Бөлтірік Әлменұлы — қазақтың көрнекті шешені, биі, батыры

Саңылауы жоқпен

Сабақтас болма.

Байлауы жоқпен

Санаттас болма.

Тілегі жаманмен

Қапаға түспе.

Тегі жаманмен

Ортаға түспе.

Адамдардың балалық және есейген, егделенген жастары кезеңдерінің барлығында да достық, жолдастық қарым-қатынастардың ең маңызды орын алатыны белгілі. «Жақсымен жолдас болған» атты әңгімеде адамдардың арасында көп жылдар бойы қалыптасқан шынайы жолдастықты, достық көңілді қарым-қатынастарды сақтай білу ұлағаты назарға алынған. Ал, асыл текті жақсы адамдардың өзара суысып бара жатқан бұрынғы жолдастық қатынастарын сақтау керектігі тек ғана тұспалды, мегзеулі сөз мағыналарымен ғана жеткізетін Бөлтіріктің суырып салып (импровизациямен) айтқан қанатты сөздерімен өрнектелген:

Жақсымен жолдас болған,

Ел ұстанған тілектей болады.

Қыз ұстаған жібектей болады

Жадыраған жаздай болады,

Айдын көлдегі қаздай болады,

Отау ортасындағы оттай болады,

От ортасындағы шоқтай болады,

Тұрағы алтын шырақтай болады.

Тұяғы асыл пырақтай болады,

Мұнша дәулет кімге тұрақтай алады?!

Адамдардың өзара жолдастығы, достығы нағыз сын сағаттарында, қиын-қыстау кездерінде танылады. Адамдардың арасында жолдастық, достық қарым-қатынастарын тек ғана дәулеті шалқыған, қызмет дәрежесі бар кезіндегі пендешілік есепке ғана құрып жүретіндер де кездесетіні мәлім. Ал, шын жолдастық, достық тек ғана қиыншылықтарды бірге көтеріскен мәрт мінезді қасиеттермен ғана көрінуі тиіс емес пе? «Жолбарыс терісін жамылған батыр» аталатын халық әңгімесінде бірге келе жатқан адамдардың жолбарыспен бетпе-бет кездесіп қалғанда аңмен алысып жатқан Бөлтірікті тастап қашып кеткендіктеріне байланысты бағалау жасалған. Жолбарыспен жалғыз өзі алысып, өлтіріп, «Иығына салып алған жолбарыс терісінің бір пұшпағы жерге сүйретіліп» келе жатқан Бөлтірікке қашып кеткен жолдастары қайта оралып келгендегі диалогтардан, шешеннің қорытынды бағалауларынан жолдастықтың шынайлығы мен жалғандығына баға берілген. Бөлтірік шешеннің поэтикалық мағынасы, мегзеулі ойлары терең сөздері арқылы адамгершілік қасиет сапасының шынайылығы дәлелденген:

1. «Тірі болсам да, өлі жолбарыс құрлы болмадым. Өлі болса да бұл жолбарыс тірі Бөлтіріктен гөрі жолды екен»;

2. «Мен екі сойылдым, жолбарыс бір сойылды…

– Мынау қасымда тұрған қоянжүректер мені жалғыз тастап қашып кетіп, бір сойылдым. Олардан соң батыр жүректі жолбарыс болат тырнағымен, алмас азуымен тағы сойды. Ал, жолбарыс болса, ол бір-ақ сойылды».

3. «– Жолбарыста қырық жігіттің айбаты бар, бір жігіттің қайраты бар.

Жүрегін тоқтата алған жігітке бір жолбарыс не қайрат қылушы еді» – деп жауап беріпті. Осы оқиғадан кейін ел ішінде Бөлтіріктің «Жолбарыс жүректі батыр», «Жолбарыс терісін жамылған батыр» деген аты шығыпты».

Жақсы адамдардың достығы арқылы адамзаттың өсіп-өркендеп келе жатқаны белгілі. Сондықтан, Бөлтірік шешеннің жолдастық, достық туралы сөздері азаматтық-отаншылдық тұғырнамамыз берік халық екенімізді дәлелдейді.

Бөлтірік шешен сөздеріндегі тәлім-тәрбиелік мағыналы ойлар жақсылық пен жамандық ұғымдарын танып-білу ұлағатын саралауға арналған. Мысалы, «Жаның жеті жаманнан аман болсын», «Өнерің мен өнегең азбасын», «Жеті жетіні білгенді адам дейді», «Жеті жақсы», «Жеті жетім», «Балаға ақыл», «Бес жаман», «Ақыл», т.б. нақыл сөздері жас ұрпақтың адамгершілік ұлағатымен қалыптасып өсуіне халық даналығы бойынша бағдар береді. Шешен қазақ ұғымындағы киелі жеті санына негізделген қасиеттер, дәстүрлер тағылымын толғайды.

