Шәкәрім Құдайберді ұлының діни-философиялық көзқарастары

Абай болса бұл халді былайша бейнелеген:

Мекен берген халық қылған ол лә мәкән,

Түп иесін көксемей бола ма екен?

Және оған қайтпақсың оны ойламай,

Өзге мақсат ақылға тола ма екен?

Ғылым тек материализмге бастайды. Керісінше материализм ғылымды бір жақты түсіну. Ғылымның дәрмені келмейтін істер бар. Яғни ғылым сырын аша алмайтын құпиялар бар, соның бірі – жан.

Жанға қарағанда тән – жанымға ыңғайлы. Тәнді биология, физиология, медицина зерттейді. Тәннің құрылымдық мүмкіндігін – эргономика, оның қуаты жазық синергетика, тәннің информациялық кеңістігін, нақтылы айтқанда, мидың қызметіне қатысты қазіргі қауырт жетіліп келе жатқан білім саласы – информация және информациялық жүйе технологиясы.              Шәкәрім Абайдың жан мен тән туралы ой – тұжырымдарын әбден меңгерген ойшыл. Сонымен бірге ол жан мен тән туралы өз жаңалығын ұсыну. Шәкәрім айтуында жан басынан бар, ол мәңгілік шындық, ол барша барлықтың айғағы. Екіншіден жан қозғалыс қуаты, тіпті оның себебі. Үшіншіден, жан таратушылық қызметке ие – субстанция. Ақын:

Жаралыс басы қозғалыс,

Қозғауға керек қолғабыс.

Жан де мейлің, бір мән де

Сол қуатпен бол таныс.

Әлемді сол мән жаратқан.

Төртіншіден, тәннің жаралу себебі жанда дейді:

Қозғаған қуат – жан дейміз,

Жан өсті жаннан сан дейміз.

Сол жандар әсер берген соң,

Жаралды сансыз тән дейміз.

Жанына қарай тән салар.

Бесіншіден, Шәкәрімнің ерекше айтар жаңалығы, ол жаннан жан өсіп шығады деген қорытындыға келген. Біз жан – дара деуші едік. Ол қайталанбайды деуші едік. Бірақ, Шәкәрім өсімдік жаны, хайуан жанынан адам жанының бөлек екенін айтады. Ол «бастапқы есті жанды ақыл, адамнан келіп шықпай ма?» - дейді. Демек, жан тәнге жолдан қосылмаған, ол тәннің себебі, олай болса оның өзі. Сондықтан Шәкәрім «мақсатсыз біткен жан бар ма?» - деп терең сұрақ қойған. Анығында дүниеге мақсатсыз тән келе ме? Шәкәрім осы сұрақты тереңдете: Ойлы адамсыз ғой, сен де, бар ма мақсатсыз ешнәрсе жоқ. Бәріміз өз орны, тәртібі, қажеттілігі, керегі бар. Сондықтан Шәкәрім «ақылды жанның мүлкі - әлем» дейді.

Алтыншыдан, Шәкәрім айтуынша жан өз тұрағы тән бұзылмасын деп зұлымдық пен айлалыққа барады. Жанның мұндай қызметін ашуда Шәкәрім жаңалығы, Абайда жоқ. Жанның жамандыққа баратыны тән қамы, нақтығырақ айтсақ нәпсі қамы. Бұл ойды Шәкәрім былайша білдірген:

Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр,

Сол нұрды тән қамы үшін жан жұмсап жүр.

Тағдырдың қиын, сырлы сиқырымен,

Жан тәнге, ақыл жанға матаулы тұр.

Жан тыныштық жатпайды тән қамын жеп,

Тән бұзылса, тұрағым бұзылады деп.

Ыстық, суық аштықтан сақтау үшін

Зұлымдық пен айланы қылады есеп.

Жетіншіден, Шәкәрім жан мен Рухты ажыратып айтсақ ниетін білдірген.

