Баға құралу әдістері, баға функцияларының мазмұны мен маңыздылығы

 Осында көрсетілген бағалар тәсілдерінің бірінші тауардың өзіндік құнына «орташа шығындар қосу пайда» стандарттық үстеме баға есептеу принципы мен негізделеді. Әдістің жағымды жақтары:

• Шығындар туралы ақпарат сұранымға қарағанда неғұрлым артық. Сатушы бағаны шығындарға байлап, бағаның құралуы мәселесін өзі үшін едәуір жеңілдетеді;
• Егер бұл тәсілмен барлық кәсіпорындар пайдаланса, олардың бағалары белгілі шамамен ұқсас болады, сондықтан бағалар бәсекелестігі минимумға барады;
• Бұл тәсіл сатып алушыға және сатушыға ең әділді, себебі сатушы сатып алушымен бағаның қалай қалыптастырғанын тексеруге бар мүмкіндіктер туралы айталады.

Осы әдістің екі нұсқасы  бар:

1. Өндіріске толық шығындарды пайдалану түрімен;
2. Өндіріске шектеулі шығындар пайдалану арқылы.

«Орташа шығындар қосу пайда» тәсілді пайдаланғанда баға пайдалылыққа тәуелді:

Ц= И(1+R/100)

Бұнда: Ц-баға;

И-өндіріс шығындары (таңдап алған нұсқаға тәуелді) толық немесе шектеулі;

R-өнімнің пайдалылығы, %

Екінші тәсілді пайдалануының  ерекшелігі келесі тақырыптарда қаралады.

Бағаны бекітудің келесі тәсілі-тауардың сезімталды құндылығы  негізінде жүргізіледі. Бұл тәсілде  негізгі факторлар ретінде, сатушының  шығындары емес, тұтынушының тауарды танып түсінуі болып саналады.

Бұл баға құрылуы нарық  талаптарына толық сәйкес келеді, бірақ оны қабылдау өте күрделі. Тұтынушылардың көз алдында тауар  құндылығының құралуы бұл әдістеме бойынша, төрт фактордың әсерін есепке алу жолы қолданылады:

• Баға, себебі сатып алушылар көп жағдайда бағаны, сатушының тауардың мәнділігін бағалауы ретінде түсінеді;
• Әлеуетті сатып алушының қол жеткізе алатын таңдау мүмкішшілігі. Сатып алушы қай кезде болмасын кез келген сатуышдан таңдап сатып алуға немесе мүлдем сатып алмауға мүмкіндігі бар;
• Сатып алушының қабылдаған құндылығының мүмкінді құндылықтан шектелуі: қабылданған құндылық –бұл сатып алушының сол уақытта мойындағаны, мүмкінді құндылық сатып алушыға үгіттік байланыстыру деңгейі;
• Бір өнімнің әр түрлі тұтынушылар тобына немесе нарық сегментіне түрлі құндылықта болуы.

Осы әдістеме бойынша сұраным  көлемін болжау үшін негізгі үш көрсеткіш  қолданылады:

1. Сұранымның баға бойынша тікелей икемділік коэффициенті;
2. Қиылысты икемділік коэффициенті;
3. Табыс бойынша икемділік коэффициенті.

Бірінші коэффициент келесі формуламен есептеледі:

Е_а=

 

E_a – тауардың сұранымның баға бойынша тікелей икемділік коэффициенті; ∆Q_a-сұраным көлемінің тауарға байланысты % өзгерісі;

∆Р_а-бағаның А тауарға байланысы % өзгерісі.

Егер E_a >1, сұраным икемді, яғни бағаның шамамен өзгерісі сұраным көлемінің үлкен өзгерісіне апарады. Егер, E_a <1, сұраным икемді емес, яғни бағаның тіпті көп өсуі сұранымның анағұрлым өзгеруіне апармайды.

Бағаның өзгеруіне сатып  алушылардың көз қарастық әсерін есепке алу келесі тәсілдермен жүзеге асырылады:

• Өткен кезеңдегі баға өзгерісі бойынша көрсеткіштер регрессия тәсілімен талданады;
• Нарықта әр түрлі бағалармен эксперименттер жасалады, оның жүргізілуі кезінде төлем қабілеттігі бар сұраным серпінділігі зетттеледі;
• Нарықта тауар сатып алу бойынша немесе сатып алуға көңіл білдіру бойынша болжамдық жайларды зеттеу жүргізіледі.

Бағаны есептеудің келесі тәсілі –прескуранттық баға негізімен көбінесе өнеркәсіптік тауарлар бағасын есептеу кезінде пайдаланылады, яғни, барлық сатып алушылар бір тауар үшін прескурант бойынша бірдей соманы төлейді.

 

 

 

 

34. Баға құралуына ақшаның құнсыздануының әсерлері

 

Құнсыздану әртүрлі жағдай ретінде қарастырылады: тауарларға , шет ел валютасына (ұлттық валюта бағамының шет ел ақша бірлігіне қатынасының төмендеуі), алтынға (алтынға нарықтық бағаның өсуі) қатынасты қағаз ақшаның құнсыздануы.