Қазақ ұл-қыздарының жеті жетіні (жеті ата, жеті ру, жеті жарғы, жеті құбыла, жеті жақсы, жеті жаман, жеті жетім), соларды саралағанда жеті жақсыны (ақыл, талап, білім, мал, кісілік, кәсіп, сөз), жеті жаманды (күншілдік, кекшілдік, астамшылық, сараңдық, қараулық, бәлеқорлық, ынсапсыздық), жеті жетімді (жауын жаумаған жер, басшысы жоқ ел, елінен ажыраған ер, аққу-қазы жоқ көл, тыңдаушысыз сөз, киілмей тозған тон, қатарлары жоқ шал) – білудің ұлттық-отаншылдық дүниетаным үшін маңыздылығын байқатады.

Бөлтіріктің «Балаға ақыл» атты насихат-нақыл, бата-тілек бағдарымен айтылған сөздері де дидактикалық-философиялық байыпты сипатымен ерекшеленеді.

Шешендік насихат-нақыл сөздерінде қазақтың ата-бабалардан жеткен адамгершілік қасиеттер ұлағатын жас ұрпақтың жадына, санасына сіңіру ұсынылған. Қолдағы бар дүниені орынсыз шашпауды, ашкөз дүниеқоңыз болмауды, меншікті жердің, судың («Сулы жер – нулы жер, нулы жер – рулы ел») иесі болуды, жігіттік пен қарттықтың үйлесімін білуді, ойдың да, сөздің де, істің де таза, ақ болуын сақтауды уағыздайды. Адамдармен қарым- қатынастар жасаудағы тәлім-тәрбиелік, этикалық ұстанымдардың мәнісін өмірлік шындық қорытындыларымен дәйектей түсіндірген:

Ақылы жоқты аға тұтпа,

Қасиеті жоқты қадір тұтпа,

Ақылы жоқты аға тұтсаң,

Кішілігіңді кемшіліктей көрер,

Қасиеті жоқты қадір тұтсаң,

Кісілігіңді ерсіліктей көрер.

* * *

Тегі жаманды тең тұтпа,

Тілегі жаманды ес тұтпа.

Тегі жаманды ес тұтсаң

Төріңе шығар.

Тілегі жаманды ес тұтсаң,

Төбеңе шығар.

* * *

Үлкен алдында иіліп сөйле,

Кіші алдында сызылып сөйле.

Иіліп сөйлегеннен белің бүгілмейді,

Сызылып сөйлегеннен сөзің үзілмейді.

* * *

Екі ойлы болма,

Екіұшты сөйлеме.

Ұрының қасында жүрме.

Өтірікшінің қасында жүрме.

Өтірікшінің қасында тұрма.

Ежелгі доспен ұстаспа

Жаманмен кеңеспе,

Баламен егеспе.

Бөлтірік шешеннің этнопедагогикалық-этнопсихологиялық мәнді көңіл айту-жұбату өлеңдері де бар. Байзақ батырдың он сегіздегі баласы Бекмолда Қоқан зекетшілерін аймақтан аластау шайқасында қаза тапқанда шығарған көңіл-айту – жұбатуында дәстүрлі сарынмен психологиялық егіздеу бейнелеулерінің метафоралық баламаларымен, символдық мегзеулерімен ел азаматтарының өмір мен өлім алмасқан заңдылығын мойындауға шақырады:

Аққу құсқа оқ тисе,

Қанатын суға тигізбес,

Ақсүйекке оқ тисе,

Көршісіне сездірмес.

Қас батырға оқ тисе,

Қара аспанды төндірмес.

Қас жаманға оқ тисе,

Басын жерден көтермес.

Ноқталы басқа бір өлім,

Ақыр бір күн келмей ме?

Ажалдың соқса дауылы,

Өмірдің шамы сөнбей ме?

Қанша күн сақтап тұрғанмен,

Сұрай келсе иесі

Аманатын бермей ме?

Ағадан шыққан дана сөз

Құлақ құрышын қандырар,

Атадан шыққан бата сөз,

Өлгеніңді тірілтіп

Өшкеніңді жандырар.

Дос көтерер көңілді,

Ер көтерер өлімді

Бекем бу, батыр, беліңді,

Мұңайтпа баққан еліңді

Ит жүгіртіп, құс салып

Жүйрік мін де, сұлу құш,

Алғын осы тілімді.

