Махамбет µлењдерініњ
жанрлыќ ерекшеліктері
Махамбет µлењдері µзініњ жанр жаѓынан
да зерттеушілердіњ айрыќша кµњілін аударуѓа
тиіс. Оныњ кейбір µлењдерін лиро-эпикалыќ
т‰рге жатќызуѓа болады. Ол µлењдерінде
аќын µмір ќ±былыстарын Исатай бастаѓан
шаруалар кµтерілісімен байланысты тарихи
шындыќ, µз ќалпында суреттелсе, сонымен
ќатар оѓан µзініњ кµзќарасын, ќатысын,
ол жаѓдайды µзініњ ќалай сезінуін де
кµрсетеді.
Лирикалыќ сезінуге бµлене отырып оќиѓаны
баяндау лиро-эпикалыќ жырларѓа тєн нєрсе
екендігі кімге де болса мєлім.
Б±лай баяндау сарыны (мотив) Махамбеттіњ
"Соѓыс", "Мінкен ер", "Баймаѓамбет
с±лтанѓа айтќаны", "Исатай сµзі"
деген µлењдерінде айќын сезіледі.
"Соѓыс" деген µлењінде Махамбет
кµтерілістіњ єрбір кезењдерін тарихи
оќиѓаныњ ізіне сєйкес етіп суреттейді.
Кейбір кµріністері баяндау, суреттеулері
тарихи фактылармен тыѓыз байланысты
болып отырады. Бір ќараѓанда осы "Соѓыс"
пен µрістес біркелкі µлењдерді тіпті
тарихи жар µлењдер тобына жатќызуѓа да
болатын тєрізді. Біраќ б±л µз алдына жеке
тексеруді керек ететін мєселе. ¤йткені,
ауыз єдебиетіндегі белгілі бір т‰р саналатын
тарихи µлењдер (лиро-эпикалыќ жыр емес,
ќысќа µлењдер) бізде єлі зерттелген емес.
Махамбеттіњ б±л тектес µлењдерініњ ауыз
єдебиетіндегі ќысќа тарихи µлењдерімен
байланысы барлыѓы айќын. Біраќ айырмасы
ќайсы деген с±раќ - єуелі ауыз єдебиетіндегі
ескіден келе жатќан ќысќа µлењдердіњ
µзін жеке мєселе етіп талдауды керек
етеді. Сондыќтан, оны басы ашыќ ќалдырамыз.
Ал біздіњ б±л жерде айтпаѓымыз, аќынныњ
тарихи уаќиѓаларды тамаша шындыќпен
б±лжытпай кµрсете алуы. Осы жаѓынан алѓанда
оныњ µлењдерініњ тарихи шындыќтыњ салмаѓы
басымдыѓы жєне Махамбет µлењдерініњ
тарихи мєні ‰лкен екендігі ањѓарылады.
Ќырѓыз халќыныњ (сонымен ќатар ќазаќтыњ
да) ертегілері мен ањыз, µлењдерініњ тарихи
мєні туралы Шоќан Уєлиханов былай деп
жазады: "Егер ж±рттыњ айтуымен Гередот
жинаѓан Гомердіњ кµркем ертегілері мен
ањыздарыныњ аз да болса, тарихи мєні бар
десек, егер де µзгеріліп,, мысал тєрізді
болып кеткен ањыздардыњ негізінде оќиѓа
шындыќќа жататын болса, ќырѓыздыњ аталарыныњ
µмір т±рмысын, єдет - ѓ±рпын єр жаѓынан
ќамтып, белгілі бір ж‰йеде суреттеген,
сол елдіњ µткен кездегі µмірініњ сєулесі
болѓан ањыздарын алып, ол халыќтыњ осы
к‰нгі мінез-ќ±лыќтарымен жєне олар жµніндегі
тарихи сілтеулермен салыстырсаќ, ол ањыздардыњ
тарихи мєні болуы м‰мкіндігіне к‰діктенбеуіміз
керек". Шоќан Уєлихановтыњ эпостыќ
ертегі-ањыздардыњ тарихи мєні бар деген
б±л пікірін негізді десек, тарихи мєліметпен
мидай араласып жатќан тарихи уаќиѓалардыњ
наќтылы сєулесі болѓан Махамбет поэзиясыныњ
тарихи мєні зор, ол тарихи документ екендігіне
шек келтіруге болмайтыны ашыќ, талассыз.
