Автор: Пользователь скрыл имя, 01 Ноября 2012 в 20:42, реферат
Естілік тұрғысынан алғанда прогресс идеясы өздігінен-ақ айдан анық секілді көрінеді, өйткені прогреске ұмтылыс біз орынды деп қабылдайтын ұмтылыстардын бірі, себебі ол кең таралған және оның мәнісі анық секілді көрінеді. Ал іс жүзінде прогресс идеясы жүздеген жылдар бойында, өзінің мазмұнын біртіндеп байыта және осы заманғы күрделі мағы-насына ие бола отырып қалыптасты. "Прогресс" үңымынын интеллектуалдық кайнар көздерін алыс өткеннен іздеу керек - өйткені ол антик заманньщ өзінде-ақ төтенше үлкеи салмакқа ие болған.
2. ПРОГРЕСС ИДЕЯСЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ .
Идеянын қысқаша тарихы.
Естілік тұрғысынан алғанда прогресс идеясы өздігінен-ақ айдан анық секілді көрінеді, өйткені прогреске ұмтылыс біз орынды деп қабылдайтын ұмтылыстардын бірі, себебі ол кең таралған және оның мәнісі анық секілді көрінеді. Ал іс жүзінде прогресс идеясы жүздеген жылдар бойында, өзінің мазмұнын біртіндеп байыта және осы заманғы күрделі мағы-насына ие бола отырып қалыптасты. "Прогресс" үңымынын интеллектуалдық кайнар көздерін алыс өткеннен іздеу керек - өйткені ол антик заманньщ өзінде-ақ төтенше үлкеи салмакқа ие болған. Кристофер Доусон прогресс идеясын "біз-дің өркенияттын жүмыс діні" деп атады, ал Роберт Нисбеттің сөзі бойынша, "үш мың жылдық бойында батыс өркениятында бірде бір идея прогресс идеясы секілді неғүрлым маңызды, немесе нақ сондай маңызды болған емес".
Тегінде, осынау феноменді түсіндіру нақты болмыс пен тілектер арасында, өмір мен арман арасында баяғыдан бар алшақтық жататын адам болмысының іргелі сипатгамала-рында жатқан болуы керек. Бәлкім, адамдардың қолындағы иәрсе мен қолында болуын қалайтын нәрсе арасындағы, олар-дың шын мәнінде кім екендігі мен кім болғысы келетіні арасындағы түрақты қарама-кайшылық ұдайы аш, ұдайы қанағаттанбайтын, үнемі ізденуші және бір нәрсеге ұмтылушы адамзат табысының кілті қызметін атқаратын болар. Прогресс тұжырымдамасы, жақсы дүниеге үмітті болашакқа қалдырып және оның келуі кепілді екендігіне, немесе, бері салған-да, мүмкін екендігіне сендіріп, осынау экзистенцнялық шие-леністі жұмсартады. Аталмыш мағынада ол баршаға ортақ әлдене адамдық қажеттіліктті қанағаттандырады және, күні кешелергі барлық күмәндар мен скептизмге қарамастан, тегінде ұзақ уақыт бойы бізбен бірге қалатын болар. Сиднсй Поллард мәлімдегеніндей, дүние бүгін де прогреске сенеді, өйткені оның бірден-бір баламасы баршаға бірдей торығу болар еді.
Прогресс идеясының алғашқы "өркендерін" көне грек тарихынан табуға болады. Гректер дүние өз бойындағы әлует-ті үнемі аша отырып, өсу процесінде болады, өзінің қоз-ғалысында ол нақты болмысты жақсарта отырып, дәуірдің белгіленіп қойған сатылары арқылы алға қарай ілгерілей береді деп білді. Платон (б.д.д. 427-347 жылдары) өзінің "Зандарында" ұрықтан неғұрлым дамыған пошымдарға қарай жылжи беретін әлеуметгік ұйымның жетіле тусуі туралы толғанды. Аристотель (б.д.д. 384-322 жылдар) өзінің "Саясатында" саяси мемлекеттің отбасынан және бастапқы қа-уым грек каламемлекеттеріне (полис) дейінгі эволюциясын ізерлеп шығып, полистерді мінсіз саяси кұрылыстар деп қа-растырды. Протагор (б.д.д. 481-411 жылдар) варварлық тайпалардан бастап дамыған өркениятпен аяқталатын мәдениет-тегі прогресті егжей-тегжейлі қалпына келтірді. Сонымен бірге, осынау үш авторда дүниені, соның ішінде, оның әлеуметтік, саяси және мәдени қырларын одан әрі жетілдіре түсу мүмкіндігі туралы қатты күмән болды. Прогресс идеясының екінші қайнар көзі еврей діни дәс-түрінде жатыр. Пайғамбарлардын інжілдік арман-тілекте-рінде тарих келбеті қасиетті, құдай ырқы немесе жазмыш жетелейтін, және, демек, әу бастан белгіленген, кері бұрыл-майтын және қажетті процесс ретінде бейнеленген. Адамзат тарихы нақты, "жер бетіндегі" оқиғалар арқылы ашып көр-сетіледі де, осылайша бізді болашақтағы шарықтау шыңына - "алтын ғасырға", "мәңгілік патшалыққа", жұмақка жете-лейді. Тарих "жоғарыдан" берілген нұсқаулардың арқасында өзінің бағытын белгілеп, жолдарын таңдайды; оның таңдаған жолы прогресті, өйткені ол біртіндеп және таймастан, соңғы көрінісіне жақындап келеді. Харизмасы бар пайғам-барларға, діни көсемдерге, осынау кұдайлық тарихи бел-гілерді оқып, жер бетіндегі оқиғалардың барысы мен нәти-жесін болжап айту касиеті берілген.
