Маркетингтің эволюциялық даму кезеңі

1.       Маркетингті тауарлар мен қызметтерді өткізу және сату ретінде қарастыратын анықтамалар. Мұнда негізінен өткізу қызметіне және тауарды нарыққа жылжытуға назар аударылады. Бұл көзқарас шектеулі, өйткені оның авторлары маркетингті өткізу мен сатуға және жарнамаға теңейді. Осыған орай, Ф. Котлердің «өткізу – маркетинг мұзтауының ең елеулісі емес ұшар басы, маркетинг міндеттерінің бірі ғана» деген сөзін келтіргеніміз жөн.

2.       Маркетинг менеджменттің маңызды міндеті ретінде қарастырылады, мұнда ол фирманың өндірістік-өткізу әрекетінің басқару жүйесі деп беріледі. Бұл амал-тәсіл маркетингтің жалпы экономикалық құбылыс ретіндегі табиғатын ашпайды. Маркетингті менеджмент доктринасына ұштастыру, оның нарықтық қатынастарды тиімді қалыптастыру құралы ретіндегі  әлеуметтік-экономикалық негізін айқындауға мүмкіндік бермейді.

3.       Маркетинг - қазіргі бизнес философиясы, ойлау стилі және тұтынушылардың мұқтаждықтары мен тілектерін қанағаттандыруға бағытталған мақсат. Мұндай көзқарасты ұстанатын авторлар маркетингті әлеуметтік-экономикалық жағынан қарастырады, бірақ мұнда оның мақсаттары тым мінсіздендірілген. Бұл көзқарас нарықтық экономикасы дамыған елдердегі фирмалардың маркетингтік қызметіне сәйкес келеді.

4.       Маркетингті адамдардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін зерттеуге және қанағаттандыруға бағытталған әлеуметтік үдеріс ретінде қарастыратын анықтамалар. Бұл көзқарастар маркетингтің әлеуметтік сипатын көрсетеді.Маркетингтің теориясы мен тәжірибесін зерттеу, оларды сыни тұрғыда талдап, мағынасына жету фирмаға қатысты маркетингтің авторлық түсінігін қалыптастыруға, оның қағидаларын, әдістері мен міндетті қызметтерін сипаттауға да мүмкіндік берді. Маркетинг – бұл нарықты жан-жақты зерттеу негізінде тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен бәсекелестік қабілеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған тұжырымдама және біріккен қызмет. Бұл анықтама маркетингтің екі маңызды аспектісін  бөліп көрсетеді. Олар – тұжырымдамалық және іс-әрекеттік  аспектілері.Тұжырымдамалық аспектіде маркетинг адамдардың қажеттілігін ұқсастыру және қанағаттандыру арқылы пайданы көруге бейімделген бизнестің идеясы мен философиясы ретінде сипатталады.Ұсынылған анықтаманың екінші аспектісі кәсіпорындардың тәжірибелік қызметін сипаттайды, ол маркетинг қамтитын барлық мәселелерден тұрады, сонымен бірге бұл қызметтің ең басты элементі – адамдардың қажеттіліктері мен тілектерін айырбас қатынастары арқылы қанағаттандыру.Маркетингтің қағидалары мен әдістері тек өндіріс пен коммерциялық қызметте ғана емес, адамзаттық қызметтің барлық өрістерінде қолданылады. Сондықтан маркетинг объектілері тек қана тауарлар мен қызметтер ғана емес, коммерциялық емес ұйымдар (Қызыл Ай және Қызыл Крест қоғамы), жеке аймақтар (Ыстық көл), идеялар (қоршаған ортаны қорғау) және адамдар да (әртістер, саяси лидерлер) бола алады.Маркетинг идеялары коммерциялық емес өрісте де пайдаланылуы мүмкін. Әр түрлі қоғамдық ұйымдар және мекемелер, ауруханалар, театрлар, мектептер, қарттар үйі, мұражайлар, шіркеулер, қорғаныс саласы өзіне клиенттер үйіруге және оларды өздерінде қалдыруға тырысады. Мұнда маркетинг әдістерін қолдану қажеттілігі туындайды, ол тұтынушыларға қызмет көрсету мен баға белгілеудің ерекше тәсілдерін қолдануды талап етеді.Маркетингтің қызметтік және тұжырымдамалық екі жағы бар.

