Қазақтар және қазақ тілі туралы

Қазақтар және қазақ тілі туралы

Қазақ тілі – қазақ халқының ана  тілі. Қазақ тілі – Қазақстан  Республикасының мемлекеттік тілі. Алайда, Қазақстанда мемлекеттік  тілді енгізу және дамыту мәселесі қазіргі уақытқа дейін толық  шешілген жоқ. Бұл мәселе уақыт еншісінде  деп санаймыз. ХХ ғасырдың басында  Абай өзінің жиырма бесінші сөзінде  «Орысша оқу керек, хикмет те, мал  да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болу, пайдасына  ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын  білмек керек. Оның себебі олар дүниенің тілін білді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көкірек көзің ашылады. Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі оныменен бірдейлік дағуасына кіреді, аса арсыздана жалынбайды.» - деген  болатын. Әрине, мақсат орыс тілінен  бір күнде бас тарту емес, қазақ  тілі мен орыс тілін бір біріне қарсы қою да емес. Дегенмен, қазақ  тілінің мемлекеттік мәртебесін шын мәнінде алуы ғана мемлекетті мемлекет ете алады. Сондықтан, мемлекеттік, яғни қазақ тілін оқу қажеттілі  туып отыр.

Қазақ тілінің тарихы тереңнен бастау алады, ол алтай тілдері семьясының түркі тілдері тобына жатады. Ал, жалпы Алтай тілдері семьясына  түркі тілдерінен басқа тұңғыс-манчжур, монғол, фин-угро тілдері де кіреді. Сондай-ақ, кейбір болжамдар бойынша  жапон және корей тілдері де Алтай  тіл семьясына жатады екен. Түркі  халықтары Солтүстік Мұзды мұхиттан бастап Жерорта теңізіне дейінгі  дейінгі ұланғайыр аумақта тұрады. Біздің есебімізше 60-тан астам түркі  халықтары бар. Түркі халықтарының мынадай мемлекеттерін атап өтуге  болады: Түркия және бұрынғы Кеңес  Одағы ыдырағанан кейін пайда  болып өз тәуелсіздіктерін алған  Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан және Әзербайжан. Олардан басқа тәуелсіздігін  ресми түрде Түркия ғана мойындаған Солтүстік Кипр Түрік Республикасын  атап өтуге болады. Ресей Федерациясының құрамындағы татарлардың, башқұрттардың, чуваштардың, сахалардың, алтайлықтардың, тувалықтардың, хақастардың, қарашайлар мен балқарлардың автономиялық республикалары бар. Қытайда ұйғырлар мен қазақтардың, сондай-ақ тағы басқа да түркі халықтарының өз автономиясы – Шыңжаң-Ұйғыр  автономиялық ауданы бар. Шыңжаңда тұратын  қазақтар негізінен Алтай, Іле, Тарбағатай өңірлерінде шоғырланған. Қытай  қазақтарының тағы екі автономиялық округы Алтыншоқы мен Ақсайды  да атап өту ләзім. Сонымен бірге, тағы екі түркі халқының да өз автономиялары  бар – бұл Молдова құрамындағы  Гагаузия және Өзбекстан құрамындағы  Қарақалпақстан. Ал Қырым татарлары  мен Месхеттік түріктердің мәселесі әлі күнге дейін өз шешімін  тапқан жоқ. Өкінішке орай, Иран мен  Ирак түркілері және Ауған Түркістаны туралы ақпарат өте мардымсыз.

Ірі түркі халықтары: түріктер, әзербайжандар, өзбектер, қазақтар, ұйғырлар, татарлар, қырғыздар және түркімендер, башқұрттар, чуваштар және т.б. Біз ежелгі түркі  халықтары қыпшақтарға, ғұндарға, оғыздарға  және қарлұқтарға тоқталмаймыз, өйткені  бұл тақырып көп қозғалып жүр.

Түркі халықтары бірнеше тіл  топтарына бөлінеді, оның ішінде ең ірілері әрі белгілілері: қыпшақ тобы, оғыз тобы, бұлғар тобы және сібір  тобы. Қыпшақ тобын татарлар, башқұрттар, қазақтар, қарақалпақтар, ноғайлар, құмықтар, карашайлар, балқарлар құрайды. Оғыз тобын түркімендер, әзербайжандар, түріктер, гагауыздар құрайды. Ал бұлғар тобына чуваштар жатады. Қарлық тобына жататын халықтар: өзбектер, ұйғырлар. Сібір тобының халықтары сахалар, хақастар және т.б.

Өз кезегінде Қыпшақ тілдері  мынадай топтарға бірігетінін атап өту қажет:

- армян қыпшақ тілі (өлі тіл),

- қарайым тілі,

- қарашай-балқар тілі,

- Қырым татар тілі,

- қырымшақ тілі,

- құман тілі (өлі тіл),

- құмық тілі,

- татар тілі,

- ұрым тілі.