Бөлтірік Әлменұлы сөздерінің барлығында да тәрбиелік мән бар. Адамгершілік қасиеттерді бағалау тұрғысында саналуан оқиғалар (жер дауы, жесір дауы, ұрлық, барымта, т.б.), ағайынның, дос-жолдастардың қарым-қатынастары, т.б. мәселелерге байланысты туындаған сөздері халықтың жадында жатталған. Әсіресе, оның билермен болған сөз сайыстарындағы билік шешімдері сөз өнерінің құқықтық заңдылықтары сақтау құралы болғандығын дәлелдейді. Суреткер жазушымыз Мұхтар Әуезов «Әдебиет тарихы» атты кітабында «Билер айтысын» әдебиет тарихындағы «Айтыс өлеңдері» саласы аясында қарастырған еді. М. Әуезов «Билер айтысын» «ішкі мағынасына ғана қарап» жіктеп, оларды билік айтыстары атауымен жүйелейді: «бірінші – дау мен билікті қоса айтып, ру жігінің бетімен сөйлейтіндер болады. Мысалы, Бұқар жыраудың Керейге айтқан тақпағы; «Екінші, екі бидің әділ билікке таласып айтқан талас сөздері. Мысалы, Ақтайлақ, Солтабай билігі; «Үшінші, арбасып, ырғасып, жұмбақпен, тұспалмен айтысатын талас билік, мысалы, Қараменде мен Кеңгірбай билігі; «Төртінші, дау мен билік тұсында, не жамандап, не мақтау айтатын сөздер. Мысалы, Сабырбайдың Солтабай төреге айтқан өлеңі».

Бөлтірік шешеннің де әлеуметтік-қоғамдық қайраткер тұғырына көтерілген қызметі осындай «Билік сөз» үлгілері арқылы танылған: «Аға бордан, іні зордан» (жесір дауы), «Халқым үшін тудым» (жер дауы), үш нұсқалы «Алтын Емел дауына дауа» (жер дауы), «Сыпатай батырдың құты» (жомарттық-мәрттік), «Тентек төртеу болғанда» (тентектікке баға), «Аздым деп ұрлыққа барма» (озбырлыққа үкім), «Құдайдың өзі оңғарар» (жомарттық), «Даудың түбін қыз бекітеді» (қырғыз-қазақ достығы), «Арыстан қартайса тышқан аулайды» (ірі мінез-мәрттік), «Еріккен хан өстіп оттай ма екен» (халықтың қуатын таныту), т.б.

Бөлтірік Әлменұлының шешендік сөздері – мыңжылдықтар белестерінен өткен, қазіргі кезде жаңа әлемдегі Қазақ мемлекеті атымен әлемдеп ең озық елдермен иық теңестірген халқымыздың ұрпақтарын тәрбиелейтін рухани құралдарымыздың бірі. Қазақтың тәлім-тәрбиелік негізі бай, терең мағыналы осындай мұралары әлемдік педагогикалық көзқарастар жүйесін де байыта түсетіні ақиқат. Бұл орайда, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ұлттық-отаншылдық бағдарлы сөздерінің де Бөлтірік баба сынды даналарымызды ұлықтау арқылы өз бағытымыздан адаспайтынымызды дәлелдей түседі: «Бабаларын қалтқысыз қастерлей алған халық балаларының болашағын да қапысыз қамдай алмақ. … Салтанаты жарасқан қаласы бар, байтағы ұшан – теңіз даласы бар, аруақ қолдаған бабасы бар ел екенімізді мақтан етейік!».

Бөлтірік шешеннің тарихи тұлғасы дастандарда да (К. Әзірбаевтың «Аңыздар сыры» (1969), Б. Бигелиевтің «Балкаш» (1970) кітаптарындағы дастандарда бейнеленген. 2007 жылы Балқаш ауданының, Бақанас ауылы орталығында ескерткішінің қойылуы да қазақ халқы бабалары ұлылығын ұрпақтары ұлықтауының көрнекті көрсеткіші.

Қорыта айтқанда, қазақ тарихындағы көрнекті би-шешен, батыр Бөлтірік Әлменұлының сөз өнері шығармашылығы мен қайраткерлігі тұтасқан қызметінің өнегесі біздің ұлттық және жалпыадамзаттық мұраттарды игерген озық өркениеттік болмысымызды анықтай түседі. Қазақ өркениетінің осындай гуманистік тағылымы ұрпақтарды адамгершілік ұлағатымен мәңгілік болашақта да тәрбиелей береді.