Көптілділік-зияткер тұлға қалыптастырудың негізі

Көптілділік –зияткер тұлға қалыптастырудың  негізі

Алтынбек Н.Ж. ИнЕУЕК-нің  1 курс оқушысы 

Ғылыми жетекшісі: Абылханова Б.К. қазақ тілі пәнінің оқытушысы 

Секция: Көптілділік. Тарих. Мәдениет.

«Әр біреудің тілін, өнерін білген кісі

 соныменен  бірдейлік дағуасына кіреді,

 аса  арсыздана жалынбайды».

Абай  Құнанбайұлы

Қазақтың  ұлы данасы, дара тұлғасы, хакім Абайдың  ұрпаққа өсиет еткен сөздерінің зерттеу нысанына алынып отырған  тақырыптың мәні мен мазмұнын ашуда  орны ереше екендігін ескере кеп, қазақ  жазба әдебиетінің негізін  қалаушы, алып тұлға Абай Құнанбаевтың өзі де бірнеше тілдерді білгендігін  үлгі еткен жөн.

Бұл мәселеге тек ғылыми тұрғыдан ғана емес, әдеби, әрі линвистикалық қырынан қарастырғандықтан  ақын –жазушы, ғұламалардың қанатты  сөздері орын алады.

Бүгінгі таңда көкейкесті мәселелердің бірі болып  «Көптілділік» мәселесі саналады.Қазақстан  Республикасының Президенті Нұрсұлтан  Әбішұлы Назарбаев  Қазақстан  халықтары Ассамблеясының 12 сессиясында: «Қазақстандықтардың жас ұрпағы кем дегенде үш тілді білулері тиіс: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгерулері қажет»-деп, Еуропадағы мектеп түлектері мен студенттерінің  өзара бірнеше тілде еркін  сөйлесулері қалыпты жағдайға айналғандығын  атап өтті. Кем дегенде үш тіл  меңгеру- заман талабына айналып  отырған қажеттіліктердің бірі.Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың “Жаңа онжылдық –  жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Жолдауын жүзеге асыру мақсатында дайындалған Қазақстан  Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік  бағдарламасы – білім беру жүйесінің  бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адам капиталын дамыту үшін білім мазмұнын түбегейлі жаңғырта отырып, білім  саласында кезек күттірмей тұрған мәселелерді шешуге бағытталған.«Қазақстан әлемде тұрғындары үш тілді қатар  қолданатын,  яғни қазақ тілі-мемлекеттік  тіл, орыс тілі-халықаралық тіл ретінде, ағылшын тілі- әлемдік экономиканың жетістікті интеграциясы ретінде, жоғары білімді елдер қатарында қабылдануы тиіс»,-дейді  Н. Ә. Назарбаев.[1]

Қазіргі таңда адам қызметінің барлық салаларында  жаһандану үрдісі орын алғандықтан, білім беру саласында қайта қарастырулар жетілдірілуде. Сол себептен ақпараттық –коммуникативтік құзырлықпен қатар, полимәдениеттілік бүгінгі уақытта  әлемдік білім беру қоғамдастығының  кеңістігін қалыптастыратын білім  беру құзырлығының  басты бағыттарының бірі ретінде анықталды.Полимәдени және полилингвалды оқытудың өзектілігі экономикалық, мәдени және саяси салаларда  жалпы әлемдік тенденциямен  теңестіріледі. Полилинвалды оқытуды  әлемдік мәдениетті мақсатты түрде тануда бірнеше тілдердің  көмегімен оқыту деп танимыз.Ал, мемлекеттік тілдің жетістігі –  Қазақстандағы полилинвалды білім  берудің негізі болып саналады, бұл  жайында Қазақстан Республикасының  Конституциясында айтылған. [2] Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез құлқын қалыптастыру. Осыдан, қазақтың «Жыр алыбы» Мағжан Жұмабаев «Тіл-ұлттың айнасы» деп айтқандай, полимәдениетті тәрбиенің ұлттардың мәдени құндылықтарын сол ұлттың тілі арқылы сіңіру екенін айқындаймыз.