- қазақ тілі,

- қарақалпақ тілі,

- ноғай тілі,

- өзбек тілінің қыпшақ диалектілері,

- алтай тілі,

- қырғыз тілі,

- башқұрт тілі.

Енді, қазақ тілі мен қазақтарға азды-көпті тоқтала кетсек.

Қазақ халқының атауының пайда болуына  қатысты көптеген болжамдар бар. Бірақ, біздің ойымша түркі тілдеріндегі «қазақтар» – еркін, бостандық сүйгіш деген ұғым беретін мағынасы көкейге  қонады. Өз атауымыз «қазақтан» айырылғанымыз  кеше ғана, орыс тілінде казак пен  қазақты ажырату үшін «казах»  болып жүрген жайымыз бар. Өткен  ғасырдың 20 жылдары Кеңес Одағының құрамында болған Қазақ Автономиялық Кеңестік Республикасы сол дәуірде  Казахстан емес Казакстан болғаны  тағы да бәрімізге мәлім.

2009 жылдың 25 ақпаны мен 6 наурызы  аралығында Қазақстанда жүргізілген  халық санағының алдын ала  қорытындысы бойынша республикасы  халқының саны 16 миллион 403 мың  адамға жетті және оның 67 пайызын  қазақтар құрады. Сондай-ақ, санақ  аяқталған соң тағы 12000 адам Қазақстанның  азаматтығын алды және олардың  басым көпшілігі де өз қандастарымыз.  Қазіргі күні, дүние жүзіндегі  қазақтардың саны 17 миллионды құрап  отыр. Қазақтар Қазақстаннан басқа  Әлемнің елуден астам елінде  өмір сүреді.

Қазақтардың негізгі бөлігі Қазақстанмен шекаралас елдерде тұрады. Қазақтардың  ең көп диаспорасы Қытайда (2,7 млн), Өзбекстанда (1,5 млн), Ресейде (1,2 млн) шоғырланған. Қазақстан 1991 жылы өз тәуелсіздігін жариялағаннан  бері шамамен 1 миллион этникалық  қазақтар (оралмандар)  елімізге оралды. Қазақстан Германия, Израиль, Греция, Ресей сияқты этникалық отандастар мәселесімен айналысатын Әлемдегі санаулы елдердің бірі. Жақында шетелдегі  қазақтарды көшіріп алу және қоныстандыру мәселесімен айналысу үшін «Нұрлы көш» бағдарламасының қабылданғаны да белгілі.

Әлемнің әр түпкірінде тарыдай шашылған қазақтардың басты проблемасы –  ол жазу-сызу мәселесі. Мысалы, Қазақстан, Монғолия, ТМД елдерінің (Өзбекстан  мен Түркіменстанды қоспағанда) және Балтық бойының қазақтары кириллицаны, ал Түркия мен Еуропа және Америка  қазақтары латиницаны, Қытай, Ауғанстан, Иран және араб елдеріндегі қазақтар кезінде Ахмет Байтұрсынұлы негізін  қалап кеткен «төте жазуды» пайдаланады. Бұл жердегі басты проблема –  ол Әлемдегі қазақтар бір бірімен  сұхбаттаса алады, тек хат-хабар  алмасу кезінде әртүрлі қаріптердің  қолбайлау болатындығы.

Қазақстанда шамамен қазақ балаларының 80 пайызы қазақ мектептерінде оқиды  және мектептердің шамамен 70 пайызы қазақ  тілінде дәріс береді. Бірақ дәл  осы арадан даулы мәселе туындайды. Неліктен көптеген қалалардағы, әсіресе, ірі қалалардағы көптеген мектептер  «аралас мектептерден» тұрады. Бұл  нені білдіреді? Мысалы, мектепте дәріс  алушылардың көпшілігі орыс тілінде  оқитын болса, сол мектепте дәріс  алатындардың азшылығы қазақ тілінде  білім алатын балалар. Міне, сондықтан  да орыс тілінің басымдығы білініп  тұрады. Бірақ, осыдан жиырма жыл бұрын, әсіресе Қазақстанның ірі қалаларында  қазақ тіліндегі мектептердің саны өте аз болғаны есімізде, мысалы, миллион тұрғыны бар Алматыда бар болғаны бір ғана қазақ  мектебі болып еді. Қазақ мектептері Өзбекстанда, Түркіменстанда, Монғолияда және Қытайда бар, ал бір миллион  екі жүз мың қазақ тұратын  Ресейде бір ғана қазақ мектебінің болуы өте ойлантатын жағдай. Бұл  – Алтайдың Керей ауылындағы Қаракөл  орта мектебі. Қазақтардың Қырғызстанда 100000 диаспорасы бола тұра қазіргі күнге  дейін бірде бір қазақ мектебі  жоқ.