Дін айтты: «Маған жан» - дейді,

Адасқан дінді пән дейді.

Мағынасын біле алмай,

«Рух» деген сөзді жан дейді

Осыдан жаман әуре жоқ.

Сөздің шындығы сол, рух жан емес, бірақ «рух деген дінсіз таза ақыл» дегеніне де қосылу ақиқат негізі емес. Өйткені рух ұғымы көп жағдайларда жанның тәннен яғни тәннің тұтқынынан босаған көзіндегі күйіп білдірердей.

Жалпы, Шәкәрім жан мен тәнді мәселелерін әншейін теория үшін айтпаған, ол өмірдің мәнін, адам сырын, оның іс – кәрекетін, мақсат – мүддесін ашу үшін айтқан. Ол дүние болмысы туралы:

Құбылмалы сарай бұл,

Құм үстіне салынған.

Сансыз байдан қалған тұл,

Жарай ма оған жалынған.

Өмір үйі желде тұр,

Үміт үйі сағымда.

Көз жетпейтін көлде тұр,

Іздеген ерік тағында.

Жасыл күмбез ішінде,

Жан – тәнімен кім азат?

Бұл тіршілік тұсында

Бола алмайсын шын азат.

Шәкәрім адам өмірінің мағынасы мен мазмұнына терең назар аударған ойшылдардың бірі. Адам дүниеге келеді де кетеді. Өлім ол уақыттаң адамды жеңер. Ақылға салсақ, адам өмірі қарама – қайшылыққа толы.

Мұқтаждық өмір заңы бұл деп,

Мұңайтып ақыл жылатқан.

Жас өмір қызық оны біл деп,

Алдамшы өмір уатқан.

Ендеше, Ақиқат қайда, Ақиқатты қайдан іздеу керек. Ақиқатты адам таза ақыл арқылы танып білмек. Шәкәрімнің өзіндік санасы, оның сыншылдық көзқарастарын да ерекше көрініс тапқан. Ол Шопенгауэр, О. Конт тағы басқа философ ойшылдардың көзқарасын сынай келе, өзінің ой тұжырымдарын ұсынады. Сыншылдық Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі өзіндік санасының ерекше көріністерінің бірі болып жойылады. Сыншылдық бұл Ақиқатқа жету жолындағы бұрмалаушылық пен көзбояушылықтан арылудың сара жолы. Ол абстрактілі емес нақты ойлаудың белгісі.

Адам ақиқатты бас көзімен көре алмайды. Ақиқат ол адамның өзіндік санасының ең жоғарғы формасы.

Ақиқатты көрем десең

Бас көзімен қарама

Жүрегіңнің аш көзін

Жанның сырын арала.

Ақиқат бар, бірақ мәселе оны тануда.

Бұл дүние жылуы жоқ нұрсыз болса,

Әлемнен кім жүрер пайдаланып?

Дүние атаулы теп – тегіс мөлдір болса,

Көлеңке орнығады қайда барып.

Шәкәрім адам танымының мүмкіндігінің шексіздігіне ерекше назар аудара келе:

Ақыл құсы адаспай аспандаса,

Әлемде нәрсе болмас көзден таса.

Жеті көк жерден оңай басқыш болып

Ғарышқа қол жетеді қараласа.

Жанның бәрі мендегі жар табар еді.

Терең ой, сау ақылмен шамаласа, - деп жырлайды. Шәкәрімнің тапқан ақиқатын оның өзіндік санасының ең биік көрінісі деп санауға болады. Ол ойшылдық ғұмыр бойғы тылсым дүниенің сырын ұғынуға тырысқан ішкі рухани өмірінің, көкірек сарайының қайталанбас, ұғынуға өте терең құбылысы. Оған тек Шәкәрімнің өзі арқылы ғана бойлай аламыз. Таза ақыл мен терең ойшылдыққа ерекше назар аударған Шәкәрім, ойлаудың адамға еркіндік әкелетінін терең түсіне білген. Бұндай идеяны оның шығармаларынан жиі кездестіруге болады.