Ұлттық  интеграционалдық тәрбие ерекшелігінде  нақты белгіленгенполимәдениеттің ұлттық тәрбиемен өзара байланысы  мәдени тәрбиесінің ортақтығында.Ұлттық және мәдени тәрбиенің мақсаты мен  міндеттері: Ұлт ретінде, этника аралық және ұлтаралық өзара түсіну мен  ұғыну сезімін қалыптастыру, теңдік пен абырой, ұлттық дискриминацияға  қарсы тұру.Ал көпмәдениетті тәрбиеніңұлтаралық тәрбиеден ерекшелігі- мәдени-білім  құндылықтарын игеруді қарастыру, әр түрлі мәдени орталықтарды басқа  мәдени құндылықтарға бейімдеу. Осыған сәйкес көпмәдениетті тәрбие этникалық  және ұлттық ерекшеліктерді тәрбие жұмысында  ең маңызды факторы деп есептейді. Полимәдениеттілік-білім беруді мәдени плюрализм, қоғамды құрайтын барлық этникалық және әлеуметтік топтардың тең бағалылығын және тең құқылығын мойындау, адамдардың ұлт немесе дін тиесілілігі, жынысы мен жасы белгілері бойынша жіктеуді болдырмау ұстанымында құру.Полимәдениет  педагогикасы -ғылыми білімдердің салыстырмалы жас саласы. Полимәдениеттіліктің феномені әлемдік педагогикада XX ғ.   60 ж. Батыс педагогикалық ғылымының ерекше зерттелген пәні болды. Полимәдениет педагогикасын өңдеуге Ресейлік ғалымдар XX ғ. 90ж. кірісті.Сондықтан, отандық полимәдениет педагогикасы  әлі де болса қалыптасу кезеңінде. Полимәдениеттілік тәрбиенің мазмұны, функциясы, мақсаты және субъектісі зерттелуде.«Полимәдениетті тәрбие» ұғымынан өзге де ұғымдар қолданылады: кроссмәдениеттік білім беру, мәдениетаралық білім беру, интермәдениетті білім беру, екімәдениетті білім беру, т.б. «Полимәдениетті тәрбие» жайлы ең алғашқы ұғым 1977 ж.берілген: «Педагогикалық процестің мазмұны мен ұйымдастыруын қамтитын, екі немесе одан да көп мәдениет көрсетілген, тілдік, этникалық, ұлттық және нәсілдік белгілерімен айрықшаланатын тәрбие».Полимәдениеттілік тәрбие әлем және әр түрлi халықтардың мәдени ұқсастықты сақтауын, ынтымақтастық пен түсiнiсудi, адамның рухани құндылықтарын қалыптастырады. Мұндай тәрбие әрадамның дамуындағы планетарлық ойлау мен өткенге, қазіргі уақыт және болашаққа тиістілігін сезінуге бағытталған. Әлемдік педагогикада полимәдениетті тәрбиенің де финициясы туралы бірыңғай көзқарас жоқ. Бұл әсіресе оның субъектілеріне қатысты. Полимәдениетті тәрбиенің субъектілері болып табылады: мәдениортақтық, тілортақтығы; ұлттың азшылық немесе көпшілік мәртебесі. Полимәдениетті тәрбие де негізінде екі субъект жұмыс істейді: озық және аз этностар.[3]

Көптілділік, мультилингвизм, полилингвизм – нақтылы коммуникативтік жағдайдың әсер етуімен белгілі бір әлеуметтік ортада, мемлекетте бірден үш, одан да көп тілде сөйлей білушілік. Мұның өзі жеке адамның (индивидумның) Көптілділігі және ұлт пен ұлыстың Көптілділігі болып бөлінеді. Көптілділіктің үштілді меңгеру дәрежесі сол адамның немесе бүтіндей халықтың өмір сүрген тілдік ортасы, әлеуметтік, экономикалық, мәдениөмірі, тұрмыс-тіршілігі секілді көптеген факторларға байланысты. Ұлттық құрамы бірыңғай, бірғана этнос мекендейтін мемлекетте Көптілділік сирек. Онда жеке адамның ғана Көптілділігі ұшырасады (Жапонияда, Кореяда, Германияда, Исландияда). Көптілділік – АҚШ, Ресей Федерациясы, Үндістан, Нигерия сияқты жүздеген ұлт пен ұлыс мекендейтін мемлекеттерге тән құбылыс. Көптілділік: жаппай Көптілділік, ішінара Көптілділік болып бөлінеді. Жаулап алу, халықтардың қоныс аударуы, көрші елдермен тығыз қарым-қатынас секілді тарихи себептерден кейбір халық өкілдерінің жаппай Көптілділігі қалыптасқан. Сондықтан да Көптілділік көп ұлтты географиялық кеңістікте кең тараған. Мәселен, жаппай Көптілділік Кавказдағы армян, аджар, осетин, құрд, грек, т.б. халықтар арасында, сондай-ақ, Дағыстан халықтары арасында жиі кездеседі. Қазіргі Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан жағдай да осыған ұқсас. Мұндағы славян тектес халықтардың дені – негізінен бір тілде ғана сөйлейтіндер, қазақтардың көпшілігіекітілдесөйлейді. Ал ұйғыр, өзбек, дүнген, құрд, түрік, әзербайжан, тәжік, татар, т.б. ұлт өкілдері арасында Көптілділік кеңтараған. Неміс, корей, шешенұлттарында да Көптілділіке дәуір жиі ұшырасады. Кейінгі кезде шет тілін үйренуге ден қойыла бастағандықтан, қазақтар арасында да көптілділік көбейіп келеді. Бүтіндей ұлт пен ұлыстың Көптілділігі – социолингвистердің зерттеу нысаны боларлық күрделі құбылыс. Жаппай Көптілділік жағдайында коммуникативтік формалар (диалектілер, говорлар, әр алуан жаргондар, жекетілдер) өте күрделі қолдану иерархиясын құрайды. Мысалы, 1) тар локалды шағын топ арасындағы қатынас (үйішілік тіл); 2) топаралық тұрмыспен байланысты локалды қатынас құралы (мыс., Азия мен Африканың көп ұлтты елдеріндегі “базар” тілі); 3) билік жүргізетін әкімшілік (немесеұлт) тілі; 4) көпұлтты аймақтың ресми тілі; 5) мемлекеттік тіл (немесе халықараралық байланыс тілі). Егер бастапқы екеуі ресми қатынас құралы болмай, тек ауызекі сөйлесу тіліне жатса, соңғы үшеуінің атқарар қызметі жан-жақты.Олар – жалпы халыққа орта ққарым-қатынас құралы, білім мен ғылымның, ақпарат пен баспасөздің, әдебиет пен мәдениеттің тілі.[4]