Қызметтік тұрғыдағы маркетинг – ол кәсіпорынның нарық жағдайына байланысты фирманың маркетингтік қызметі жүйесін ұйымдастыру және оның бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату. Бұл көзқарас бойынша маркетинг менеджменттің маңызды қызметі ретінде қарастырылады.

Тұжырымдама ретінде - маркетинг қатаң бәсекелестік күрестің, сұраныс ұсыныстан жоғары болуына және тауарлар ассортиментінің жылдам жаңаруына байланысты туындаған. Өндірушілер қатаң бәсекелестік жағдайында өз тауарларына бос тауаша (ниша) іздеу,  
оларды соған жайғастыру және оны кеңейтумен айналысады. Бәсекелестік жағдайда маркетинг фирма стратегиясы мен тактикасын анықтайтын қазіргі бизнестің философиясы болып табылады. Сондықтан тұжырымдамалық аспектіде маркетингті ұйым бизнес философиясы, идеясы және ойлау бейнесі деп атап көрсетуге болады. Бұл мәні бойынша маркетингтің идеологиялық және саяси жағдайы. Маркетингтің классикалық теориясының негізі маркетинг-микс тұжырымдамасы болып табылады, оны алғаш рет американ ғалымы Н. Борден ұсынған, кейіннен Дж. Ховард, Б. Фрей, Е. Маккарти, Ф. Котлер дамытқан. Оның негізінде қазіргі кездегі маркетинг тұжырымдамалары қалыптасқан, сондықтан ол классикалық деп аталады.Гарвард университетінің профессоры Нейл Борден 1957 жылы «маркетинг-микс» (маркетингтік қоспа) түсінігін енгізді, оның негізін тауар, баға, сауда маркасы, жарнама, жылжыту және маркетингтік бағдарламаны жасауға қолданатын маңызды элементтер немесе ингредиенттер құрады. Алдымен, Н. Борден 12 маркетингтік факторларды ұсынды, кейіннен Е. Маккарти ол тізімді қарапайымдап, төртке дейін қысқартты. Н.Борденнің ойынша, маркетингтік қоспа элементтерінің арақатынасы сатып алушылардың мінез-құлқы, сауда өкілдері, бәсекелестер позициясы және мемлекеттің рөлінен тұратын нарықтық күштердің әсер ету дәрежесіне байланысты болады.

Мичиган университетінің  профессоры Е. Маккарти «маркетинг-микс»  тұжырымдамасын дамыта отырып, 1960 жылы төрт элементтен тұратын «4P» моделін  ұсынды, ол ағылшынша «р» әрпінен  басталатын өнім (product), баға (price), орын (place) және жылжыту (promotion) деген ұғымдардан тұрады. Ықшамдылығы және сыйымдылығы, қарапайымдылығы, құрылу логикасы бұл  моделді теорияда және тәжірибеде маркетингтік өзгермелілерді анықтаудың қолайлы  құралы ретінде қолдануға мүмкіндік  берді.

1-сурет. Маркетингтік  төрт «Р»