Тән – терезе, ой қожасы,

Ой мен анық байқасаң.

Бар ғылымның түп атасы –

Таза ақыл мен ойлану.

Адам өзіндік санасы толық қалыптасқанда ғана тұлға бола алады. Тылсым дүниенің сырына терең көзқараспен қарайтын ойшылдардың көбісі дүние жалғап, «ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда» (Абай), «сұм өмір», «абақты ғой саналыға» (Мағжан) деп жырлағаны анық. Ой дегеніміз адамның ішкі өмірі. Абайдың тілімен айтқанда, «Қартайдық қайғы ойладық, ұйқы сергек. Ашудың ашыған ой ойын кермек». Ой ащы, кермек татиды. Ол кейбір жағдайда адамға ауру да әкеледі. Ол ауру жәй ғана науқастың ауруы емес, керісінше, ол ауру – дүниенің тылсым құпия сырымен, әлемнің шешілмейтін қарама – қайшылықтарымен қайран дүниенің қайғы мұңымен ауру. Ендеше, бұл әркімнің басына жазылмаған. Ол бір жағынан бақыт та, бір жағынан қайғы. Өзіндік санасы жоғары дәрежедегі адам ғана бар әлемнің тылсым құпия сырымен, дүниенің жынысы мен бірге тыныстап, сол әлемнен өзінің орынын іздемек. Міне, бұндай мәселе ұлы ойшыл Шәкәрім шығармашылығында қайталанбас деңгейде орын табады.

Аурусыз жанға айла жоқ,

Аурулы жанға дәрі бар.

Аурусыз адам қайда жоқ,

Аурудан онда бәрі бар.

Аурусыз жандар – мисыздар

Мисызда ауру бола ма?

Тәні сау, миы науқастар,

Ондайға дәрі қона ма?

Милы да ойсыз күн болмас,

Ауырай миы тұра ма?

Миынан басқа еш қонбас

Ешдейін бе деп сұрама!

Бұл ауру әрбір адамның өзіне ғана тән. Ол өзіндік сана жоғары формаға ие болғанда ғана пайда болады. Адам дүниеге келгенде өмір мен бірге өлім де қоса туады. Кез келген өзіндік санасы жетілген адам өмірінің мағынасы туралы толғанып, дүниедегі өз орнын іздеуге тиіс. Адам өзінің қысқа ғұмырын немен ақтай алады. Бұл тіршіліктің ақтауы бар ма? Әрине ол шығармашылықта. Шығармашылық ол адамның өзіндік санасының ең жоғарғы формаларының бірі болып табылады.

Адам - өз ғұмырын тек адамгершілік, ар – ұждан арқылы ақтамақ. Бұл оның екі дүниедегі серігі болмақ. Шәкәрімнің ар ілімі арқылы рух өзінің ерекше формасына ие болады. Өз бетіне өмір сүру мүмкіндігі тек өзіндік санасы оянған дербес адамдарға ғана берілмек. Сондықтан ар – ұждан өмір сүру мүмкіндігі өз қолындағы адамның ең маңызды жауапкершілігі болып табылмақ.

Сонымен, Шәкәрімнің мейірім мен зорлық, әділет пен зұлымдық, ғылым мен мораль, адам мен заман туралы толғаныстары қазақ философиялық ойларының дамуына қосылған зор үлес болды.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері. – Алматы: «Санат», 2001. – 338 б.

2. Құдайбердиев Ш. Өлеңдер  мен поэмалары. – Алматы: «Жалын», 1988. – 207 б.

3. Тілеуханова А. Шәкәрім шығармаларындағы шеберлік пен таным бірлігі. – Алматы: «Сана», 1995. – 175 б.

4. Ізтілеуова С. Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі. – Алматы: «Сана», 2000. – 131 б.