Екі бағыт та гректік және еврейлік бағыттар - иудей -христиан дәстүрінде бірігіп, ол кейінгі көптеген ғасырлар бойы батыс мәдениетінің иесі болып келді. Осылай бірегей қоспа Августин Блаженный (б.д.д. 354-430 жылдары) бәрінен толық көрсетілген. Кеңінен қабылданған тәпсірге сәй-кес прогресс идеясы жазмышқа христиандық сенімнің дүниауи нұсқасы болып табылады.
Орта ғасырларда прогресс ұғымына кейбір жаңа элемент-тер қосылды. Шартрдан шықкан Бернард пен Роджер Бэкон (1214-1292) осынау тұжырымдаманы идеялар өрісіне қолданды. Олар уақыт барысында адамзат білімі біртіндеп байи және жетіле түсіп, қордалана береді деп жариялады. Шартрдан шыкқан Бернардқа тиесілі және әлдеқайда кейін Исаак Ньютон кеңінен таратқан, алыптардың иығында түрған ерге-жейлілермен теңеуді осы заманғы ойшылдарға да қолдануға болады, өйткені өздерінің ізашарларының кемеңгерлігін жиып-теріп алған олар неғүрлым жақсы әрі алысты көре алады. Олар тіпті бойы жағынан алып болмаса да, бәрібір білімі жағынан өздеріне дейін болғандардан күштірек. Білім үнемі де бірте-бірте дамып, жетіле береді деп долбарланады. Орта ғасырларда "әлеуметгік утопиялардың" - идеалданған, жер бетіндегі жұмактың, біз болашақта қол жеткізетін мінсіз қоғамның мінсіздендірілген,қорытылған бейнелерінің алғашқы,қиялдағы нобайлары пайдалы болады. Роджер Бэкон, Ноахим Фиорский,басқа да ойшылдар суреттеген және одан кейінгі ғасырларда әбден-ақ дағдылы нәрселерге айналған әлеуметтік утопиялар адамзат ілгеруге тиіс бағытты анықтап береді. Олар замананы мінсіз,утопиялық бейненің жарқын фонында сынап,осы мағынада прогрестің бастапқы өлшемінің негізін қалады.