Бұл тұжырымдаманы  алғаш рет «Дженерал Электрик»  компаниясы пайдаланған. Көптеген шетелдік оқулықтардың мазмұны маркетинг-микс тұжырымдамасына негізінделген, оны нарыққа бейімделген фирмалар мен компаниялар өз қызметінде қолданады.Көптеген ғалымдардың ойынша, бұл модель шектеулі, объективті экономикалық жағдайлар мен өзгерістерді 4«Р» моделіне біріктіру мүмкін емес. Сондықтан шетел ғалымдары маркетинг ұғымының дәстүрлі кешеніне ағылшын тіліндегі Р әрпінен басталатын (реорlе – адамдар, personal – қызметкерлер; package – орама; purchase – сатып алу; probe – зерттеу, мақұлдау, анықтап қабылдау, public relations – көпшілікпен байланыс) басқа да элементтерді енгізіп, осылайша «5Р», «6Р», «7Р», «9Р» тұжырымдамаларын ұсынды. Саясаттың («politics») және қоғамдық пікір («publiс оpinion») мәнінің артуына орай, Ф. Котлер осы түсініктерді Е. Маккартидің маркетингтік үлгісіне енгізіп, оларды алты «Р»-ға дейін кеңейтуді ұсынды.Сонымен қатар, «P»-лар саны қолдану аумағына қарай өзгеріп отырады. Мәселен өндірісте – «4Р», қызмет көрсету өрісінде – «7P», халықаралық маркетингте және саудада – «6P» үлгісі қолданылады.Маркетинг мазмұнына «4Р» үлгісінен басқа нарықтық мүмкіндіктерді талдау, маркетингтік технологияларды пайдалану, стратегияларды жасау, маркетингті жоспарлау және бақылау кіреді. Дегенмен «4P» үлгісі фирманың маркетингтік қызметінде маңызды роль атқарады.Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда ұйымдар қызметінде, әсіресе қаржы-қаражаттың жетіспеушілігіне байланысты фирманың мақсатына жетуге мүмкіндік беретін маркетинг-микстің тиімді құрылымын анықтау маңызды тәжірибелік орын алады. Бұл үлгінің жеке элементтерінің қолданылу мәнділігі ұйым типіне, тауар түріне және оған сұранысқа, тұтынушы мінез-құлқына тығыз байланысты. Мәселен, стандартталған өнімдер маркетингі үшін тауар саясаты аса маңызды емес, алайда күнделікті пайдалану тауарлары үшін оның маңызы анағұрлым зор. Байлық белгісін көрсететін заттар үшін маркетинг құралы ретіндегі бағаның мәні шешуші емес, ал күнделікті сұраныстағы тауарларды өткізу кезінде оның рөлі жоғарылайды. Өндірістік мақсатқа арналған тауарларға қарағанда, тұтыну тауарларына қатысты жарнаманың мәні өте жоғары.Маркетинг-микс тұжырымдамасы - маркетинг-менеджмент теориясы мен практикасы дамуының әдістемелік негізі. Сондықтан ол маркетинг шараларын жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру және бақылауға байланысты басқарушылық іс-әрекеттің негізі болып табылады. Экономикаға, өндірушіге және тұтынушыға ықпал ету тұрғысынан қарағанда маркетинг ролі мынада.Тиімді ұйымдастырылған маркетинг өндіруші табысына жол ашып, экономикалық және саяси факторлардың екіұдай жағдайында нарықтағы бәсекелестік қабілетін ұштайды. Маркетинг тауарлар мен қызмет көрсетуге сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігін анықтап, сондай-ақ өндіруші мен тұтынушылардың өзара ұзақ мерзімді қатынастарын орнықтыру негізінде еңбек тиімділігін арттыруға ықпал етеді.Тұтынушының қажеттіліктерін зерттей келе, оларды қанағаттандыруға жәрдемдесуі маркетингтің әлеуметтік-экономикалық рөлін көрсетеді.Маркетингтің негізгі сипаттарын, белгілерін, табиғатын талдай келе, оны: қазіргі бизнес философиясы мен идеологиясы; экономикалық үдеріс; шаруашылық қызметтің саласы; ойлау жүйесі және тұжырымдамасы; шаруашылық етуші субъектілерді басқару жүйесі; ғылыми сала деп сипаттауға болады. Маркетингтің осындай белгілері Қазақстан экономикасының әр түрлі салаларында қалыптаса бастады.Қазіргі жағдайда ол білім және ғылым саласы ретінде шапшаң, қарқынды дамуда, бұл маркетинг жөніндегі мамандарды, ғылыми қызметкерлерді дайындап шығару, ғылыми-зерттеу жұмыстарды орындау мен ғылымның өзін ұйымдастырушылық-әдістемелік жағынан дайындаудан көрінеді.Маркетинг көптеген ғылымдар тоғысында тұр, әсіресе әлеуметтану және психология ғылымдарының қиылысында, өйткені оның маңызды міндеттерінің бірі әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан қарағандағы сатып алушының мінез-құлқын зерттеу болып табылады. Сондықтан маркетингті экономикалық және әлеуметтік ғылымға да жатқызуға болады, өйткені оның зерттеулері әлеуметтік бағытта. Дамыған елдердің экономикасы мен менеджмент жүйесіндегі дүниежүзілік өзгерістер  60-шы жылдар басында мінез-құлық ғылымы негізінде қалыптаса бастаған тұтынушылардың мінез-құлқы туралы ғылымның маркетинг құрамында пайда болуына түрткі болған басты фактор.  