Біз жоѓарыда Махамбеттіњ біркелкі µлењдері
лиро-эпикалыќ т‰рге жатады дедік. Біраќ
б±л сµзден олардыњ ішінде лирика жоќ
деген ±ѓым тумауы керек. Лиро-эпикалыќ
деген сµздіњ µзінде сол т‰сінік бар.
¤зі мен Исатайдыњ алѓа ќойѓан тілек -
маќсаттарын µздерініњ хан - с±лтандарѓа
ќарым - ќатынастарын жай баяндау т‰рінде
айта келіп, кей жерлерінде, не лирикалыќ
шегініс ретінде, не ішкі к‰йінішін сыртќа
шыѓару маќсатымен айтылѓан лирикалыќ
шумаќтарда аз кездеспейді. Екінші сµзбен
айтќанда, Махамбеттіњ бірќатар µлењдернде
эпостыќ баяндау сарыны жалынды лирикамен
аралас келеді:
Кешегі Исатайдыњ барында,
Алаќандай Нарынды
Басушы едік ќ±лаштай!
Жєбір беріп, жапа етсењ,
Былѓанѓан басым ласќа-ай!
Мен бір шарѓа ±стаѓан
ќара балта едім,
Шабуын таппай кетілдім.
Ќайраса, таѓы жетілдім…
Кµрмес, келмес деп едім,
¤з еркіммен бетіњді-ай!.
Жалпы алѓанда Махамбетке тєн нєрсе лирика.
Махамбет µлењдерініњ негізгі кµпшілігі
лирикалыќ µлењдерге жатады. Сонымен ќатар,
Махамбет лирикасы µзіне шейінгі ќазаќ
єдебиетіндегі болып келген лирикалыќ
µлењдерден анаѓ±рлым айырмасы, µзіне
тєн ерекшелігі де бар. Махамбет µлењдері
µз басынан кешірген ауыр халдерді сезіне
отырып, терењ толѓап суреттеумен ќатар,
ол µз кезіндегі тарихи уаќиѓалармен байланысты
туѓан ќалыњ б±ќараныњ кµњіл к‰йін де
кµрсете білді. Оныњ µлењдерінде µзініњ
кµњіл к‰йі мен ел к‰йі ±штасып жатты..
Сондыќтан, оныњ лирикасын - єлеуметтік
сарындаѓы, саяси ‰гіттік лирика деп атауѓа
тура келеді. Ќоѓамныњ тапќа бµлінуініњ
негізінде таптыќ к‰рес туады да, сол
таптыќ к‰рес саяси-таптыќ жырларды туѓызады.
Біраќ б±л жања мотивтегі поэзия, кµркем
лирикаларѓа µзінен б±рынѓы поэзияныњ
єсері болуы да м‰мкін. Єйтсе де олардыњ
µзіне тєн ерекшеліктерін де байќау ќиын
емес. Ќоѓамныњ тапќа бµлінуі жєне сол
тапќа бµлінудіњ негізінде туѓан тап к‰ресі
ќазаќтыњ фольклорінде де айќын кµрінеді.
Соѓан ќараѓанда саяси лириканыњ бастамасы
ауыз єдебиетінде жатыр деуге болады.
Демек Махамбеттіњ саяси лирикалары ауыз
єдебиетінде бір тамыры фольклор дєст‰рімен
байланысты. Жалпы саяси лириканыњ µзіне
тєн ерекшелігі - ‰гіт насихат істерді
кµпшілікке ‰ндеу, белгілі бір топтыњ,
не таптыњ алдында т±рѓан тілек, м‰ддесін
кµркем сµз арќылы кµпшіліктіњ сана - сезіміне
жеткізу, ‰гіт арќылы оларѓа єсер ету
болса, Махамбет поэзиясында б±л баѓыт
ќатты саќталады.
Біз жоѓарыда да Махамбеттіњ µмірімен
байланысты ішкі Бµкей ордасыныњ шаруашылыќ
жаѓдайы єлеумет µмірінде тап тартысын
к‰шейтті, сол ќайшылыќтармен байланысты
шаруалар кµтерілісі туды дедік. Ол кµтеріліс
µзініњ ќолбасы батырымен ќатар, жалынды
‰гітшісін де туѓызды. Б±л тєрізді тарихи
ж‰кті мойнына артќан адамныњ бірі - Махамбет.
