күқық иысаны. Әдет-ғұрып нормалары адамдардыц қарым-қатынасында көп жылдар пайдаланып, өмірде жан-жақты тексеру, тәжірибе арқылы қалыптасты. Мысалы: Ману заңы, орыс правдасы, "Қасым хан-ның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" т.б. Әдет-ғұрып нормалары арқылы қазіргі кезеңде де дамушы елдерде біраз қарым-қатынастар реттеліп, басқарылып жатады.

Әдет-ғұрып нормаларды қолдану  жөнінде басым түрде бір пікір  жоқ. Біраз мемлекеттер қарсы пікірде. Әлем көлеміндегі елдердің көпшілігі бұл нормаларды пайдаланып келеді. Оның ешқандай зияндығы жоқ деуге болады. Әдет-ғұрып нормаларын қолдануға мемлекеттік органның нұсқауы немесе рұқсат болса ол нормалар құқықтық әдет-ғұрыпқа айналады.

Әдет-ғұрыптың бірнеше түрі бар: әдет, әдептіліқ т.б. Әдет -адамның қажеттілігіне айналып қалыптасып қетқен тұрақты әрекет. Ешбір адам өмірге жақсы немесе жаман әдетпен келмейді. Әдет өмір жемісі, тәрбие нәтижесі. Әдет жағымды, жағымсыз бо-лып екіге бөлінеді. Әдеттілік — моральдық нормаларды жақсы орындау. Әдептілік өте қажетті қасиет, сезім мөлшерінің негізгі белгісі. Әдеттілік ата-ананы қүрметтеу, үлкенді сыйлау, шыншыл, әділетті болу сияқты жалпы халықтық нормаларды да дұрыс атқара білуді керек етеді. Әдет-ғұрып нормалары ресми заңдармен қатар қолданылады және бұл нормаларды бұзушылар жауапқа тартылады.

Прецеденттік  құқық нысаны — белгілі бір іске байланысты қабыл-данған шешім және бұл шешім кейін соған үқсас істерді қараған-да басшылыққа алынып отырады. Оның екі түрі бар: а) соттық прецедент; ә) әкімшілік прецедент (басқару органдарының шығарған шешімі).

Түсінігі мен түрлері.

Халықаралық жария құқықтың әлі күнге дейін жалпыға танылған, бірыңғай қайнар көздерi турлерінің тiзiмi жоқ екенін айта кету қажет. Бұл тізімінің бiр нұсқауы ретiнде, БҰҰ Халықаралық сотының Статуты пайдаланылуы мүмкін. 38-бабында халықаралық құқық кайнар көздерiнiң санаттарын көрсетедi. Бiрiншiден, олар халықаралық шарт, халықаралық әдет-ғұрып пен құқықтың ортақ кағидалары. Екiншiден, құқықтың нормаларды аныктау үшiн көмекшi туралы ретiнде – сот шешiмдерi мен доктрина келтiрiледi. Біздің негiзгi назарымыз, сол аталған қайнар көздердің санаттарына белiнетiн болады. Сонымен бiрге, соған қоса біржақты актілердің маңызын, сондай-ақ iшкi мемлекеттiк заңдар мен халыкаралык құқықтық қайнар көздердің мәселесiне байланысты сот шешімдерінің маңызын сипаттаудың кажетті екендiгiн айтамыз. Халықаралық құқықтың жеке қайнар көздерiн қарастырудан бұрын, мына сұракка жауап берелiк – құқықтың қайнар көзі (мұнда халықаралық құқық жайындағы айтылады) сапасының аса зор маңызға ие болып отырғандығы нелiктен? Оның жауабы: осындай жагдайларда (бiрiншiден, мұндағы халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы даулар), халықаралық құқықтың сәйкес нормаларына сүйене отырып, өзiндiк позицияны негiздеудiң өзi өте қажет, ал оның, халықаралық құқық қайнар көзінің қандай да бiр түрінің шеңберінде объективтiленгенi қажет. Осыдан туатын сұрак – сол, не өзге де бiр акті, халықаралық құқықтың заңды қайнар кезi бола ала ма? (Мысалы, халықаралық шарт, әдет-ғұрып немесе жалпы құқық қағидасы түрiнде). Бұл сұрақтың шешiмiнен, халықаралық құқық субъектiсiнiң құқыққа тартымдылығынын қанағаттануы (немесе қанағаттанбауы) байланысты. Сондықтан да бұл сұрақтың өзi манызды тәжірибелік мәнге ие болып саналады.

Қазіргі таңдағы халықаралық  құқықтың негізін салушы қайнар көздердің  бiрi болып – халықаралық шарт танылады, дегенмен жогарыда айтылғандай, халықаралық құқықтағы негiзгi реттестiрушi тәсілі болып-халыкаралық құқық  субъектiлер еркілерінің санасу тәсiлi саналады, онын өзі, халықаралық  шартты бекiту кезінде айқын көрiнедi. Халықаралық құқық қайнар көздерi ретiндегi халықаралық шарттың нормалары, халықаралық әдет-ғұрыптар секiлдi калыптасатын нормаларға қарағанда, қалауымызға жақын, дсгенмен де, “халықаралық шарт” ұғымы халықаралық әдет-ғұрып ұғымына қарағанда әлдеқайда анық болып табылады, даулы жағдайда, сол тәртіп ережелерінің әдеттегі құқықтық норма ретiнде барын дәлелдеудің өзiнде қиынға түседi (яғни сәйкес өлшемдер бойынша). Халықаралық шартқа байланысты мәселелер қазiргi кезде негiзгi үш келiсiмдермен реттеледі – 1969 жылғы Халықаралық шарттар құқығының Вена Конвенциясымен, 1986 жылғы халықаралық ұйымдар арасындағы немесе халықаралық ұйымдар мен мемлекеттер арасындағы халықаралық шарттар құқығы туралы Вена Конвенциясымен, сондай-ақ 1978 жылғы халықаралық шарттарға қатысты, мемлекеттердiң құқыққа иеленушiлiк жайындағы Вена Конвенциясымен реттеледi. Олардын ішіндегі ең маңыздысы болып, 1969 жылғы Конвенция танылады. Осы құжатқа сәйкес халықаралық шарт деп – мемлекеттер арасындағы жазбаша түрде бекiтiлiп, мұндай келісімнің бiр құжатта не бiрнеше өзара байланысы бар құжаттарда бар болуына, не оның нақты аталуына қарамастан, халықаралық құқықпен реттелетін халықаралық келісім түсіндірілуі мүмкін.