Бұрынғы Кеңес Одағының елдерімен  салыстырғанда тіл жағдайы бойынша  Қазақстан тек Беларусьтің алдында  тұр. Егер Балтық бойы елдері орыс тіліне қатысты әуелден қатты ұстаным  ұстаған болатын болса, Кавказ сырты  елдерінде әлімсақтан мемлекеттік  тіл проблемасы болған жоқ. Ал Орта Азия елдерін алатын болсақ, тілдік жағдай осыған ұқсас, тек Түркіменстан мен Өзбекстанға қарағанда Қырғызстан мен Қазақстан орыс тілінің үстемдігіне  көбірек бой алдырған. Міне, сондықтан  орыс тілінің басымдығы әлі де білініп отыр. 

Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялағаннан  кейін қазақ тілін мемлекеттік  тіл деп жариялады. 1995 жылғы 30 тамызда  республикалық референдумда қабылданған  Қазақстан Республикасының Конституциясының 7-бабында мыналар атап көрсетілген: «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк  тiл - қазақ тiлi.». Конституцияға сүйене отырып, «Қазақстан Республикасындағы  Тіл туралы» заң қабылданды. «Тіл туралы» заңға сәйкес 4-бапта: «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi - қазақ тiлi. Мемлекеттiк тiл - мемлекеттiң  бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың  барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк  басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тiлi. Қазақстан  халқын топтастырудың аса маңызды  факторы болып табылатын мемлекеттiк  тiлдi меңгеру - Қазақстан Республикасының  әрбiр азаматының парызы. Үкiмет, өзге де мемлекеттiк, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар: Қазақстан Республикасында  мемлекеттiк тiлдi барынша дамытуға, оның халықаралық беделiн нығайтуға;  Қазақстан Республикасының барша  азаматтарының мемлекеттiк тiлдi еркiн және тегiн меңгеруiне қажеттi барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға; қазақ диаспорасына ана тiлiн сақтауы және дамытуы  үшiн көмек көрсетуге мiндеттi.».

Қазақстан Республикасының тiл  саясатының тұжырымдамасы және Тiлдердi қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы қабылданып, онда 2010 жылға қарай  барлық орталық және жергілікті атқарушы органдарда мемлекеттік тілді кезең  кезеңмен енгізу жоспарлануда. Тiлдердi қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасында  мынадай міндеттер қойылады:  «Мемлекеттік тіл бірқатар мемлекеттік  басқару органдарында қолданылмайды  немесе мардымсыз қолданылады. Осыған байланысты мемлекеттік органдар іс жүргізуді, есептік-статистикалық, қаржылық және техникалық құжаттаманы 2010 жылға  дейін мемлекеттік тілге кезең-кезеңімен  көшіру жөніндегі жұмысты Қазақстан Республикасы Конституциясының 7-бабының 2-тармағындағы қағиданы сақтай отырып жүргізуі қажет:

2006 жылы - Қазақстан Республикасы  Мәдениет және ақпарат министрлігі,  Қазақстан Республикасы Ауыл  шаруашылығы министрлігі, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қарағанды облыстарының  және Алматы қаласының жергілікті  өкілді және атқарушы органдары;

2007 жылы – Қазақстан Республикасы  Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасы  Бас прокуратурасы, Қазақстан  Республикасы Ұлттық қауіпсіздік  комитеті, Қазақстан Республикасы  Орталық сайлау комиссиясы, Қазақстан  Республикасы Конституциялық Кеңесі, Республикалық бюджеттің атқарылуын  бақылау жөніндегі есеп комитеті, Қазақстан Республикасы Әділет  министрлігі, Қазақстан Республикасы  Білім және ғылым министрлігі,  Қазақстан Республикасы Денсаулық  сақтау министрлігі, Қазақстан  Республикасы Қоршаған ортаны  қорғау министрлігі, Қазақстан  Республикасы Энергетика және  минералды ресурстар министрлігі,  Қазақстан Республикасы Индустрия  және сауда министрлігі, Қазақстан  Республикасы Ішкі істер министрлігі,  Қазақстан Республикасы Экономика  және бюджеттік жоспарлау министрлігі,  Қазақстан Республикасы Туризм  және спорт министрлігі, Қазақстан  Республикасы Экономикалық қылмысқа  және сыбайлас жемқорлыққа қарсы  күрес агенттігі (Қаржы полициясы), Қазақстан Республикасы Мемлекеттік  қызмет істері агенттігі, Қазақстан  Республикасы Қаржы нарығын және  қаржы ұйымдарын реттеу және  қадағалау агенттігі, Қазақстан  Республикасы Жер ресурстарын  басқару агенттігі, Қазақстан  Республикасы Табиғи монополияларды  реттеу агенттігі, Алматы, Павлодар  облыстарының және Астана қаласының  жергілікті өкілді және атқарушы  органдары;