Маркетингтің  теориялық негіздері  мен концепциялары 

Маркетингтің  пайда болуы және дамуының экономикалық алғы шарттары.

Маркетингтің  мәні. Маркетингтің мәнінің анықтамасының  әртүрлі бағыттары. Рыноктық ғылым  ретінде маркетингтің әлеуметтік-экономикалық мазмұны, ерекшелігі және дамуы. Маркетингтің негізгі ұғымдары.

«Сатушы рыногы»  және «сатып алушылар рыногы» жағдайларындағы  маркетинг іс-әрекеттерінің ерекшеліктері.

Маркетинг объектісі, субъектісі, мақсаттары, қызметтері, үрдісі және қағидалары.Маркетинг түрлері: дифференциалданбаған, дифференциалданған, шоғырланған, кешенді және коммуникативті (өзара байланысқан). Сұранысқа байланысты маркетинг типтері: конверсиялық, дамушы, ремаркетинг, синхромаркетинг, ынталандырушы, қолдаушы, демаркетинг, қарсы әрекет етуші маркетинг.Маркетингтің негізгі  қағидалары: өндірістік, тауарлық (өнімділік), коммерциялық әрекеттерді интенсификациялау (өткізу), маркетингтік, стратегиялық маркетинг, әлеуметтік-этикалық маркетинг қағидасы, өзара әрекеттесу маркетингі (серіктестік  қатынастар) және құндылыққа негізделген  маркетинг. Олардың мәні, ерекшеліктері, қолдану шаралары. ҚР-ғы маркетингті  зерттеудің қажеттілігі, енгізу жағдайы  және дамуы. Маркетингтің даму мәселелері мен болашағы. Шет ел және отандық  фирмалардың практикалық қызметтерінде  маркетингті қолдану концепциялары.

Маркетингтік  зерттеулер.Маркетингтік ақпарат жүйесі түсінігі. Маркетингтік ақпарат жүйесінің құрамдастары. Маркетингтік ақпаратты жіктеу. Маркетингтік ақпарат құрылымы. Бастапқы және екінші ретті ақпарат, оның артықшылықтары мен кемшіліктері. Сыртқы ақпарат көздері. Ішкі ақпарат көздері.

Маркетингтік  зерттеудің негізгі бағыттары.

Маркетингтік  зерттеулердегі бастапқы және таңдамалы  жиынтық.

Маркетингтік  зерттеудің қазіргі жағдайы.

Шетелдік және отандық тәжірибеде маркетингтік зерттеулерді жүргізу ерекшеліктері.

Маркетинг ортасы.Маркетинг іс-әрекеттерін жүргізу ортасының түсінігі. Маркетинг ортасының құрамдас бөліктері. Маркетинг ортасының бақыланатын және бақыланбайтын факторлары. Микро орта және оның құрамдастары. Бәсекелстік орта ұғымы. Фирманың жабдықтаушыларымен қарым-қатынасын зерртеу. Медиа орта. Фирманың ішкі ортасын зерттеу.

