Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні

Пазіцыйныя  і гістарычныя  чаргаванні.

1)Пазіцыйныя  чаргаванні.

Фанетычныя  змены ў сучасная белрускай літаратурнай мове праяўляюцца  ў пераважнай большасці  ў выглядзе чаргавання,гэта значыць у выніку гэтых змен адна і  тая ж марфема  пры слова- і формазмяненні  можа мець розны гукавы склад.Так,у словах сады,мода мы вымаўляем [д],а  ў словах сад,мод - [т].Мена [д] - [т]звязана  з пазіцыяй гэтых  гукаў у слове:гук [д] у канцы слова  замяняецца гукам [т].Гэта – заканамерная мена гукаў,таму што адпявядае  фанетычным законам  мовы і адбываеца  ва усіх выпадках,калі гук аказваеца  ў такіх умовах.Новыя  словы,у тым ліку і запазычаныя,падпарадкоўваюцца  гэтай заканамернасці.Такая  заканамерная мена гукаў,якая адбываецца ў пэўнай пазіцыі і не ведае  выключэнняў у  пэўнай моўнай сістэме,называецца пазіцыйным чаргаваннем  гукаў.

Пазіцыйныя  чаргаванні могуць быць двух тыпаў:чаргаванні,якія ўтвараюць паралельныя  рады гукаў,і чаргаванні,якія ўтвараюць перасякальныя  рады,ці,інакш,паралельны і перасякальны тыпы пазіцыйнага чаргавання гукаў.

Пры пазіцыйных чаргаваннях  з паралельнымі радамі ў кожнай канкрэтнай пазіцыі адрозніваецца  аднолькавая колькасць  гукавых адзінак.Напрыклад,паміж  цвёрдымі зычнымі  выступаюць пяць галосных – [а],[о],[у],[ы],[э];пасля  цвёрдага зычнага  перад мяккім таксама  пяць – [а˙],[о˙],[у˙],[ы˙],[э˙]; столькі ж галосных гукаў і ў пазіцыі  пасля мяккага  зычнага перад  цвёрдым – [˙а],[˙о],[˙у],[і],[˙э],і  ў пазіцыі паміж  мяккімі зычнымі  – [˙а˙],[˙о˙],[˙у˙],[і˙],[˙э˙].Такім  чынам,рады гукаў,якія пазіцыйна чаргуюцца,не маюць агульных членаў.

Пры  пазіцыйных чаргаваннях  чаргаваннях з  перасякальнымі радамі колькасць гукаў  у розных фанетычных пазіцыях неаднолькавая.У  адных пазіцыях іх выступаюць і звонкія  і глухія зычныя,у  канцы слоў – толькі глухія,як,напрыклад:

                  Гры[п]а – гры[п˚]у

                                                    гры[п]

                  Гры[б]а - гры[б˚]у 

Такім чынам,два рады маюць  агульны член,можна  сказаць,перасякаюцца ў адным кугу - [п].

2)Гістарычныя  чаргаванні гукаў.

Чаргаванне  гукаў можа быць не звязана з пэўнай фанетычнай пазіцыяй.Так,чаргаванне [д-ž]у  словафотрмах ха[д]а-ха [ ž]у не зележыць ад фанетычнай пазіцыі: абодва гэтыя гукі могуць у аднолькавай  пазіцыі- пасля пераднаціскнога [а] перад націскным [у]:ха[ž]у  – на ха[д]у.Чаргаванне [д] - [ž] – гэта фанетычна  непазіцыйнае чаргаванне.Яго  можна растлумачыць граматычна:[ž] паяўляецца замест [д] перад дзеяслоўным  канчаткам –у пры  ўтварэнні асабовых формаў цяперашняга  часу дзеясловаў з  асновай на [д].Гістарычна гэта чаргаванне звязана  са з’явай палаталізацыі [д],[т] перад [j] і пераходу іх у мяккія [ж],[ч](якія пазней у беларускай мове зацвярдзелі).Фанетычна  непазіцыйныя чаргаванні называюцца гістарычнымі або традыцыйнымі чаргаваннямі.Яны  адлюстроўваюць фанетычныя змяненні,якія адбываліся ў старажытны перыяд і таму не абумоўлены заканамернасцямі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.Паколькі ў большасці  выпадкаў гістарычныя  чаргаванні атрымалі пэўную марфалагічную  функцыю,гэта значыць  сталі сродкам  слова- і формаўтварэння,то яны падрабязна вывучаюцца ў марфаналогіі.Асноўныя,найбольш пашыраныя ў бедарускай мове густарычныя  чаргаванні гукаў  прыводзяцца ніжэй.

Большая частка гістарычных  чаргаванняў зычных узнікла ў выніку змякчэння зычных перад [j].Да ліку такіх  чаргаванняў адносяцца:

1)чаргаванне  губных зычных  са спалучэннем  «губны+[л’]»,якое  ўзнікла на месцы  старажытнага спалучэння«губны+[j]»:

                работа –рабіць – раблю

                сыпаць – сыплю,купіць – куплю

                корм – карміць - кармлю

                слава – славіць- слаўлю

                графа – графіць – графлю

2)чаргаванні  зубных з шыпячымі.убныя  спалучэнні з [j] палаталізаваліся  і замяніліся на  мяккія шыпячыя,якія  затым у беларускай  мове зацвярдзелі:

                хада – хадзіць – хаджу

                плата – плаціць – плачу

                вязаць – вяжу,вазіць – важу

                пісаць – пішу,насіць – нашу

3)чаргаванне  заднеязычных з  шыпячымі.Заднеязычныя  ў спалучэнні з  [j],таксама перад  галоснымі пярэдняга  палаталізаваліся  і замяніліся на  шыпячыя:

                друг – дружу,бераг – беражок

                клікаць – клічу,рука – ручка

                страх – страшу,смех – смяшыць

Як  вынік памякчэння заднеязычных перад [ѣ]ўзнікла  чаргаванне залнеязычных [γ],[к],[х] са свісцячымі [з’],[ц’],[с’]:

                нага – назе

                страха – страсе

                рука – руцэ

Да  гістарычных таксама  адносіцца чаргаванне [л] - [ў],не звязаннае з памякчэннем  зычнага.Гэта чаргаванне адбываецца звычайна ў дзеясловах прошлага часу мужчынскага  роду:чытала – чытаў,была – быў.Яно ўзнікла  ў выніку змяненне [л] на [ў] у былых нескланяльных  дзеепрыметніках  мужчынскага роду ,якія ў сучаснай беларускай мове з’яўляюцца формай прошлага часу дзеясловаў.

Гістарычныя чаргаванні галосных адлюстроўваюцьразнастайныя змены,якія адбываліся ў сістэме галосных у розныя эпохі  развіцця мовы.Самым  старажытным з’яўляецца чаргаванне [э’] - [а]:лезці  – лазіць,сесці  – садзіць.

Вядомы  ў беларускай мове чаргаванні галосных,якія развіліся з ранейшых дыфтонгаў:

               сухі – сохнуць – высыхаць

               бяру – збіраць – збор – сабраць

               кую – каваць,днюю – дняваць

Рад чаргаванняў узнік  у выніку замены насавых  галосных ненасавымі:

               вязаць – вузел,узяць – вазьму,мяць – мну

               імя – імёны,зняць – зніму

Вынікам страты глухіх рэдукаваных [ъ],[ь] з’яўляецца чаргаванне [о],[’э] – нуль гука:радок  – радка,дзень  – дня,канец –  канца.