Экономикалық категория  ретінде құнсыздану, баға өзгерісі механизмі арқылы іс-жүзіне асырылатын, қоғамдық өндіріс салаларының, халық  шаруашылығының салалары мен аймақтарының, сонымен қатар тұрғылықты халықтың әр түрлі топтарының арасындағы ұлттық табыстың қайта үлестірілуін ашып көрсетеді.

Құнсыздану, экономиканың тұтыну секторында, еңбек ақының өсу салдарынан жиынтық сұранымның өсуінен басталады.  Бұл жағдайда ақша мен тауар арасындағы бұзылған нарықтық тепе –теңдік оларға бағаның өсуімен қайта толығады. Бұндай құнсыздану, сұраным құнсыздануы  түріне жатады.

Шығындар құнсыздануы  экономикада сұраным құнсыздануымен салыстырғанда баяу тарайды, алайда онымен күрес жүргізу едәуір қиын, себебі ол өндіріс құрылымын жаңарту  қажеттілігімен байланысты. Оның пайда болуы, қолданылған қорлар бағасының, тұтыну тауарлар бағаларымен салыстырғанда басым түрде өсуімен байланысты.

Сұраным құнсыздығы, халық  шығындарының әдеттегі деңгейі шегінен  асып түскенге дейін, ал нарықтағы ақша көлемі шектен тыс көлемге ие болғанға дейін орны алып отырады.

Шығындар құнсыздығы өзін өзі жойып отырады. Ол ұсыныстың  азаю нәтижесіне байланысты жүреді. Шығындар құнсыздануы өндірістің төмендеуіне  соқтырады, яғни, шығындардың жоғарылуының жалғасуына жол бермейді.

Құнсыздану келесі көрсеткіштер көмегі арқылы өлшенеді:

• Бағалар индекстерімен және ұлттық валютаның сатып алу қабілеттігімен;
• Құнсызданудың қарқыны, жалақының индексі және халықтың нақты табысымен.

Құнсыздану деңгейін бағалаау үшін, тәжірибелік есептеулерде келесідей  көрсеткіштер қолданылады:

• Тұтыну бағаларының индексі;
• Өндіріс бағаларының индексі;
• Дефлятор

Бағаның өсуі, құнсызданудың  жалғыз ғана көрсеткіші емес.

Оның индикаторлары, ақша эмиссиясы, айналымдағы ақша көлемінің  өсуі, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы  болып табылады.

Қазіргі кездегі құнсыздануға мынадай сипаттар тән:

• Іс- әрекеттінің жалпылама түрінде болуы /барлық экономикаға толығымен қатыстылығы/;
• Пайда болуының қайталанбалылығы /ешқандайда уақыт аралығында тоқтамайды және тоқтатылмайды/;
• Көп факторлылығы /ақша және де басқа факторлар әсерінен туындауы/.

Құнсыздану –бағалардың  жалпы деңгейінің өсуі болмаса, алайда кез келген бағаның өсуі құнсыздануға жатпайды. Біріншіден, бағалардың өсуі, өндірістік шығындардың өсуі нәтижесінен болуы мүмкін. Екіншіден, бағалардың өсуі тауар сапаларының жоғарылауына да байланыстырылады.

Соңғы уақыттарда құнсыздану бірте-бірте дүние жүзі елдері экономикалық дамуының тұрақты факторына айналды. Жылдық мөлшері 2-3% құнсыздану қалыпты  болып есептеледі. Ол көбіне монополиялық іс-әрекеттерге байланысты.

Монополиялар баға бәсекелестігінің әрекетін шектейді. Бағаларды төмендету  әдісі бәсекелеспен күресу үшін соңғы  кезде сирек, пайдаланылады, нарықтағы  бәсекелестік, қарсыластардың тауарды  саралауға, оның сапасын жоғарылатуға, ассортиментін жаңартуға негіз  ұстануын талап етеді. Кәсіпкерлер, қолданылып жүрген немесе өсіп отыратын баға деңгейімен ақшалай табыстарын өсіруге ұмтылады.

Құнсызданумен күресу үшін әр мектепті жақтаушылар, әр түрлі шараларды  қолданылуы ұсынады. Мысалы, кейнсиандық  мектепті жақтаушылардың ұсынысы төмендегідей:

• Мемлекет шығындарын азайту;
• Салық жүгін өсіру;
• Банктердің несиелік потенциялын шектеу мақсатында орталық банктің есептік мөлшерлемесін және коммерциялық банктер үшін міндетті түрдегі резервтік нормаларын жоғарылату.

Монитаризмді жақтаушылар  оңтайлы шешім ретінде келесі шараларды қолдануды ұсынады:

• Жүйелі және анық түрде ақша көлемінің реттелуі;
• Пайыз мөлшерлемесін жоғарыдан белгілеуден бас тарту;
• Коммерциялық банктердің міндетті резервтеріне міндетті шектеулердің енгізілуі;
• Мемлекет шығындарын азайту.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Тлеубердинова А.Т. «Баға және бағақалыптастыру»

2. Қасен С.Д. «Бағалар және баға құралуы»