Халықаралық шарттағы жактар тек халыкаралык құқық субъектiлерi ғана бола алады, сонымен бгрге мемлекеттер  осыган шектеусiз қатыса алады. Бұған  мысал ретiнде, халыкаралык құқық  кабіеттiлiгi шектелген, жүргiзушi субъектілер  ретiндегi – халықаралық ұйымдардың құрылтай шарты мен жарғысына  байланысты, ал федерация субъектiлерi – федеративтi мемлекеттің iшкi заңдарына  байланысты және т.б.  Халықаралық  шарт, екі жақтың келiсiмiн белгiлi мәселелері бойынша бiлдiредi, басқаша  айтқанда, заңды мiндеттiлiктiң оған, екі жактың келтiруiмен жүзеге асуы қажет, демек барлық жақтарымен келтiрiлуi қажет. Егер де халықаралық шарттың  немесе онын кандай да бір бөлiмiне қатысты  жақтардың келiсiмiне негiзделген  күдiк болған жағдайында, сол шарттың  занды әрекетін дауға салып шешуге болады. Тағы бiр айта кететін жағдай, мемлекеттер өз тәртiбiн, сондай-ақ өзінің iшкi мемлекеттiк зандарының актiлерiне сәикес, халықаралық шартты дайындау, бекiту, оны орындау мен заңды  күшiнiң токтатылуына катысты мемлекет атынан кызметті жүзеге асыруға кұзірет  бар органдар мен жақтардың тәртiбiн  қалыптастыра алады. Халықаралық шарттар  мен оларды бекiтушi мемлекеттер, сол  не өзге мемлекеттің ұлттық құқығына бағынышты бола алмайды. Халықаралық  құқықтың қайнар көздері ретiндегi халықаралық  шарттардың жалпы сипатының шеңберiнде, өзге де оларға ұқсас сипаттарынан айырмашылықтарына назар аударудың  кажетті екендiгiн санай аламыз, яғни мұндағы халықаралық құқық  субъектiлерi мен жеке тулғалар арасындағы шарттарды, джентльмендiк келiсiмдерi мен саяси ойлары жайлы мәлiмдемелерiн  айтса болады. Мемлекеттер мен  жеке тұлғалар арасындагы шарттар (халықаралық  ұйымдар арасындағы шарттар сирек  жүредi), шетел занды және жеке тұлғалары, халықаралық жеке құқық саласына тән нәрсе. Сондай-ақ оларды халықаралық  шарттар ретiнде мойындау меселесінің  өзi өте жиi байкалады. Әдеттегідей, ұлтаралык, компаниялармен жасалатын  мемлекеттердiң шарттарына қатысты  мәселесі бойынша. Мұндай мойындаудьң  беретiнiне және ұлтаралық компания үшiн оның қандай маңызы бар? Жауабы өзi айтып отырғандай, онда бұл келiсiм  мемлекеттің ұлттық юрисдикциясының  саласынан шығуы қажет, яғни ұлтаралық, компаниямен болған келiсiм жақтары (демек халықаралық құқықгық ережелерге, халықаралық кағидаларға бағынышты  болуы мүмкін). Бiрiншiден, pacta sunt servanda кағидасына, (яғни – “шарттар орындалуы  тиіс” дегенін бiлдiредi). Осындай  шарттан туындайтын даулар да, аталған  мемлекеттің ұлттық соттарында емес, өзге жолдармен шешiлуi қажет. Устем  етушi пiкiрге сай, осы тарау авторының  өзi бөлiп керсетiп отырғандай, мұндай шарттар, қайткенмен де халықаралық  болып саналмауы қажет. Біржакты пiкiрге бұл мәселе бойынша, елi де болса өз максатына жете койган емес. Оның күрделiлiгi, мемлекетгердiң “интернационалдандырылған” деп аталатын жеке тұлгалармен шарттарының  әр түрлi болып келуiмен күшейе түседi. Жоғарыдaғы шарттар бойынша оларға қолданылатын құқық сондай-ақ олардан  пайда болатын құқықтық катынастар үшiн – халықаралық түpi болып  табылады немесе былайша делінетін  “құқықтың жалпы қағидалары немесе тек осы шарттың ғана нормалары  болып табылады (бiр жақтың ұлттық құқығы емес). Бiздiң пiкiрімiзге сай, мұндағы айтылып отырган мәселе қайткенмен де халықаралық шарттар  жайында емес, шетел элемент; бар  жеке құқықтық келiсiм-шарттарың (контрактiлердiң:) арнайы түрлерi жайында айтылады. Джентльмендiк  келсiмдерге келетін болсақ, мұнда  көптеген ғалымдардың пікipi бойынша, жеке тұлғалар арасындағы ауызша түрдегi келiсiмдiлiгi жайында айтылады, әдеттегідей  өз мемлекеттерін халықаралық аренада  таныстыру құқығына ие болады. Аталган  келiсiм, мемлекеттер үшiн мiндеттi түрдегi занды салдарға әкеп соқтырмауы қажет.