Сондыќтан да Махамбет поэзиясыныњ басты
ќасиеттерініњ бірі саяси ‰гіт болуы
зањды. Біраќ саяси ‰гіт поэзиясын жасаушы
тарихта жалѓыз Махамбет емес, басќалар
да болды. Єйтсе де, солармен салыстырѓанда
да, Махамбеттіњ таѓы µз ерекшелігі бар.
Бізше, Махамбеттіњ негізгі ерекшелігі
оныњ бір сырлы, сегіз ќырлылыѓында. Махамбет
µлењдері тек жалањ ќ±рѓаќ ‰гіт емес,
оныњ µлењдерінде жалынды, саяси µткірлік
пен терењ ой, нєзік сезім єрдайым ±штасып,
біте ќайнасып жатады. Махамбет µлењдерінде
б±л ‰шеуініњ жігін ашып, бµліп алуѓа
болмайды. Осы ќасиеті Махамбетті кµтеріліс
туын кµтерген єрі жалынды ‰гітшісі, єрі
ардаќты аќыны етті. Б±л мазм±н Махамбет
µлењдерініњ ќ±рылысы мен т‰ріне де єсер
етті. Т‰р - мазм±нныњ т‰рі болуы ќажет
деген шартќа Махамбет поэзиясы толыќ
жауап бере алады. Оныњ: "Ереулі атќа
ер салмай", "М±њайма", "Айныман"
деген µлењдері , мазм±нына т‰рі сай, жалынды
‰ндеу сµздер. Махамбеттіњ досын маќтап,
д±шпанын даттап шыѓарѓан µлењдерініњ
мазм±ны к‰рес идеясын жыр ету болса,
ќ±рылысы шешендікке толы ‰гітке арналѓан
отты сµздер болып келеді де, сµйлемдері
ќаратпалы, с±раулы сµйлемдер болып келеді,
не жарлай арнау, не с±рай арнау, немесе
риторикалыќ с±рау болып отырады. Мысал
‰шін "М±њайма" деген µлењін алайыќ:
Ханныњ ісі ќатайды,
Азамат ерден мал тайды.
Ќанды кµбік киініп,
Бір аллаѓа сыйынып,
¦рандап жауѓа тигенде,
Кім жењері талай - ды,
Жолдастарым,м±њайма!…-
дейді аќын.
М±ндаѓы "азамат, жолдастарым" деп,
достарына ќайрыла сµйлеу, сµйлемін риторикалыќ
с±рау т‰рінде ќ±ру, µзініњ айтайын деген
пікіріне дєл, к‰реске ‰ндеу тілегіне
сай.
Махамбет µлењдерінде б±л тєрізді ‰гіт
µлењдермен ќатар, лириканыњ басќа да
т‰рлері бар. Аќынныњ бірќатар µлењдері
‰лгісінде ќ±рылады.
Ќазаќ фольклорінде д‰ние салѓан адамныњ
тіршіліктегі іс-єрекеттерін єр жаѓынан
алып, толыќ баяндап жырлайтын жоќтаулар,
естіртулер кµп. Махамбет µлењдерініњ
кейбіреулері фольклорда кездесетін жоќтау
µлењдердіњ ќысќа т‰ріне жаќындайды.
("Тарланым", "Тайманныњ ±лы Исатай").
Исатайдыњ µліміне арналѓан "Тарланым"
деген µлењін алсаќ, жалпы жоќтаулардыњ
єдісімен, батырдыњ µміріндегі єралуан
іс, амал, ќасиет мінездерін санап кµрсетеді.
Біраќ, м±нда да Махамбеттіњ µзіне тєн
кейбір ерекшеліктері бар. Махамбет µлењдерінде
Исатайдыњ µмірін жалпы алмайды, оныњ
µмірініњ єлеуметтік-таптыќ жаќтарын
алып, батырдыњ езілуші халыќ, ќара шаруа,
ењбекшілердіњ м‰ддесін ќорѓап феодал,
аќс‰йектерге ќарсы шыќќан, шын мєніндегі
халыќ ќамќоры болѓан жаќтарын айрыќша
кµрсетеді. Шернияз сыќылды басќа жаѓына
аќын тоќталмайды.