Прогресс идеясы ұлы географиялық жаңа жерлер ашу дәуірінде қызықты бір бетбұрысты бастан өткерді,сол кезде адамзат қоғамдары, мәдениеттер,саяси және экономикалық жүйелер біртұтас бүтінді құрамайтыны анықталды.Дүниенің әртүрлі бөліктеріндегі әлеуметтік тәртіптердің орсан зор сан алуандығы тіршілік ететіні айдан анық нәрсеге айналды. Алайда,адамзаттың бірлігі идеясын сақтау және оны қажетті ілгерілету үшін шашыраңқылық ерекшке тұрғыдан түсіндірілді: атап айтқанда, көп нұсқалалық түрлі қоғамдар жеткен даму сатыларының әрқилығынан туындайды деп пайымдалды.Олардың неғұрлым қарадүрсіндері ерте сатыларда мешеулеп қалып, неғұрлым дамыған қоғамдарға олардың өткенін көрсетіп отыр, ал неғұрлым өркенияттанғандар,неғұрлым жоғары сатыларға жетіп алып, қарадүрсін қоғамдарға өздерінің болашағына көз жүгіртуді ұсынғандай болды. Осылайша,барлық қоғамдар қозғалатын ортақ траекторияның бар екендігі мойындалатын. Бұл арада мынадай теңеу орынды: барша бір шыңға, бірақ әртүрлі жылдам-дықпен және әртүрлі табыспен шығады; немесе, барша бір сатыда, бірақ әртүрлі баспалдақта тұрады, траекторияның ұшында (не сатысьшың ұшар басында) ең кемелденген және өркенияттанған батыс коғамдары тұр. Бұл бейне сан алуандықты ең қарапайымдарынан бастап ең кемелденгендеріне дейн (мұндай Батыс Еуропа халықтары, дау жоқ, өзде-рін санайды) барлық халықтардың "саналуандықты біртұтас, уақыт барысында реттелген дүние жузіндегі прогресінің тұжырымдамаланған гомогендігіне айналдыру" әрекеітерінін натижесі болды. Әлеуметтік өзгерістер теорияларьшының көпшілігіне тән этноцентристік соқыр сенімдердің, батыс цеянтризімінің немссе неғүрлым өзіндік ерекше еуропоцентризм мен американ центризмінің ұзақ тарихы нақ сол кезде басталғаны кездейсоқ емес,
Ағарту дәуірі прогресс
Ақыр соңында, біз XIX ғасырға таядық, оны біреулер "прогресс дәуірі", енді біреулер-"прогресс идеясының сал-танаты" деп атайды. Прогресс идеясы философиада үйреншікті нәрсеге айналды, әдебиетке, өнерге және ғылымға енді. Романтикалык оптимизм рухына адамның парасаты мен күшіне сенім ілесе жүрдьі. Ғылым мен технология коғам-ның ұдайы жақсара түсуіне кепілдік бере алатын сықылды көрінеді. Осыдан интеллектуалдык ауан өзінің бейнесін жаңа пәнннің - әлеуметтанудың пайда болуынан тапты, оның не-гізін калаушылар прогрестің төл нұсқаларыньш талдап әзірледі. Сен-Симон (1760-1825) мен Огюст Конт парасат прогре-сіне шұқшиды. Олар ойлау жүйесінің тұрпатты стильдері өзгере отырып, үш сатыдан: теологиялық, метафизикалық және позитивтік сатылардан өтеді деп пайымдады. Соңғы саты, шындығында, ғылымның - эмпиристік. білім фактыларына бағдарланған, түсіндіруге, болжап айтуға және практикалык ұсыныстар беруге кабілетті ғылымның сатысы болып та-былады (Контгың Savоіг, роиг ргevоіг, роіг ргеvеnіг" деген атақты сөзін еске түсірейік). "Позитивтік" ғылым адамзат ойы жетістіктерінін тәжі ретінде қарастырылды. Герберг Спен-сердің гипотезасы бойынша, табиғаттағы прогресс те, коғам-дағы прогресс те эволюцияның баршаға ортақ принципіне бағынады. Оның көзқарасы бойынша, екі саладағы да же-текші езгеріс құрылымдық жәпе қызметтік жіктелу (ішкі ұйымдасу мен қызмет ету күрделілігінін өсуі) принципі бо-лып табылады. Карл Марксқа коммунистік болашақтың уто-пиялық картасын жасау тиесілі, оның ойынша, оған тек кана қаналушы таптардың азатгық күресінің, өндіргіш күштердің (технологиялардың) өсуі беретін мүмкіндіктерді пайдалану-дың арқасында ғана қол жетеді. Тапсыз, коммунистік қо-ғамға қарай қозғалыс бірқатар әлеуметтік революциялар ар-қылы өтуге тиіс. Макс Вебер (1864-1920) қоғамдық өмір мен әлеуметтік ұйымды ұтымды етудің (есептеп алу, пайдала-натын құралдарды ұмытпау, тиімділіктің басымдығы, эмоиия-лар мен дәстүрлерді ығыстыру, бюрократиялык басқарудың кісіге телінбеуі, анталап тұрған тенденциясына назар аударды, аталмыш тенденцияны кғам козғалатын негізгі бағыт деп санады. Эмиль Дюркгейм (1858-1917) өсіп келе жатқан еңбек бөлінісін және коғамнын барлық мүшелерінің өзара тиімді, өзара толықтырушы үлесіне сүйенетін "табиғи ынтымақ " арқылы осы процеске ілесе жүретін кірігуін көрсетті. Тек Фердинанд Тённистің (1855-1936) жұмытстарында ғана өзгерістер табиғатының прогрестілігіне тұңғыш рет күмән келтірілді. дамудың жанама теріс эффекттлері туралы ой естілді. Ол ерте дәстурлі қоғамдастықтың (Gemeinshaft) соны алмастырғанда осы заманғы индустрияландырылғаи және кенттелген қоғаммен (Gemeinshaft) салыстырғандағы артықшылықтарыға назар аударды. Бұл прогресс идеясынан кең таралған түңілуді туғызып, "жоғалған ортақтастықты" іздестіруге талпындырады, бұл ізденіс тұтас бір ғасырға созылды.