2008 жылы - Қазақстан Республикасы  Көлік және коммуникация министрлігі,  Қазақстан Республикасы Қорғаныс  министрлігі, Қазақстан Республикасы  Еңбек және халықты әлеуметтік  қорғау министрлігі, Қазақстан  Республикасы Төтенше жағдайлар  министрлігі, Қазақстан Республикасы  Қаржы министрлігі, Қазақстан  Республикасы Статистика агенттігі,  Қазақстан Республикасы Ақпараттандыру  және байланыс агенттігі, Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Шығыс  Қазақстан облыстарының жергілікті  өкілді және атқарушы органдары;

2009 жылы - Қазақстан Республикасы  Президентінің Әкімшілігі, Қазақстан  Республикасының Парламенті, Қазақстан  Республикасының Үкіметі, Қазақстан  Республикасы Президентінің Күзет  қызметі, Қазақстан Республикасы  Президентінің Іс басқармасы, Қазақстан  Республикасы Сыртқы істер министрлігі,  Алматы қаласының өңірлік қаржылық  орталығы қызметін реттеу агенттігі.».

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті мемлекеттік тілді дамыту және енгізу жөніндегі уәкілетті орган болып  табылады.

2008 жылы мемлекеттік тілді дамыту  үшін бюджеттен едәуір қаражат  бөлінді. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы  Назарбаевтың бастамашылығымен  Мемлекеттік тілді дамыту Президенттік  қоры құрылды. Сондай-ақ, 2008 жылы  Тілдерді қолдану мен дамытудың  2001 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік  бағдарламасын іске асыру жөніндегі  2009 - 2010 жылдарға арналған іс-шаралар  жоспары қабылданды. Онда мынадай  сәттерді атап көрсетуге болады: Халықаралық тәжірибені жүйелі  зерделеу және Қазақстанға енгізу  үшін Қазақстанның ЕО елдерімен  тіл саясаты саласындағы халықаралық  ынтымақтастық орталығын құру, қазақ  тілін білу деңгейін бағалау  бойынша ҚАЗТЕСТ жүйесін жетілдіру,  Қазақстан Республикасының көрнекі  ақпаратының жай-күйін зерделеу  бойынша әлеуметтанушылық зерттеулер  жүргізу, қазақ тілінде балаларға  арналған анимациялық және көркем  фильмдер шығару.

Жоғарыда аталған және мемлекеттік  тілді енгізу және дамыту жөніндегі  басқа да шаралар үшін 2009 жылы бюджеттен 5 066 313 мың теңге бөлінді, ал 2010 жылы 4 763 727 мың теңге бөлу жоспарлануда.

Қазақстан тәуелсіздік алғанға  дейін қазақтардың 25 пайызы (кейбіреулер 40 пайызы деп айтып жүрді) өз ана  тілін білмеді деген ақпарат  кең тараған болатын.   

Әрине, егер ХХ ғасырдың басында Қазақстандағы  қазақтардың пайыздық үлесі 80 пайызды  құраған болса, ол үлес 1959 жылы тың  және тыңайған жерлерді игеруден кейін 29 пайызды құрағаны тағы аян. Бірақ, жаппай орыстандыруға қарамастан қазақ  тілі әрбір қазақ отбасында естіліп  тұрды.

Соңғы уақытта Қазақстанда мынадай  қызық үрдісті байқауға болады: жергілікті емес ұлттар өкілдері өз балаларын  қазақ тіліндегі бала бақшаларға, мектептерге беруде. Қазақ мектептерінде  оқитын өзге ұлт балаларының саны 25 мыңға жетті. Санмен бірге сапа да өсуде. Мысалы, Ақтөбе қаласында  балалар үйінің ұлты қазақ емес тәрбиеленушілері арасында мемлекеттік тілді білу бойынша сайыста тәрбиеленуші жасөспірім жігіт қазақ тілін тамаша білетінін  көрсетті және қала әкімінің қолынан  пәтер кілті табыс етілді. Бір  қуантатыны басқа ұлт өкілдерінің  арасында мемлекеттік тілді жан-тәнімен  үйренушілер де және жауапкершілікпен қарайтын да жандардың көбеюі. Міне, сондықтан мемлекеттік тіл –  қазақ тілін қоғамдағы өзінің лайықты орнын алатын күн де алыс емес.