Махамбеттіњ жоќтау тобына жаќын келеді
деген µлењдері, оныњ басќа µлењдеріне
ќараѓанда фольклормен тыѓызыраќ байланыста
деуге болады. ¤йткені эпитет, метафора
тењеулерін алсаќ, кµбіне фольклордан
алынѓан поэтикалыќ тілдер.
Ал Махамбеттіњ кейбір µлењдері философиялыќ
баѓытќа негізделген µлењдер болып келеді.
Ќоѓалы кµлдер, ќ±м сулар,
Кімдерге ќоныс болмаѓан?
Саздауѓа біткен ќ±ба тал,
Кімдерге сайѓаќ болмаѓан?
Басына жібек байлаѓан,
Арулар кімнен ќалмаѓан?
Тањдап мінген т±лпарлар,
Иесін ќайда жауѓа салмаѓан?
Ќ±ландар ішпес б±ршаќ ќаќ,
Кімдерге шербет болмаѓан?
Садаѓына сары шіркей ±ялап,
Жау іздеген ерлердіњ,
Ќайда басы ќалмаѓан?
Ішелік те желік,
Мінелік те т‰селік,
Ойналыќ та к‰лелік,
Абайласањ, жігіттер,
Мынау жалѓан с±м д‰ние,
Кімдерден кейін ќалмаѓан?-
деп, риторикалыќ с±рай арнау т‰рінде
айта келіп, µмірге µзінше ќорытынды жасайды.
"Толѓау" деген µлењінде де осы тєрізді
µмірді шолып келіп, µзініњ одан т‰йгендерін
баяндауѓа негізделеді. Бірінші шумаѓында
аќын термелеп, тыњдаушыларыныњ назарын
аќыл кењесіне аударады да, онан кейінгі
шумаќта аќындыќ шабыттыњ шарыќтауы, ойдыњ
серпінінен туѓан терењ пікірлер айтылады,
‰шінші шумаќта, хан-тµреніњ таѓдыры халыќпен
байланысты, былайша айтќанда, оларды
жоќ ету халыќтыњ ќолында деп, халыќтыњ
зор к‰ш екенін еске салады. Ењ соњѓы жолдарда
аќын былай деп µзінше ќорытынды жасайды:
Батыр болмаќ ойдан-ды:
Айќайласып жауѓа ти,
Тєњірім білер, жігіттер,
Ажалымыз ќайдан-ды?
Махамбеттіњ баќыт пен таѓдырдыњ айнымалы
екендігін философиялыќ т‰рмен ќорытќаным
мына µлењінен де кµруге болады:
Б±л д‰ниеніњ ж‰зінде,
Айдан кµркем нєрсе жоќ.
Т‰нде бар да, к‰ндіз жоќ.
К‰ннен кµркем нєрсе жоќ,
К‰ндіз бар да, т‰нде жоќ.
М±сылманшылыќ кімде жоќ,
Тілде бар да, дінде жоќ.
Кµшпелі дєулет кімде жоќ,
Бірде бар да, бірде жоќ.
Азамат ерлер кімде жоќ,
Еріккен к‰ні ќолда жоќ.
Заманым меніњ тар болды,
Тура єділдік биде жоќ,
Бєрін айт та, бірін айт.
Ќаумалаѓан ќарындас.
Ќазаќта бар да, менде жоќ.
Б±л тєрізді эпифоралыќ ±йќас, синтаксистік
параллелизмге ќ±рып, образдарына философиялыќ
мєн беру, аќынды б±л дєуірде д±рыстыќ,
єділдік жоќ деген ќорытындыѓа єкеп тірейді
де, сондыќтан аќын жалѓыздыќ кµріп, ќасіретке
шомады.
М±нан кейін Махамбеттіњ кейбір µлењдерін,
єсіресе оныњ µмірініњ соњѓы кезіндегі
шыѓармаларын - элегиялыќ µлењ деуге болады.
"Абайламай айрылдым", "Нарын "
жєне басќа сол сияќты µлењдер µткенді
еске т‰сіруге арналѓан, жан ќасіретін
кµрсететін, аќынныњ жалѓыздыќ ќайѓысын,
тарыќќан кµњілін білдіретін элегиялыќ
мотивті µлењдер, м±нда оныњ басында бір
з±лым таѓдырдыњ ќара б±лты тµніп т±рѓан
сияќты.