Тауар нарығындағы тұтынушылардың мінез-құлығы.Қажеттілік ұғымы. Тұтынушылар түрлері. Соңғы тұтынушылардың мінез-құлықтарының ерекшеліктері. Тұтынушы-ұйымдардың сатып алудағы мінез-құлығының ерекшеліктері. Өнеркәсіп тауарларын сатып алу туралы шешім қабылдау.

Нарықты сегменттеу.Нарықты сегменттеудің мәні, мағынасы және белгілері. Тұтынушалыр нарығын сегметтеудің негізгі принциптері. Өнеркәсіп тауарлары нарығын сегменттеудің негізгі принциптері. Тауарлар нарығының жіктелуі. Тауарларды нарыққа жайғастыру.

Маркетинг жүйесіндегі тауарМаркетингтегі тауарлар түсінігі. Тұтыну тауарларының жіктелуі. Тауарлардың өміршеңдік кезеңі, тұжырымдамалары. Тауардың өміршеңдік кезеңін ұзарту әдістері. Тауарды таңбалау. Тауар белгісі және мәні. Тауардың орамы.    

Маркетингтегі тауар саясаты.Тауар саясатының мәні, мақсаттары және міндеттері. Ассортименттік саясат. Жаңа тауар ұғымы және оның мәні.

Тауардың бәсекелестік қабілеттілігі, түсінігі және оны анықтау  белгілері.  Тауар сапасы түсінігі және оның құрамдастары.

Тарату саясатының мәні және негізгі құрамдас бөліктері. Делдалдардың жіктелуі, атқаратын қызметтері. Тарату арналары. Өткізу стратегиялары. Логистика. Көтерме сауда, оның мәні мен мағынасы. Бөлшек сауда ұғымы, оның атқаратын қызметтері және түрлері.

Маркетингтегі баға саясатыБағаның мәні және оның фирманың бәсекелестік стратегиясының элементі ретіндегі ролі. Баға саясаты, баға саясатына әсер ететін факторлар. Баға түрлері. Бағалық стратегия.

Баға құрау  әдістері. Тауар параметрлерінің  және үлестік көрсеткіштер негізінде, пайдалылыққа бейімделген үш рет  бағалау әдістерімен бағаны анықтау.

  Маркетингтегі коммуникациялық  саясат.Коммуникация жүйесі түсінігі. Коммуникациялық саясат. Коммуникациялық саясаттың құралдары. Жеке сауданың маңызы, ролі мен ерекшеліктері. Қоғаммен байланыс түсінігі. Өткізуді ынталандыру. Тікелей маркетинг. Өнім-плейсмент. Интерактивті коммуникациялар. Маркетингтік коммуникациялардың тиімділігін арттыруға арналған құралдар мен әдістері.

   Маркетинг жүйесіндегі  жарнамае.Жарнама, оның мәні, ерекшеліктері, атқаратан қызметтері және түрлері. Жарнама тарату құралдары. Тауарды тарату арналарын таңдау белгілері. Жарнама қызметін жоспарлау. Жарнамалық компания түсінігі. Жарнамалық агенттердің қызметі. ҚР-ғы жарнамалық қызметтің дамуы.

  Маркетингті жоспарлау  және бақылау.Маркетингті жоспарлаудың ролі және артықшылықтары. Маркетинг жоспарларын жіктеу. Маркетингтік жоспарлаудың әдістері және кезеңдері. Маркетинг бюджетін жасау. Маркетингтік бақылау.

  Маркетингтегі стратегиялық  жоспарлау.Стратегиялық жоспарлаудың мәні мен мағынасы. Фирманың мақсаты мен миссиясы. Маркетинг стратегиясын өңдеу үшін қолданатын үрдістер. Маркетинг мүмкіндіктерін талдау. Ұйым дамуының базистік стратегиялары.