Прогресс тұжырымдамасы біртіндеп өте күрделі, көп өл-шемді сипатқа ие болды да, осы заманға түріне жақындады.
Прогрестің анықтамасы
Прогресс идеясы бағытталған өзгсріс моделіне және даму теориясының кейбір нұсқаларына қисынды кірігеді. Құры-лымдық функционализм мен циклдық теорияларға келсек, аталмыш идея олармен қиын ұштасады. шынындада, қоғам тұрақты болып калса, ол ілгерілеуде, яғни, жақсы бола түсуде деуде мағына жоқ. Классикалық құрылымдық-функция-лық амал әлеуметтік жүйелердің тепе-теңдігіне негізделген, ал циклдық теориялар тек тұйыкталған циклдарды, белгілі бір уақыттан кейін басталған жеріне қайтып оралуды ғана кореді. Прогресс тұжырымдамасы тек өзгеріс идеясымен (яғни, қоғамныц ішіндегі ғана емес, оның өзінің өзгерістері) ұштасқанда қандай да бір магынаға ие болады. Роберт Нисбетке сүйеніп, прогресті адамзат қорқыныштың, мәдениетсіздіктің, надандыктың бастапқы жағдайынан өркенияттың неғүр-лым жоғары деңгейлеріне көтеріле отырып, баяу, біртіндеп және ұзак узқыт бойы шыққан биігі дейтін идеямен анық-тауға болады. Бұндай қозғалыс кездейсок ауытқуларға қара-мастан, қазір де, болашақта да жалғаса береді.
Осы анықтаманы неғүрлым мұқият қарастыралық. Про-гресс тұжырымдамасы талдаушылық дәлдігін сақтауы үшін, оны бірнеше басты компоненттерге бөлу қажет: 1) сызық бойымен өте беретін және өткеннін, бүгіннің және болашақ-тың үздіксіздігін қамтамасыз ететін уакыттың кері оралмай-тындығы ұғымы. Прогресс, байыбвна барғанда, өткен мен
қазіргінің (қол жеткен прогресс) немесе казіргі мен бола-шақтың (топшыланатын прогресс) арасындағы оң ыңғайда бағаланатын айырма; 2) бағытталған қозғалыс ұғымы, онда бірде-бір саты кайталанбайды, ал әрбір негұрлым кейінгі саты топшыланған ақтық ахуалға кез-келген неғұрлым бұрыңгы сатыдан жақьн тұрады; 3) кумулятивтік прогресс цдеясы, ол не әсте-әсте үдей түсу, не мезгіл-мезгіл сапалық "секіріс-тер" аркьшы революциялық жолмен өтеді; 4) процесс жүріп өтетін тұрпаттық "қажетті" сатылар (фазалар, дәуірлер) ара-сындағы айырма; 5) процестің ерекше бөліп көрсетілетін "эндогендік" (ішкі, имманенттік) себептері олар өзгерістер болып жатқан) коғамнын өздігінен козғалатын (автодинами-калық) сапада, яғни , ішкі мүмкіндіктерін ашатын сапада көрінеді; 6) процестің тоқтатыла немесе жоққа шығарыла алмайтын сөзсіздік, қажеттілік, табиғилық сипатын мойындау; 7) жақсарту, ілгерілей түсу, жетілдірілуі ұтымдары, олар әрбір келссі сатының алдындағы сатыдан жақсы екендігін бейнелейді. Бұл орайда ақтық сатының шыңы бақыт, молшылық, бостандық, әділеттілік, тендік секілді және тағы басқа құндылықтардың толық іске асырылуы болады деп күтіледі. Соңғы пайымдау прогресс әрқашан құпдылықтармен үй-леседі деуге мүмкіндік береді, яғни, таза суреттемелі, егжейтегжейілі, объектив ендірілген тұжырымдама емес. сір ағасы кұндылықктық категория. Бір ғана процесс топшыла-натын құндылықтың артық көрінуіне карай әртүрлі баға-лана алады, олар әртүрлі индивидтерде, топтарда, таптарда, ұлттарда мүлдем әрқилы... Демек, біз: прогресс кім үшін және кандай түрғыда деген сұрақты үнемі койып отыруымыз керек. Егер абсолютті прогресс болмайтын болса, онда әркашан прогрестін өлшеушісі немесе өлшемі ретінде қа-былданған құндылықтар