Мен тауда ойнаѓан ќарт марал,
Табаным тасќа тиер деп,
Саќсынып шыќќан ќиядан,
Ќайыњныњ басын жел соќса,
Ќаршыѓа ќуыс ќайѓырар:
Балапаным суѓа кетер деп,
Мамыѓын тµккен ±ядан,
О даѓы біздей болѓан сорлы екен, -
дейді ол.
Махамбеттіњ элегиялыќ µлењдері аса суретті,
тамаша кµркем. Б±лар аќынныњ тек жалањ
µз ќайѓыруыныњ сєулесі емес, ол басќа
т‰скен сол кездегі ауыр халдердіњ айнасы
болды.
Кейбір µлењдерінде аќын туѓан елі б‰гінгі
Ќазаќстан жерініњ табиѓат байлыѓыныњ
єдемі кµріністерін, ен даланыњ, асќар
тау, шыњырау ќиялардыњ айбатты пішінін
суреттейді. ¤лењніњ кµп жерлерінде аќын
кµшпелі, мал баќќан, ит ж‰гіртіп, ќ±с
салѓан ањшылыќ, µз елініњ µмірінде орыны
бар жан-жануар, ањ, ќ±стардыњ образын
кµрсетуге кµбірек кµњіл аударады. Біраќ,
б±л ел, табиѓат байлыѓын, жан-жануарлардыњ
єлемін суреттегенде, олардыњ тек кµркемдік
сипатын ѓана кµрсету немесе тек с±лулыќ
‰шін ѓана суреттелмейді. М±нда да аќын
ел таѓдырымен байланысты, µз басынан
кешірген ќиын-ќыстау кезењдердегі ой
сезімін оќушылары толыќ сезінгендей
етіп ашыѓыраќ кµрсетуге ќ±рал есебінде
ќолданады. Б±ѓан мына тµмендегі ‰зінді
толыќ дєлел:
Назары ќайтќан к‰н болѓан
Жібектен бауы кµнеріп
Аќ с±њќар ±шќан к‰н болѓан.
Баѓаналы боз орда
Ењкейіњкі к‰н болѓан.
Телегей-тењіз шалќыѓан
Ќоѓалы кµлдер суалып,
Тізеге жетер-жетпес к‰н болѓан,
Жапанѓа біткен бєйтерек,
Жапыраѓынан айрылып.
Ќу т‰бір болѓан к‰н болѓан.
Алќалаѓан жер болса,
Азамат басы ќ±ралса,
Мєшурат кењес с±ралса
Мєшурат берер едік;
Исатайдан айрылып
Алќалай келген кењесте
Дем ќ±рыѓан к‰н болѓан.
Б±л тєрізді элегиялыќ µлењдердегі кµркем
образдардыњ ќайсысын алсаќ та, аќынныњ
айтайын деген негізгі идеясына баѓыныњќы.
Исатай µлгеннен кейін, к‰рес арќылы жетеміз
деген маќсат орындалмай, кµтеріліс жењілгесін,
хан, с±лтан, феодалдар халыќты б±рынѓыдан
бетер езіп, ел басына ауырмалыќты к‰шейте
т‰сті. Б±л жаѓдай аќынныњ поэзиясынан
орын алмауы м‰мкін емес еді. Аќынныњ
бірќатар µлењдеріндегі ќайѓыныњ элементі
жоѓарѓы халмен байланысты болды десек,
Махамбеттегі элегиялыќ µлењдердіњ негізгі
сол жаѓдайлар деуге болады. Біраќ б±л
сарындаѓы аќын µлењдерінде, жауына деген
µшпенділік бар, сµнбес кек бар, жолдас-жорасына
дем беріп, µмірден т‰њілмеуге шаќырып
болашаќќа сенушіліктер бар. Міне осылардыњ
жиынтыѓы келіп, Махамбет µлењдерін сары
уайымнан аулаќ етеді.
Мазм±нына т‰рі сай т‰рін отты жырларды
суырып салып шыѓаруда да аќынныњ шеберлігі
тым жоѓары, оныњ мєдени-тарихи тамыры
терењде екенінде дау жоќ.
Проф. Ќ. Ж±малиевтыњ зерттеулері пайдаланылды.
|
|