Білім беру жүйесінің түпкілікті модернизациялану үрдісінде шетел тілдері де  алдыңғы қатарлы рөл атқарады. Үштілді білім беруге ұмтылу Еуропалық  кеңес елдер тенденцияларына  толыққанды сәйкес келеді.

Қорыта  айтқанда, «Көптілділік» ұғымын «полимәдениеттіліктің» негізгі факторы ретінде қарастырып, полимәдениетті тұлға қалыптастырудың  іргетасы болып табылатынын айқындау, «модернизациялану», «жаһандану» үрдістерін қабылдаудың бірден-бір құралы болып  табылатын «Көптілділіктің» ғылыми тұрғыда маңызын анықтау әлі  де болса мол зерттеуді қажетсінеді. Себебі, бұл мәселе -педагогика саласында  кейіннен зерттелгендердің бірі. Қорыта келе, көптілділікті жеке тұлға қылаптастырудың негізі ретінде қарастырып, зияткер тұлға қалыптастыруды заманауи педагогиканың зерттеу нысаны есебінде санау қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Н.Ә. Назарбаевтың “Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” Жолдауы -14.12.2012
2. ҚР Конституциясы
3. Бондаревская Е.В. Ценностные основания личностно-ориентированного воспитания: Ростов-на-Дону, 2000.
4. http://student.zoomru.ru/pedagog/polimdeniettlk-trbie-teoriyasy/128829.1010463.s1.html

Түйін

Қазіргі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі болып табылатын «Көптілділік»  мәселесі тек қана  психология және педагогика салаларында тұлға қалыптастырудың  арнаулы бір факторы ретінде  қарастырылып қана қоймай; полимәдениетті тұлға, яғни  жан-жақты қабілетке  ие, зияткер, ең бастысы- XXI ғасыр бой  жарыстыратын заман емес, ой жарыстыратын заман демекші, әлемдік аренада  бәсекеге төтеп бере алатын  білімді, озық тәжірибелі маман даярлаудың іргетасы ретінде саналуы және жүзеге асуы тиіс. Осы мақалада бұл мәселе әдеби, лингвистикалық, психологиялық, педагогикалық, саяси-әлеуметтік, статистикалық тұрғыда  қарастырылады.

Резюме 

Известно, что только то государство может  успешно развиваться и гармонично вписаться в ряд ведущих стран  мира, которое сумеет создать для  своих граждан достойные условия  для приобретения качественного  и современного образования.

Президент страны Н.А.Назарбаев поставил  высокую планку перед отечественным образованием. Оно должно стать конкурентоспособным, высококачественным, таким, чтобы выпускники казахстанской школы могли легко продолжать обучение в зарубежных вузах.

Важнейшей стратегической задачей образования  является, с одной стороны, сохранение лучших казахстанских образовательных  традиций, с другой стороны, обеспечение  выпускников школ международными квалификационными  качествами, развитие их лингвистического сознания, в основе которого – овладение  государственным, родным и иностранными языками. И по-этому, «полиязычие» расмотриваетсяне только в виде актуальной проблемой современного образования, но и основой формирования поликультурной личности.