шкаласы қажет. Бірзақ, бұл сондай құндылықктарды таңдау толығымен субъективті деген сөз бе? Абсолюттік релятивизм тұзағына түспеу керек. Құндылықтардың салыстырмалылық дәрежесі әрқилы болуы мүмкін. Бір полюстен біз тегінде, адамдардың көпшілігі келісетін және прогрестің абсолюттік өлшеміне бәрінен жақын деп қарастырыла алатын параметрлерді таба аламыз. Біз үшін ең жоғары құндылық болып табылатын адам өмірінің өзін алайық. Алайда прогресс өлшемін тандау едәуір дәрежеде тінге тәуелді болатын салалар бар. XIX ғасырда және XX ғасырдың көп бөлігінде иидустрияландыру, кенттендіру, жаңғырту прогрестің синонимдері деп саналды, әрі тек таяуда ғана олардың тым тереңге кететін зардаптары (халқының шектен тыс көбеюі, аузы-мұрнынан шыққан аэрофорттар, автострададагғы кептелістер, тауарлардың артық өндірілуі және т.б.) болуы мүмкін екендігі және жақсы заттар тым жиіркенішті жанама эффект (ресурстардын бейберекет жұмсалуы, тіршілік өрісінің ластануы мен бұзылуы, өркенияттың сырқаттары) беруі мүмкін екені анықталды. Мұның үстіне бір саладағы прогресс көбіне-көп тек басқа бір саладағы регресс есебінен ғана мүмкін болатыны айдан анық болып шықты. Қазір Шығыс және Орталық Еуропаның елдерінде өтіп жатқан демократияландыру, кәсіпкерлікті және еркін базарды дамыту жұмыссыздық пен қайыршылықтың өсе түсуі, әлеуметтік тәртіптің босаңсуы, қылмыстылық пен заң бұүзушы-лық деңгейінің артуы, локалдық жанжалдар, бетімен кету және бұқаралык мәдеииеттің кеңінен таралуы ілесе жүруде. Интеллектуалдық. ұзақ кезеңінің өн бойында көптеген ойшылдар - Томас Мордан Мао Дзедунға дейін және Платоннан Марксқа дейін - қоғамның барлық деңгейлерінде оның барлық мүшелері бір мезгілде прогресті сақтауға және сайып келгенде толық әрі баршаға бірдей гүлденуге жетуге болады дегенге сенді. Олар мінсіз қоғам бейнелерінің суретін салды, әлеуметтік утопиялар жасады. Прогресс Жаңа жарасым, мыңжылдық патшалық, Күн Қаласы не коммунизм болсын бәрібір мінсіздікке, утопияға жақындау деген сөз болып шықты. Сонымен бірге, ғалымдардың арасында прогрестің әр-қилы өлшемдерінің ұштаспайтыны, амбиваленттілігі және сәйкеспейтіндігін аңғарып, өзге, неғұрлым өзіндік ерекше өлшемдерді ұстанатындары бірталай. Олар әлеуметтік өмір-дің өздерінің көзқарастары бойынша баршаға бірдей маңыз-ды жақтарын, қырларын таңдайды да, прогресті соларға сәй-кес аяықтайды. Біреулер үшін басым сала дін, сондықтан да адамзатты құтқаруға жетелейтін рухани және моральдык прогресс ең маңызды деп қарастырылады. Екіншілері үшін бәрінен маңыздысы білімнің дүниауилығы және демек, "позитивтік" ғылымға жетелейтін білім прогресі шешуші болып шығады. Үшіншілері күнделікті өмір өрісіне шұқшияды және бар прогрестің аса маңызды қыры ретінде қолдағы ортақтықтарды нобайлау мағынасында әлеуметтік байланыстар, түйінделудің, ынтымақтың, "лигатурлардың" маңыздылығын атап өтеді. Төртіншілері, ең бастысы саясат өрісі деп санап, бостандық өлшемдерін ұсынады; және де теріс олшемдерін де, яғни индувидиалдық озін-өзі көрсетуіне және өзінің ойлағанын іске асыруына мүмкіндік болу үшін шектеулерден, кедіргілерден бостандықты да; төл қоғамы мен оның қалыптасуына ықпал ету үшін оң ыңғайдайғы бостандықты да ұсынады.